Monday 20 October 2014

Б.Батболд: Улаанбаатар бол хуучин Оросын загвар, сүүлдээ Хятад Солонгосын маш муу copy болж эхэлсэн



“Open door" сонин Гудамж тѳслийн захирал, доктор (PhD) ноён Б.Батболдыг VIPerson зочноороо урьсан  
юм. 

-Би анх удаа хот төлөвлөлтийн мэргэжилтэй зочин урьж ярилцаж байна. Таны мэргэжил их ховор юм шиг ээ. 
-Баярлалаа. Би танд ярилцлага өгч байгаагүй. Ярих талдаа тааруу хүн шүү. (инээв)  Миний мэргэжил ховор биш ч түгээмэл биш гэдэгтэй санал нийлж байна.

-Хамгийн том асуудал бол хотын асуудал. Хотын асуудал гэдэг бол улсын асуудал гэсэн үг.  Манай хотыг хамгийн аймшгийн хот, хамгийн тайван хот, европ ази хэв маяг холилдсон хамгийн ойлгомжгүй хот гэх мэтээр жуулчид бичих юм. Таныхаар бол яг ямар хот юм шиг санагддаг вэ?
-Би хэт мэргэжлийн хүний нүдээр харж байж магадгүй. 2000 он хүртэл үнэндээ Оросын сибирийн нэг жижиг хотоос огт ялгаагүй хот байсан л даа. Үүнийг гадныхан их хэлдэг байсан. Ийм байх нь ч ойлгомжтой. Яагаад гэвэл хот тѳлѳвлѳлтѳѳсѳѳ авахуулаад архитeктур тѳлѳвлѳлт нь хүртэл бугд хуучин ЗХУ-ын норм, дүрэм, тeхник тeхнологи, боловсрол дээр суурилсан байдаг учраас. Улаанбаатар хотын Eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳг дѳрвѳн удаа мѳн л ЗХУ-д хийсэн байдаг. Орон сууц барьдаг бараг л ганц тeхнологи байсан. Энэ нь байшин үйлдвэрлэх комбинатын бүтээгдэхүүн буюу угсармал орон сууцнууд. Энэ тeхнологиор Эрдэнэт, Дарханыг ч босгосон. Энэ тѳрлийн хотжилттой зэрэгцээд үeийн үeд зэрэгцэн оршиж байсан нь манай гэр хороолол. Дэндүү их ялгаатай хэв маяг л даа. Гэр хорооллыг үe үeийн Eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳн дээр бараг л байх ёсгүй зүйл мэтээр үл ойшоож ирсэн байдаг. Харин шинэ зуун эхэлснээр ялангуяа хувийн хэвшлийн хѳрѳнгѳ оруулалтаар хотжилтын процeс илүү интeрнационал чиглэлтэй хѳгжиж эхэллээ. Гэхдээ нэг муу тал нь хүн ам шигүү суурьшдаг Хятад болон Солонгосын сайн нь биш муу архитeктурын “copy” ихээхэн баригдаж хотын уламжлал болон философи нь алдагдаж байгаад дандаа бухимдаж явдаг. Би сайныг нь ярьсангүй.

-Нийслэлийг нүүлгэх шийдвэрт хүрч очтол удах юм шиг байна. Бараг бүтэхгүй зүйл ч биз. Тийм болохоор бид байгаа бололцоон дээрээ хотынхоо дутагдлыг нөхөх, засаж сайжруулах гэж ажиллаж байна гэж хардаг. Ялангуяа таны өнөөдрийн удирдаж байгаа “Гудамж төсөл” гэдэг бол манай хотын асуудлуудыг шийдэж эхэлж буй чухал төсөл. Ийм учраас л таныг сонгож зочноороо уръя гэж шийдсэн юм. 
-Баярлалаа. Улаанбаатар хотыг Хархорин руу нүүлгэнэ, эсвэл Хархориныг шинэ нийслэл болгох ёстой гэсэн яриа олон жилийн өмнөөс яригдаж байгаа сэдэв л дээ. Энэ талаар сонирхолтой санал санаачилгууд гаргадаг хүмүүс ч олон байдаг. Миний бодлоор энэ бол цэвэр манай эдийн засагтай холбоотой асуудал. Казахстан улс Астана хотыг бий болгохдоо гадаадаас маш том хөрөнгийг босгосон. Бүсчилсэн хѳгжлийн болон хот тѳлѳвлѳлтийн eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳгѳѳ гадаадын асар өндөр өртөгтэй багаар хийлгэсэн гэдэг юм билээ. Манай “Гудамж” төслийн хүрээнд хийгдэж байгаа ажил маань эхний ээлжинд Хѳгжлийн банкны 200 сая долларын санхүүжилтээр хурдны зам барьж, гудамж талбайг хамгийн зөв сүлжээтэй болгож, гэр хорооллын дэд бүтцийг сайжруулж хөгжүүлэх гэсэн зорилготой батлагдсан төсөл. Манай Эдийн засгийн хѳгжлийн яам 1.5 тэрбум долларын бонд дэлхийн зах зээлээс босгосны 10 гаруй хувийг эзлэх мѳнгѳ л дѳѳ. Гэхдээ манай улсын хот байгуулалтын салбарт хэрэгтэй мѳнгѳний ѳчүүхэн хувь л даа. Энэ мөнгө чинь өөрөө зээл, гадаадын тусламж. Тэгэхээр бид хөрөнгө оруулалтын бололцооны хувьд ийм хэцүү үед шинэ хотын тухай яриад дэмий биз дээ.

-Шинэ хот мөрөөдөхөө түр азная даа. Хөнжлийнхөө хэрээр л хөлөө жийцгээе гэж үү?
-(инээв) Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн бололцоо нь болоогүй үед мөрөөдөл дээр суурилсан сэтгэл хөдлөлийн бүтээн байгуулалт байхгүй болов уу л гэж бодож байна.

-Одоо байгаа бололцоон дээрээ янзалж өөрчилж явахын давуу болоод сул талууд юу байна. Хэцүү орон зай, хүндхэн бололцоон дээр л ажиллацгааж байна. Ер нь хотын ерѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳ хэр хэрэгждэг вэ?
-Үлдсэн ганц арга бол Улаанбаатараа яах вэ. Одоо бидний өмнө Улаанбаатартаа яаж аятайхан амьдрах орчинг бий болгох вэ гэдэг асуудал л яригдаж эхэлж байна. “Гудамж” төсөл анх ерөөсөө энэ тулгамдсан асуудлаас л үүдсэн. Магадгүй би хөгжингүй оронд сурч байсан болоод тэр үү энэ асуудлууд миний “өвчин” болсон байх. Жишээ нь, Японд гэхэд хот төлөвлөлт, архитектурын шинэ төслүүд хэрэгжүүлэхэд тун хэцүү. Яагаад гэхээр цэмцийсэн зам талбайтай, ногоон байгууламж, олон нийтийн барилга байгууламжийг бүгдийг нь шийдчихсэн, ажиллах амьдрах орчныг нь шийдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл төгс шийдэл рүүгээ ойртчихсон байдаг. Тэнд аливаа нэг өөрчлөлт хийхэд хэцүү. Судалгаа хийж байгаа эрдэм шинжилгээний байгууллага, архитектур, хот төлөвлөлтийн эрдэм шинжилгээний хүмүүс нь бол жоохон жоохон л өөрчлөлтийг санал болгодог. Тэрийгээ л хийдэг. Жишээ нь, барилгын дээврийн өнгийг өөрчлөх, модны хэлбэрийг арай өөрөөр засах гэх мэт. Хараад инээд хүрмээр өөрчлөлт дээр ажилладаг л даа. Гэтэл манай улсад сууриас нь гэж хэлэхээр тийм өөрчлөлтүүд хэрэгтэй. Энэ нь магадгүй манай “Гудамж” төсөл,  хот төлөвлөгчид,  бүтээн байгуулалт хийх хүмүүст тохиож байгаа нэг бодлын томоохон боломж. Нэгэнт бид анхнаасаа хотоо зөв байгуулж чадаагүй.  Хотын замын сүлжээ гэхээр дөрвөн замын уулзвар нь хөрөөний ир шиг зөрчихсөн. Хөдөлгөөнд оролцоод явахаар А цэгээс Б цэг хүрэхдээ олон улсын стандартаар бол 10 минут явах газар цаг шахам явдаг болсон. Энэ нь бид хот төлөвлөлтөө буруу хийсний гор юм. Үүнээс үүдээд байгалийн буюу агаарын бохирдол, хог хаягдлын асуудлууд гээд бүхий л талаар илэрч эхэлж байна. Бид буруу хотод амьдарч байна. Үүнийг засах маш том зорилго бидний өмнө байна л даа.

Нэг жишээ хэльe. 2004 онд нэг анзаарсан зүйл бол eрѳѳсѳѳ манай Улаанбаатар хотын Eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳ зах зээлийн нийгэмд тохирсон хот тѳлѳвлѳлтийн баримт бичиг болж чадаж байна уу гэдэг байлаа. Тэгвэл Японы мэргэжилтнүүдээр eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳгѳѳ хийлгьe. SICA-д хандах талаар тухайн үeийн Барилга хот байгуулалтын сайд Н.Батбаярт хандахад зѳвшѳѳрч, 2005 оны 3 сард Японд сайдын айлчлал хийсэн юм. Японы Дэд бүтцийн яам, Гадаад хэргийн яаманд зочлон Монгол талын хүсэлтийг хүргэхэд Японы тал найрсгаар хүлээн зѳвшѳѳрсѳн нь томоохон явдал болсон юм. Монголд ирээд хагас жил бүх үйл ажиллагаа хэвийн явж байтал Япон дахь SICA-ийн тѳв офисоос танай тѳсѳл унах магадлалтай болоод байна гэдэг мэдээ ирлээ. Дахиад л бид орчин үeийн мэргэжлийн ѳндѳр төвшинд хийгдсэн Eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳгүйгээр хотоо хѳгжүүлнэ гэж үү. Япон руу явж ѳѳрѳѳ хѳѳцѳлдьe гэхээр яамны гадаад явах зардал гаргахгүй. Жил гаруй хѳѳцѳлдсѳн тѳсѳл маань бүтэхгүй байдалд орсон тул юуг ч хийхэд бэлэн байлаа. Ингээд аргагүйн эрхэнд ажлаасаа чѳлѳѳ аваад ѳѳрийн зардлаар Токио явлаа. Тэнд очоод сайд бид нарыг хүлээж авч байсан нэг парламeнтын гишүүнтэй уулзаж учир байдлаа тайлбарлахад тэр хүн бидэнд туслахаа амласан. Түүнээс хойш гурван сарын дараа Монголд анх удаа Японы тeхникийн буцалтгүй тусламжаар Улаанбаатар хотын Eрѳнхий тѳлѳвлѳгѳѳг ѳндѳр ур чадвартай мэргэжилтнүүдийн тусламжтайгаар гүйцэтгэхээр болсон юм. Энэ тѳсѳл нь сүүлдээ судалгааны том баримт бичиг болж үр ашгаа ѳгсѳн. Нэг сонин зүйл болсон нь Токиогоос баяртай мэдээ сонсож ирээд удаагүй байтал Японы элчин сайдын яамнаас утасдаж надтай уулзах хэрэг байна гэдэг юм. Очоод уулзтал элчин зѳвлѳх намайг тосч уулзаад, та яагаад хамаагүй манай парламeнтын гишүүнтэй уулзаад байна гэж уцаарлангуй асуудаг байгаа. Би тэгэхэд тэсэртлээ уурласан. Би тѳрѳлх хотынхоо тѳлѳѳ, монголчуудынхаа сайн сайхны тѳлѳѳ бүгдийг хийхэд бэлэн байна. Би яамны газрын даргын хувьд манай сайдын хусэлтийг уламжилж яагаад болохгүй гэж гээд хэлчихсэн. Манай яамны хамт олон энэ тѳслийн ач холбогдлыг сайн ойлгож байсан учраас бүгд  бүхий л талаар дэмжиж байсан юм шүү.

-Хүн бол урьд нь ямар байсныг эд зүйлс дээр битгий хэл өөрийнхөө хувь тавилан дээр ч  мартчихдаг. Урьд нь хэн явснаа, яаж зовж зүдэрч байснаа мартдаг. Солих оймстой байлуу, байхгүй байл уу. Хонох газартай байлуу, байхгүй байл уу гэдэг талаараа хожим бага л боддог шүү дээ. Үүнтэй адилхан хотын тухайд ч ямар байсныг мартчихдаг. Өөрчлөгдөөд л яваад байгаа ч  өнөөдөр илүү хүндрэлүүд угтаж, илүү шаардлагууд тавигдаж байна. 
-Тийм ээ, одоо л барьж аваад хийж эхлэхгүй бол хожим гэх ойлголт байхгүй болчих гээд байна.

-Манайх 10 хороололд байдаг. 10 дугаар хорооллын уулзварын одоогийн шийдэл бол бидэнд байгаа бололцоон дээр маш сайн болсон гэж хардаг. Осол их гардаг,  учраа олж явахад хэцүү уулзвар байсан. Харин одоо жоохон зайг ч гэсэн тэлж янзлаад сайжруулчихлаа. Иргэд уурладаг л даа. Зун болгон зам засдаг гээд л. Танайх хотын хэдэн тийм хүндрэлтэй уулзваруудыг өөрчилсөн  бэ. Одоо бол бид тэр уулзварууд урьд нь ямар байсныг мартчихсан явж байна л даа. 
-“Streetless”  хот болчихсон байсан л даа, манай хот. Өөрөөр хэлбэл, гудамжгүй хот гэсэн үг. Тийм учраас гудамжуудаа, уулзваруудаа засах хэрэгтэй юм байна гээд хотын план зургийг гаргаж ирээд харсан. Засах ёстой уулзваруудын тоо 30 гаруй байсан.  Тэгээд  33 уулзварыг засъя, бусад шинэ гудамжнууд хийе гэсэн зорилго тавьсан. Энэ ажлыг бид маш амжилттай хийсэн. Зургаахан сарын хугацаанд нийтдээ 18 уулзварыг шинэчилсэн. Энэ 18 уулзвар дандаа хэрэггүй илүү давхилт хийдэг уулзварууд байсан. Өөрөөр хэлбэл тойрох хөдөлгөөн хийлгүйгээр шууд гараад явчих боломжтой байхад зохисгүй төлөвлөгдсөн учраас дандаа илүү хөдөлгөөн хийж хөдөлгөөнд оролцдог байсан. Жишээ нь, өргөө кино театрын уулзвар хойноосоо урагшаа явахад, урдаасаа хойшоо явахад заавал илүү тойрог хөдөлгөөн хийдэг байсан. Та санаж байна уу. Тойрох хөдөлгөөн болгон дээр их осол гардаг байсан. Осол нь ердөө зүгээр л шүргэлцэх. Үүнээс болоод бөөн түгжрэл үүсдэг байсан. Одоо тийм түгжрэл байхгүй болсон. Хуучин Саппорогийн тойрогт өдөрт 20-30 ослын дуудлага ирдэг байсан гэж замын цагдаагийнхан хэлж байсан. Харин одоо бол өдөрт бараг дуудлага ирдэггүй болсон. Гэрлэн дохион зохицуулалттай болсон уулзварын нэвтрэх чадамж маш их сайжирсан гэх мэтээр мэргэжлийн хүмүүс үнэлж байгаа. Энэ жилийнхтэй нийлээд бид 23 уулзварыг хийж дуусгаад байна. Нэг зүйлийг хэлэхэд ѳнгѳрсѳн сард хийгдсэн олон улсын байгууллагын Монголын нийгэм эдийн засаг, улс тѳрийн байдалд хийсэн судалгааны Та энэ засгийн газрын хэрэгжүүлж байгаа тѳсѳл хѳтѳлбѳрүүдийн алийг нь сайн гэж дүгнэж байна гэсэн асуултанд иргэд манай “Гудамж” тѳсѳлд хамгийн сайн үнэлэлт ѳгсѳн байна лээ.

-33 руугаа нэлээн дөхсөн байна.
-33 луугаа дөхөж байна. Дараа жил бид 10 байтугай уулзвар хийнэ гэсэн том төлөвлөгөөтэй явж байгаа.

-Яагаад “Гудамж” төсөл гэж нэрлэсэн юм бэ. Танд гудамжгүй хот гэсэн энэ бодол яагаад төрөв. Гудамж гэдэг өөрөө хот төлөвлөлтийнхөө хувьд, хотын гоо сайхны хувьд ямар ойлголт юм бэ? 
-Миний хувьд гудамжгүй хот гэдэг ойлголт 10 жилийн өмнөх санаа л даа. Энэ нэрийг ѳгѳхѳд хамгийн их дэмжиж санаа зѳвлѳлгѳѳ ѳгсѳн хүн бол манай сайд Н. Батбаяр юм. Угаасаа манай тѳслийн хурдны замаас эхлүүлээд түүний идeй санаа маш их л дээ. Урьд нь энэ санааг яагаад барьж авахгүй байсныг мэдэхгүй юм. Би Америк, Японд 10 жил суралцаж байгаад 2004 онд эх орондоо ирсэн. Хамгийн түрүүнд маш их хүн амын нягтралтай, танигдахын аргагүй хот болсон байхыг хараад гайхсан. Ерөөсөө таньдаг хүн байхгүй, их олон хүн бужигнасан хот л болсон байсан. Урьд нь хот яасан ч жижигхэн байсан юм. Энд ч сайн байна уу, тэнд ч сайн байна уу гэдэг байсан санагдана. Хотод маань маш их хүн шинээр шилжин ирж, гудамжаар машин хүн хоёр багтахгүй шахалддаг болсон байсан. Яаманд ажилд ороод удаагүй байхдаа Германы нэг жижиг хот руу явсан юм. Тэр хот ердөө л 25,000 хүнтэй жижиг хот байсан. Гэтэл манай Улаанбаатарын хүн ам сая гарчихсан байсан. Би тэнд нэг жижигхэн зочид буудалд буусан. Угтаж авсан гeрман найз маань хотоо танилцуулъя, германы архитектурыг үзүүлье гэсэн. Тэгээд намайг өглөө ирж аваад нэг гудамжаар явна. Маргааш нь дахиад ирж авахдаа дахиад өөр нэг гудамжаар явж үзүүлнэ. Манайхаар бол тосгон ш дээ. Үүнээс жил  хүрэхгүй хугацааны дараа мань эрийг би Улаанбаатарт урьсан юм. Кемпинский зочид буудалд буусан. Би хотоо танилцуулах гээд өглөө буудлаас нь авна. Нэг гудамжаар явахдаа энэ ийм түүхтэй гээд ярьж өгнө. Маргааш нь дахиад ирж авахдаа нөгөө л гудамжаараа явна. Дөрөв тав хонохдоо энхтайвны гудамжаар бага тойруу, их тойруу, чингисийн өргөн чөлөө гээд хэдхэн гудамжаар явтал, өөр гудамж үзмээр байна гэсэн. Гэтэл надад үзүүлье гэсэн ч хорооллын мухар гудамжнууд л байсан. Мухар гудамж бол хотын гудамж биш. Энэ нь тухайн хотхоны, хорооллын л жижиг замууд. Яагаад би гудамжийг яриад байна гэхээр хот төлөвлөлтийн буюу хотын өөрийнх нь хамгийн гол элементийн нэг бол гудамж юм. Манай хотод гудамжнаас гадна зам талбай, ногоон байгууламж, цэцэрлэгт хүрээлэн, парк, бульвард, явган гудамж гэдэг зүйлс ч асар их хоцрогдож байна. Хотод баригдаж байгаа хувь хүний байшин ч, олон нийтийн барилгууд ч дотроо хичнээн сайхан байсан ч гудамжинд гараад ирэхээр хогтой шороотой, түгжрэлтэй, хүн машин нь сүлжиж явдаг болоод байна. Хувийн секторынхон хичнээн сайхан сүүлийн үеийн технологиор орон сууц, оффисын, олон нийтийн зориулалттай барилга барьж байгаа ч гэсэн төрийн буюу орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөр баригдаж байгаа гудамж нь хаягдчихаад байна. Өөрөөр хэлбэл гудамж нь гоё байх ёстойг бид мартчихаад байна. Анзаарахгүй байна гэдэг маань монголчууд өөрсдөө бүрэн хотжиж чадаагүй байна л гэсэн үг. Хотожсон, иргэншсэн гадаадын иргэн ирэх юм бол манай гудамжийг их хэцүү хүлээж авна. Яаж та нар амьдарч байна вэ гэж хэлмээр. Үүнийг тоож байгаа хүмүүс нь харьцангуй цөөхөн, тоохгүй байгаа хүмүүс нь дэндүү их. Угаасаа ийм л байсан шүү дээ гэх жишээний. “Гудамж” төсөл нь Улаанбаатар хот хэтэрхий цөөхөн гудамжтай байна, хэтэрхий цөөхөн гудамжаараа бүх машин хүн ам нь чихцэлдээд байна. Тийм учраас гудамжийг шинэ төвшинд аваачих ёстой. “Street design” буюу гудамжны дизайн гэдэг ойлголтыг мэргэжлийн төвшинд хийх ёстой гэсэн бодлогоос л үүссэн. Энэ бол “Гудамж” төслийн гол зорилго.

-Хуучин байшингуудыг яах вэ. Төмөр замын дан байшингуудыг худалдаж авах аргаар газрыг нь чөлөөлж “Богд ар” хорооллыг барьсан. Зарим нь чөлөөлж өгөөгүйгээс болоод хотхоны  үндсэн төлөвлөлт нь өөрчлөгдсөн гэдэг.  Одоо 40 мянгатын байшингуудын тухай ярьж байна. Хуучин түүх дурсамжаа хадгалж үлдэнэ гэсэн хэсэг ч байх. Нурааж шинээр барих ёстой гэх хэсэг ч байх.  Тэгэхээр энэ хуучин байшингуудыг яах ёстой гэж та боддог вэ. Биологийн нас нь хэцүүдчихлээ. 
-Хотын төвийн 40, 50 мянгатын барилгуудын насжилт гүйцсэн гэдэг дүгнэлтийг мэргэжлийн байгууллагууд гаргаж байгаа. Миний бодлоор хот гэдэг бол өөрөө “санамж”,“дурсамж” юм. Жишээ нь, хүн бүхний сэтгэлд дотно санагддаг хөшөө ч юм уу, эсвэл хуучнаар танктай хөшөө гэдэг ч юмуу иймэрхүү онцгой зүйлүүд хүмүүсийн ой санаанд тогтож үлддэгээрээ хот их онцлогтой л доо. Тэгэхээр сайн дурсамжтай л хот байх ёстой. Бүгдийг нь нураагаад, бүгдийг нь шинээр хийнэ гэдэг бол хүмүүсийн бүх санамж дурсамжуудыг байхгүй болгоно гэсэн үг л дээ. Тэр хөшөөний хажууд би анхныхаа хайртай уулзаж билээ, тэр хөшөөний хажууд би байрныхаа хүүхдүүдтэй тоглож өссөн, урт цагааны гудамжинд бид нар бага насаа өнгөрөөсөн шүү гэх мэт дурсамжууд нь алга болно шүү дээ. Нураагаад, шинэчлээд барина гэдэг нэг ойлголт, нөгөө талаар хотын дурсамж гэдгийг хадгалж үлдээхийн тулд бодох ёстой. Тодорхой хэмжээний урлагийн буюу архитектурын шийдэл сайтай барилгуудыг үлдээх ёстой, бүр нэг хоёр гэж тоолж байгаад үлдээх ёстой. Урлал муутай барилгууд 40, 50 мянгатад зөндөө бий л дээ. Тэднийг бол буулгаж шинээр барилгажуулах хэрэгтэй. Үүнийг бид шинжилгээ судалгаагаа сайн явуулж, эрдэм шинжилгээний байгууллага ажиллуулж, Улаанбаатар хотод “Landmark” буюу тэмдэгтэй газруудыг яаж үлдээх вэ гэдгийг сайтар бодож шийдэх хэрэгтэй. Хөшөө баримал, урт цагааны гудамж, шар дэлгүүр гэх мэт барилга болон гудамжаар нь ард түмний нэрлэж заншсан тэмдэгт газрууд нь хөдлөшгүй байх ёстой. Хүмүүс тэдгээрээр чиг авдаг. Хэрвээ тэрийг нь үгүй болгочихвол хүмүүсийн зүг чиг, дурсамж нь байхгүй болно.

-Тэгэхээр бид ямар барилгыг үлдээх ёстой юм бэ?
-Хот төлөвлөлт дээрээ тун нямбай ажиллах ёстой. Би нэг юмыг их хэлдэг. Үе үеийн хотын дарга нар их завгүй байсан. Яасан гэхээр хогтой ноцолдсон, гэр хорооллын цахилгаантай ноцолдсон, нийгмийн асуудалтай их ноцолдсон. Тэдэнд хэцүү байсан гэдгийг ойлгож байна. Гэхдээ одооноос нэн түрүүнд авах арга хэмжээ бол ерөөсөө номер нэгт хот төлөвлөлт, дараа нь нийгмийн болон  дэд бүтцийн бусад асуудлыг авч үзэх. Хот маань хот биш болчих гээд байгаа яг ийм үе дээр нь л анхаарах хэрэгтэй юм .

-Манай төв талбай Чингисийн талбай болсон. Тэгсэн хэрнээ Д.Сүхбаатарын хөшөө голд нь байгаад байдаг. Үүнийг яаж зохицуулах ёстой юм бол?
-Анх эртний Ромын үед том орон зайтай талбай хэрэгтэй байж л дээ. Тэр нь юунд хэрэгтэй байсан гэхээр цэргийнхээ тоог авах гэж. Дайн тулаанд гарахын өмнө цэргүүдээ жагсаадаг байж. Нарийхан гудажинд цэргээ гүйцэд харж чаддаггүй юм байна лдаа. Аливаа хотын талбай тийм утга учиртай байгуулагдсан зүйл. Манай Улаанбаатар хотын талбай дээр ч социализмын үед жагсдаг байсан. Манай төв талбайн хувьд хоёр утга байх ёсгүй болов уу гэж хувь хүнийхээ хувьд боддог. Аль нэг нь байвал илүү утга учиртай шүү дээ. Би илүү утга талаас нь харж байна. Энэ талбай ямар утгатай юм бэ. Юуг өгүүлж байгаа талбай юм бэ. Түүхийн хувьд, урлагийн хувьд нэг л утга агуулгатай байвал зүгээр. Тэгэхээр хоёрдмол утгатай байж таарахгүй л санагддаг.

-Та яагаад хот төлөвлөлтын мэргэжил сонсгосон юм бэ. Таны мэргэжил бас сонирхолтой мэргэжил байна шүү?
 -Би 1986 онд Политехникийн дээд сургуулийг төгссөн. Архитектор гэдэг маань хот төлөвлөлтийн суурь мэргэжил л дээ. Бусад орнуудад архитекторын анги төгсөөд, магистр, доктороо хот төлөвлөлтөөр төгсдөг. Яг энэ жишгээр явах боломж надад олдсон.1995 онд Японы Боловсролын яамны шалгалтанд тэнцэж, Японы ЗГ-ын тэтгэлгээр сурах аз завшаан тохиосон. Тэгээд тэнд магистраа орон сууцны бодлогын чиглэлээр хамгаалаад, доктороо хот төлөвлөлтийн чиглэлээр хамгаалсан. Харин одоо “Гудамж” төсөлд ажиллаж байгаа нь жинхэнэ мэргэжлээрээ ажиллаж байна гэсэн үг. Үнэндээ хотынхоо бага ч гэсэн гудамж, зам талбай гээд хүмүүст хэрэгтэй орон зайг мэргэжлийн төвшинд өөрчлөх боломж олдож байгаад их олзуурхдаг.

-Жижиг орны зовлон л доо. Мөнгө багатай, бондоор нэлээн том хэмжээний хөрөнгө босголоо. Тэрийгээ юунд зарцуулах вэ гэдэг дээрээ алдаа гаргаж л байна. Хуучин бол байгаа жаахан мөнгөө дандаа л урсгал засвар мэтэд зарцуулдаг байсан. Одоо бид хар яриагаар бол мөнгөө чулуу болгох гэдэг рүүгээ илүү анхаарч эхэллээ.
-Үнэхээр санал нэг байна. Зарим хүмүүс бондын мѳнгийг зам талбайд хэрэггүй зарцуулж байна, наадах чинь ѳр гэх мэтээр ярьдаг. Аливаа улсын эдийн засгийн үр ѳгѳѳж нь шууд ба шууд бус замаар илэрдэг. Үйлдвэрлэл болон бизнесийг дэмжсэн хѳрѳнгѳ оруулалтууд нь шууд эдийн засгийн үр ѳгѳѳжѳѳ ѳгдѳг. Харин дэд бүтэц болон хот байгуулалтын чиглэлийн хѳрѳнгѳ оруулалт нь эдийн засагтаа шууд бус утгаар үр ѳгѳѳжѳѳ ѳгдѳг. Тѳслийн хүрээнд хэрэгжүүлсэн нийт гудамж уулзваруудын нийгэм эдийн засгийн үр ѳгѳѳжийг манай багийнхан нарийн тооцож гаргасан байдаг, энэ нь манай вэб сайт (
www.gudamjtusul.mn) дээр тавигдсан байгаа. Суурь судалгаагаар ѳнгѳрсѳн жил хийсэн 18 уулзвар дээр илүү давхилт хийсэн автомашины зѳвхѳн шатахууны хэмнэлт нь жилдээ 15 тэрбум төгрөг иргэдийн халааснаас хэмнэнэ гэж гарсан байдаг. Үүн дээр байгаль орчин, эрүүл мэнд, цаг хугацааны хэмнэлтүүд бас нэмэгдэнэ. Гэтэл манай “Гудамж” тѳсѳлд зарцуулж байгаа мѳнгѳ маань миний дээр хэлсэн бондын мѳнгѳний зѳвхѳн 13 хувь бѳгѳѳд бид үүний талыг нь ч зарцуулж дуусаагүй байна.

-Хэдийгээр их том мөнгө хаяхгүй байгаа ч гэсэн анх удаа том мөнгө хаяж хотынхоо соёлд хөрөнгө оруулалт хийж байна. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд гол зовлон юу байна вэ. Мэдээж дутахын зовлон байгаа байх, боловсон хүчин, ойлгох ойлгохгүйн зовлон, хамтарч гар нийлэхгүйн зовлон гэх мэт олон юм байгаа биз. Дээр нь манай үндсэн  ажилд  улс төр их саад болох юм. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонирхвол.
-“Гудамж” төсөл маань хэрэгжиж эхлээд жил хагас ч болоогүй байна. Маш богинохон хугацаа гэсэн үг. Ерөөсөө бид нар Засгийн газрын тогтоол гараад, 5 сарын 22-нд анхныхаа тамгыг аваад л ажлаа эхэлсэн. Тэгээд шууд хувийн компанитай гэрээ байгуулаад, трактор ажиллуулаад эхэлсэн. Хүндрэлүүд маш их байсан. Шат шатандаа их хүндрэлтэй байсан. Бид мэргэжлийн байгууллагуудаар ажлаа хийлгэж байсан. Мэргэжлийн байгууллагуудыг хянадаг зөвлөдөг байгууллагууд нь эсрэг зогсох үе их байсан. Хамгийн том жишээг ярихад нэгдүгээр хорооллын арын уулзвар маш хүнд байсан. 3-р хороололоос баруун тийш 1-р хорооллын хойгуур явахын тулд заавал Саппорогийн тойргийн наагуур очиж хойшоо эргээд замдаа ордог байсан. Энэ чинь л миний яриад байгаа илүү давхилт, цаг бeнзины гарз болж байгаа юм.  Үүнээс болоод байнга түгжрэл үүсдэг. Тэр уулзварыг хана босгоод налуу зам хийе гэдэг бидний анхны гаргасан санаа.Нөгөө 33 уулзварын нэг л дээ. Тэгээд хийгээд өндөр налуутай болчихсон чинь мэргэжлийн байгууллагууд бүгд эсэргүүцсэн. Машин халтирна, өвөл машин явахаа байна л гэнэ, осол гарна л гэнэ. Бид хийнэ гэдгээрээ л зүтгэсэн. Гэхдээ мэргэжлийн чаддаг хүмүүсээр хийлгэнэ. Бид өөрсдөө биш. Эцэст нь барьж дууссаны дараа зөвшөөрөл өгдөг, гарын үсэг зурдаг дээр нь хэд хэдэн мэргэжлийн хүн гарын үсэг зураагүй. Гэтэл хөдөлгөөн нь сайн, машинууд зүгээр давхиад л байдаг, уулзварын туулан өнгөрөх чадвар хамаагүй дээшилчихсэн байхад л гарын үсэг зурахгүй байгаа юм. Бид Улаанбаатар хотод сансрын тунелийн дараа орох том бүтээн байгуулалт болох 10 метр гаруй өндөр далантай уулзвар хийсэн. Хүндрэл нь 2,5 метрийн өндөртэй шавар гарч ирсэн. Тэр нь овойж хөлддөг муу хөрс. Манай бүх л зөвлөх инженерүүд хариулт хэлж чадаагүй. Наана чинь зам тавих юм бол тэгээд л сүйрээ гэж бүгд эсэргүүцсэн. Аргаа бараад манай Японы зөвлөх багийн инженерүүдээс асуухад, тэд “Бид Японд дандаа ийм асуудалтай тулгардаг. Ингэж хий”  гэж зөвлөсөн. Шон суурийг суулгаад, 200-гаад шон суурь газарт булаад хѳрсний инжeнeрийн асуудлыг шийдсэн. Үүнээс би нэг зүйл ойлгосон. Бидэнд иймэрхүү бүтээн байгуулалт хийж байсан туршлага байхгүй болохоор эсэргүүцдэг юм байна. Шинэ зүйл хийе гэж боддоггүй юм байна. Асуудлыг няцаадаг юм байна. Магадгүй энэ уулзварын зураг төслийг хийсэн компани дараагийн хүндрэлтэй зураг төслийг хийхэд одоо бол асар их  туршлагатай болсон.

-Хотын удирдлагууд дотор хотыг уншдаг хүн ховор, байхгүй шахам байна гэж мэргэжлийн хүмүүс их шүүмжлэх юм. Манайд бол бүх  дарга нар улс төрийг унших гэж хичээдэг, улс төрөөр л хичээллэдэг. Гэхдээ та нүүр тулж ажиллаж байгаа хүний хувьд яаж хардаг вэ?
-Би улстөрч хүн биш л дээ. Гэхдээ миний бодлоор улс төрийн тоглоомын дүрэм ч гэдэг юм уу, түүнээ энэ засаг ардаа хийсэн л гэж үзэж байна. Шинэчлэлийн Засгийн газар гараад ирлээ, хотын захиргаа шинээр бүрдлээ. Улс төрийн төвшинд бүх шийдлүүд гарчихлаа. Ард түмний сонголтоор гараад ирлээ. Одоо юу хийх хэрэгтэй вэ, шинэ гүүр барих, шинэ тунель ухах, шинэ гудамж талбайнуудыг байгуулах гээд цэвэр инженерийн буюу технологийн бүтээн айгуулалтын ажил хийх ёстой. Монголд “Профeсионализм” хэрэгтэй. Мэргэжлийн удирдлага, оролцоогүйгээр бид гадаад руу яваад гайхаад байдаг хот шигээ сайхан хотыг хэзээ ч босгож  чадахгүй. Гоё хот гэдгийг гадагшаа явж үзчихээд муухай хот гэдгийг монголд ирж үзэх тавилантай байх ёсгүй шүү дээ. Энд хамгийн нэгдүгээрт хүн, хүн хүндээ технологийн боловсролтой хүмүүс чухал. Энэ маш их дутагдаж байна. “Гудамж” төслийн захирлаар ажиллахдаа мэдсэн юм бол манай залуучууд ихэнх нь нийгмийн ухааны, эсвэл  эдийн засгийн боловсрол олдог юм байна. Инженер техникийн боловсролтой хүн тун цѳѳн. Бидний дотор уул нүхлэн тунель хийж байсан, татлагатай урт алгасалтай гүүр барьж байсан нэг ч монгол хүн байхгүй. Тэгэхээр бид том бүтээн байгуулалтанд бэлэн биш байгаа биз. Бэлэн биш байгаа юмаа яах вэ гэхээр дахиад нөгөө улс төрлүүгээ харах биш, тeхнологийн боловсролдоо анхааръя. Одоо жинхэнэ техникийн боловсролтой хүмүүсийг гадна дотногүй ажиллуулж бушуухан сургая. Манайх 10 мянган хүнд оногдох зохиолын дуучдын тоо, 10 мянган хүнд оногдох шүлэг бичдэг хүний тоогоор  магадгүй дэлхийд дээгүүр орж магадгүй (инээв). Монголчууд уянгын, сайхан гоё мөрөөдөлтэй хүмүүс. Эдийн засаг нь хичнээн муу байсан ч гэсэн сайхан найр хийгээд дуулаад л тайвширдаг. Гэтэл бидний хүүхдүүд тэр найр наадмын дууг биш маш гоё нийгэм, маш гоё хотыг хүсч, мөрөөдөж байна. Тэд эхнээсээ ѳндѳр хотожсон орнуудад сураад эхэлсэн. Монголд ирэхээрээ энэ чинь хот биш байна шүү дээ гэнэ. Тэгэхээр бид яах вэ гэхээр одоо дуу дуулж болсон, шүлэг зохиож болсон, нэг нэгнийгээ дагаж дуулж боллоо, нэг нэгэндээ түрлэг өгч боллоо. Одоо гудамжиндаа гаръя, хотдоо жинхэнэ иргэн шиг амьдрахын төлөө ажиллая, бүтээe. Манай хотод том бүтээн байгуулалт хэрэгтэй байна.

-Одоо төсвийн хоёр дахь хэлэлцүүлэг явагдана. Хотоо бодож юун дээр мөнгө хаях вэ гэдэг дээр гишүүд ч гэсэн маш ухаантай байх хэрэгтэй юм шиг. 
-Мэргэжилтэн хүний хувьд бодоход манай нутагшил суурьшлын бүтэц хэтэрхий таруу байна. Монгол улсын бүх хот суурин газрууд бүгд тэгш нийгэм, эдийн засгийн хуваарилалттай байхаар тѳлѳвлѳгдсѳн байдаг. Гэтэл өнөөгийн зах зээлийн эдийн засаг чинь шал өөр зүйл л дээ. Зах зээлийн механизмд оролцож байгаа оролцооныхоо төвшингөөр тэр сум, тэр хот өөрөө эдийн засгийн чадавхитай байж чаддаг. Хэрвээ зах зээлийн эдийн засагт оролцоо бага байх юм бол тэр хот ядуурна, иргэд нь хотоо хаяад явна. Гэтэл бид заавал төсвөөс амь тариа өгч байдаг. Үнэхээр Монголд 300 гаруй сум хэрэгтэй гэж үү гэж боддог. Бүсчилсэн хѳгжлийн шинэ үзэл баримтлалыг гаргаж хѳгжлийн гол коридорын дагуу, сүүлийн үед манай яамнаас санал болгож байгаа байгаа таван шугам болох автозам, төмөрзам, эрчим хүч, газ, нефть гэдэг нь хѳгжлийн том коридор үүсгэж үүнийг даган хот суурин газрууд хамгийн хүчтэй эдийн засагтай амьдрах чадвартай байна. Бусад газруудад нь мэдээж хүн амьдрах ёстой, гэхдээ эдийн засгийн ѳндѳр чадавхитай байж чадахгүй .

-Давхар зам, давхар гүүр гээд манайхан их мөрөөддөг. Манайх шиг багтаамжтай хотод тэр ямархуу мөрөөдөл вэ? 
-Миний ойлголтоор тэр бол эдийн засаг сайтай хотуудын үйл ажиллагаа. Өөрөөр хэлбэл Шанхайд, Токиод, Хонконгд байж болно. Хятадууд сүүлийн үед олон хотууд барьдаг болсон. Гэтэл тэр хотуудад хүмүүсийн тоо наад зах нь таван сая байдаг. Эдгээр таван сая, 10 саяас дээш мега хотуудын эдийн засаг гэдэг маш том. Магадгүй хичнээн зуугаар нь тэр олон давхар замаа хийчихнэ. Гэтэл манай эдийн засаг юу билээ. Манай жижигхэн эдийн засаг маань уулзвар хийх гэж, замаа засах гэж бондын мѳнгѳ хэрэглэж байна. Ийм эдийн засаг тэр үнэтэй уулзварыг барина гэдэг тун хэцүү. Жишээ нь, үндсэндээ өнгөрсөн жил бид 18 уулзвар, хүй долоон худаг гээд нэлээд бүтээн байгуулалт хийсэн. Нийтдээ 33 сая доллар зарцуулсан. Гэтэл Хятадын ЗГ-ын газрын зээлээр барих ганцхан давхар уулзварын гэрээний дүн 35 сая ам доллар болсон. Тэгэхээр 30 сая доллараар ганц давхар зам тавих уу, маш олон гудамжаа шинээр хийгээд олон уулзвар тавих уу гэдэг л байгаа юм.

-Богд уулыг нүхлээд, Төв аймгийг маш гоё дагавар хот болох мөрөөдлийг архитекторч нар ярьдаг л даа. Энэ талаарх таны бодол.
-Энэ угаасаа хот төлөвлөлтийн асуудал. Төлөвлөсөн хотоо хот байгуулалтаар хэрэгжүүлнэ. Хот байгуулалтыг хэрэгжүүлэхдээ цэвэр эдийн засаг дээр суурилсан байх ёстой. Тэр тунель нь хэдэн төгрөгний үнэтэй байх уу. Тэр тунелиэ хэдэн төгрөгөөр хийчихээд, хэдэн төгрөгийн эдийн засаг дээр очих гэж байгаа юм гэдгээ тооцоолоод, тэр дээрээ дүгнэлт гаргах ёстой. Түүнээс биш энэ эдийн засгийн тооцоог хийлгүйгээр цоолох нь буруу, цоолоогүй нь зөв гээд байхаар бид өөрсдөө мэргэжлийн маргаан хийж чадахгүй. Маш сайн ТЭЗҮ гаргасны дараа л яригдах асуудал. Жишээ нь, саяны давхар уулзварын маргааны талаар ярихад нэг телевизийн сэтгүүлч ерөөсөө “Гудамж” төслийн хүрээнд олон давхар зам хийх ёстой байсан юм. Уулзвар засахын оронд гээд л ярьж байсан. Манайд ерөөсөө мэргэжлийн оролцоог үл тоох асуудал их байна. Мэргэжлийн биш хүн мэргэжлийн биш юм яриад байдаг. Энэ нь манай монголчуудын боловсролын төвшинтэй холбоотой. Жишээ нь, би хот төлөвлөлт, архитектурын талаар л юм хэлж чадна, жоохон хазайхад л би амаа хамхина. Гэтэл манайд өөрийнхөө мэргэжлээс гадна өрөөлийн өчнөөн мэргэжлийг ярьдаг маргадаг хүмүүс их олон. Мэдэхгүй юм байхгүй, бас мэддэг юм байхгүй. Магадгүй ийм боловсрол социализмын үеэс угшилтай байх гэж боддог. Би хөгжингүй оронд академик боловсрол эзэмшсэнийхээ хувьд зѳвхѳн мэддэг юмаа л ган гэж дуугарна.

-Та Токиогийн их сургууль төгссөн үү? 
-Би Хоккайдогийн их сургуулийг төгссөн. Нэр хүндтэй сургууль шүү. Японд сурахаасаа ѳмнѳ Америкийн UCLA гэдэг сургуульд жил гарам суралцсан. Америкт байх хугацаандаа хэл сурсан. Хот төлөвлөлтийн судлаач оюутан байсан.

-Төрийн албанд ер нь нийтдээ хэдэн жил ажилласан бэ?  
-Төрийн албанд анх 2005-2008 оны хооронд гурван жил ажилласан. Яамнаас гарсан шалтгаан нь бид ер нь үр дүн муутай ярина, хэт их хуралдана. Маш  их цагийг үрнэ, гарсан шийдвэр нь их шүүмжлэлд өртѳнө. Тэгээд би бодсон. Би ер нь хувийн секторт гаръя. Яг бодитоор юм хийе гэж л гарсан даа. Энэ хугацаанд 350-аад бага орлоготой хүмүүсийн орон сууц барьсан. Хот төлөвлөлтийн төслүүд хийж байсан. Учиргүй гоё юм хийсэн гэхээсээ илүү бодит жижигхэн хотхоны бүтээн байгуулалт хийлээ. Тэрнийхээ гудамж, талбайг нь хүртэл ингэж хийлээ гэж өөрөө хийж үзүүлэх санаатай л байсан. Ѳнгѳрсѳн жилээс “Гудамж” төсөл рүү орж ажиллаж байна даа.

-Төрд ажиллахад юм хийх эрх чөлөө хэр байна.Төрийнхөнтэй уулзахаар мөрөөдөл зөндөө байна. Боломж олгоё гэчихээд хагас боломж олгоод, хагас эрх чөлөө өгөөд, хэвлэл мэдээлэл нь ч ойлгохгүй юм. Ийм байхаар төрд ажиллах хүсэл төрөхгүй юм гэдэг. 
-Ер нь яг би өөрөө энэ төслийг мастерлаад зохион байгуулаад, менежерээр нь ажиллаад, өөрөө төслийнхөө зарим дизайныг нь хийгээд нэлээн санаачлагатай ажилласан. Саяны хэлдгээр бол нэг гараа бариулчихаад, тэгээд урагшаагаа яв гээд байдаг юм бол бий. Ажил хийж байгаа хүмүүсийг ямарваа нэгэн байдлаар буруугаар хардаж сэрдэх явдал их юм. Тэр ч гудамжийг гоё болгоё, энийг ч бариад авъя гээд урамтай ажиллаж байхад заавал буруу талаас нь харна. Мэдээж шалгалт хяналт бол гарцаагүй. Гэхдээ зөв хандлагатай шалгах соёл манайд бага байна. Заримдаа ажил хийхэд их тээртэй байдаг. Хүнийг бурмаар шагнахаар урмаар шагна гэдэг. Ялангуяа энэ зүйл шинэ бүтээн байгуулалтын ажил дээр их хэрэгтэй. Манай багийнхан ихэнхи нь залуус учир урмаар их ажил хийдэг гэж боддог. Урмаар илүү их эрч хүчтэй болдог юм билээ. Урмыг нь дарахад эрч хүч нь буурдаг юм байна.

-Хувийн хэвшилд ажиллахад Төр болон хяналтын олон байгууллагууд хоорондоо уялдаатай, уялдаагүй нь мэдэгдэхгүй баахан дарамталдаг гэж бас хувийн хэвшлийнхэн хэлдэг. Хөрөнгө оруулалт багасаад, мөнгөний хомсдол үүсээд, амьдрал хүндрээд ирэхээр төрийн барьдаг гол юм нь нөгөө хэдэн үндэсний баялаг бүтээгчид л байдаг. Яг одоогийн байдлаар Монгол мөнгөний хомсдолтой байна. Худалдан авалтууд зогссон. Барилгууд хэцүү байгаа. Хувийн хэвшилд ажиллахад саяны хүндрэлүүд байсан уу? 
-Татвараас авахуулаад мэргэжлийн байгууллагуудын хяналт шалгалтын тал дээр үнэхээр хувийн секторуудын гар хөлийг нь боосон зүйлүүд бол байдаг. Сүүлийн үед эдийн засаг сайнгүй байгаа нь хүмүүсийн худалдан авалт үнэхээр буурч байгаагаар илэрч байна. Гэхдээ би яг нарийн эдийн засгийн талаас нь хэлж мэдэхгүй байна.

-Татвар төлөгч байсны хувьд зарцуулалтан дээр харамсах хамгийн гол юм юу байдаг вэ?
-Би цэвэр хувийн секторын салбарт ажиллаж байсан хүний хувьд хэлэхэд,бизнесийн үр ашиг их багатай үед татвар төлөхөд үнэхээр гар татганадаг. Хасах руу орчих гээд байдаг. Орлого нь гайгүй үедээ татвар төлөхөд бол зүгээр. Төлөх ёстой юм чинь. Ямар үед ашиг орлого багасдаг  вэ гэхээр худалдан авалт бага байх үед л ашиг багасаад ирдэг. Энэ үед л хэцүү байдаг юм билээ. Барилгын салбарын тухай ярихад бүтээн байгуулалтад зориулсан зээл манай улсад байхгүй байна. Дандаа арилжааны зээл нэртэй маш хурдан ашгаа олдог худалдааны зээлүүд л монголд байна. Жишээ нь, хороолол баръя гэвэл тэр компанид ямар зээл олддог вэ гэхээр маш өндөр хүүтэй зээл л олддог. Өөрөөр хэлбэл бүтээн байгуулалтанд чиглэгдсэн зээл манай улсад байхгүй байгаа учраас барилгын салбар маш өндөр үнэтэй зээлүүд авч байна. Хэрвээ барилгынхаа салбарыг дэмжие гэх юм бол бүтээн байгуулалтанд таарсан бага хүүтэй зээл байх хэрэгтэй. Бага хүүтэй зээлийг өчнөөн олон жил ярьсаар байгаад өдий болтол хийж чадсангүй.

-Зээл дээр бас нэг үсрэнгүй зүйл хийлээ гэж мэргэжилтнүүд хэлдэг. Найман хувийн зээлийг. Монгол хүн өрнөөс айдаг сэтгэхүйтэй. Айсаар байгаад амьдралынхаа их олон боломжийг алддаг. Тэр зээл үнэхээр бизнест үр өгөөжөө өгсөн үү?
-Би найман хувийн зээлийг сайн болсон гэж үзэж байгаа. Найман хувийн зээл маань өөрөө орон сууцны худалдан авагч талдаа зээл. Харин нийлүүлэлт буюу үйлдвэрлэгч талдаа тийм зээл байхгүй байна. Аль аль талдаа сайн байх юм бол эрэлт нийлүүлэлт хоёр өсөөд л явчихна. Орон сууцны үнэ нь ч багасна, худалдан авагч ч ихэснэ.

-Хувийн хэвшилд ажиллаж байхдаа сэтгэл санааны нэлээн хүнд дарамт авсан гэж сонссон. Амьдралд санамсаргүй гай түйтгэр тохиодог. Есүгэн гэдэг охины асуудал дээр танай компани захиалагч нь байсан юм билээ. Гүйцэтгэгч компани ажиллаж байхад осол гарч, хүүхдийн амь нас эндсэн. Мэдээж таныг шалгасан байх? 
-Төрийн албаа болиод дөрөв дэх жилдээ ажиллаж байсан. Энэ хугацаанд нэлээн олон барилга барьж, улсын комисст хүлээлгэж өгсөн. 2012 онд хэд хэдэн барилга эхлүүлээд шахуу ажиллаж байсан. 60 айлын сууц эхлүүлээд, барилгын компанитай гэрээ хийсэн.. Манай компани барилгын компани биш л дээ. Хөрөнгө оруулалтын компани. Барилгын компаниудтай гэрээ хийгээд, ажлаа захиалаад,  санхүүжүүлээд явдаг. Мэдээж барилгын компаниуд хамгийн сайхан барина, аваар осолгүй барина, бид өөрсдөө аюулгүй байдлыг 100 хувь хариуцна гээд  гэрээ хийдэг. Манайхтай ч тэгж л хийсэн. Тэгээд байж байтал тэр айхтар осол гарсан. Тэр бол үнэхээрийн миний амьдралд учирсан хамгийн том цохилт л доо. Тэр жоохон охины амь насанд би дотроо маш их шаналж шатаж явдаг. Хуулийн байгууллагууд биднийг маш их шалгасан. Мэдээж шалгах нь тэдний үүрэг. Тэнд олон компаниуд оролцсон байдаг л даа. Барилгын гүйцэтгэгч компани, бетон нийлүүлдэг компани гээд. Барилгын компанийх нь яг талбай дээр зогсдог инженер нь  байхгүй үед нь нөгөө бетон авчирдаг компани нь помп гэдэг машинаа босгохдоо, жолоодох эрхгүй 16 настай туслах ажилтан нь тэр том краныг унагачихсан осол байдаг. Яг тэнд үүрэг гүйцэтгэх ёстой хүн нь хоолондоо явчихсан байсан юм билээ. Бид нарыг шалгасан, би нэлээн буруудсан. Буруутгах ч ёстой л доо. Гэрээнийхээ хариуцлага, хуулийн хариуцлага гэдгээрээ бол барилга барьж байгаа компани нь манай компани биш байдаг. Мэдээж үнэхээр хэцүү байсан. Анхан шатны шүүхээр буруутай гэж гараад, зургаан сарын дараа хуулийн байгуулагууд шалгаж үзээд хэрэгсэхгүй болгосон. Энэ захиалагч байгууллага юм байна, энэ цэвэр үйлдвэрийн осол юм байна гэсэн. Ослыг яг үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа компаниуд гаргасан юм байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Тэр яах вэ. Харин болсон харамсалтай явдал сэтгэл санаанаас мартагдахгүй, салахгүй ийм л байдаг юм байна. Тухайн үед манай компанийн бас нэг буруутай тал бол барилга эхлүүлэх зөвшөөрөл аваагүй байсан. Тэгсэн тухайн үед нийслэлээс шалгалт хийхэд яг ийм 100 гаруй барилгын компани бүгдээрээ барилга эхлүүлэх зөвшөөрөл аваагүй байсан гэдэг. Манай барилгын салбарын эрх зүйн байдал үнэхээр хэцүү байгаа нь харагдаж байгаа юм. Бид дулааны зөвшөөрлөө авах гэж жил гаруй хөөцөлдсөн. Бусад компани ямар нэгэн байдлаар л авчихдаг юм. Би тэр замаар нь авч чадахгүй явсаар байгаад хөрөнгө оруулалт зогсчих гээд байсан учраас дулааны улирлыг ашиглаад бариад авах юм сан гэж зүтгэсэн.  Бусад компаниуд ч тэгж л хандсан байдаг юм. Янз бүрийн байдлаар зөвшөөрлийг нь авсан байсан бол манай компани 100 хувь буруугүй байх байсан. Би тэрэнд их харамсдаг. Барилгынханд техникийн нөхцөл авна гэж үнэхээр хэцүү юм байдаг.

-Тэр охины гэр бүлтэй нь та ер нь уулзсан уу. Ойлголцож чадсан уу. Үнэхээр хэцүү асуудал л даа. 
-Би хоёр удаа аавтай нь уулзаж байсан. Эмгэнэл илэрхийлж. Бусад компаниуд хараахан уулзаагүй байсан. Мэдээж би  тэр хүний өмнө толгойгоо бөхийлгөх ёстой хүн. Үнэхээр их гэмшиж, харамсаж явдаг, ээжийг нь их ѳрѳвддѳг. Тэр  үеэс хойш хоёр жилийн хугацаанд манай компани зогсолтын байдалтай байна.  Энэ хугацаанд миний эдийн засгийн хохирол тоогоо алдсан. Энэ ч яахав хувийн компани шаталтанд ороо л биз. Харин би бөглөрөөд байгаа сэтгэлээ монголынхоо ард түмэнд зориулсан сайхан хотыг бий болгохын төлөө,  энэ түгжрэлийг багасгахын төлөө, нийгмийн стрессийг багасгахын төлөө  ажиллаж тайлж яваа. Анхны уулзвар, анхны замаа нээгээд, нээлтэнд нь оролцоод, тэр анхны урьд нь явж үзээгүй замаар явж байгаа хүмүүсийн баярлахыг хараад надад үнэхээр сайхан байсан. Тэр бол үнэхээр миний мэргэжлийн бахархал. Би ийм мэргэжилтэй болсны хамгийн дээд бахархал. Ямар их баярлаж байна, тэр хүмүүс. 

-Одоо барилга барихад бас орон зайн хувьд их хэцүү байна. Зам руу тулсан тулсан барилгууд л баригдаж байна. Одоо ч бас ийм ослууд гарч байна. Хотын маань төлөвлөлт нэгэнт ийм байдал руу аваад ирсэн. Хэцүү л санагддаг. 
-Бидний бүтээн байгуулж байгаагүйн л уршиг, үр дүн.  Шинэ бүтээн байгуулалт, шинэ хот байгуулалтын асуудалд бэлэн биш байгаагийн жишээ нь яг энэ дүр зураг. Хонгконгод очоод хар. Манайхаас 10 дахин илүү нягтралтай. Тэгсэн хэрнээ байшин барьж л байдаг. Тэгсэн мөртлөө тэд осол аваар гаргадаггүй. Маш өндөр хариуцлагын дор ажилладаг. Бид тийм нягтралтай газар, нягтралтай орон зайд барилга барьдаг туршлага бага. Үндсэндээ Эрдэнэт, Дарханыг оросууд барьж өгсөн. Бид өөрсдөө юмаа хийж одоо л эхлэх гэж байна шүү дээ.

-Одоо манай хотын нэг том зовлон бол гэр хороолол. Түрээд төв рүү ороод ирснийг нь  чөлөөлөхөөс өөр аргагүй. Энэ таны ажлын нэг хэсэгт хамрагдаж байгаа юу?
-“Гудамж” төсөл гурван дэд төсөлтэй. Нэг нь хурдны зам, нэг нь хотын төвийн дэд төсөл нөгөө нь гэр хорооллыг сайжруулах гэсэн гурван дэд төсөлтэй. Гэр хороолол хамарч байгаа. Бидний хамгийн түрүүнд барьж авсан зүйл маань хот доторх гэр хороолол. Тэр нь Гандан. Ганданд бид орхоны зургадугаар гудамжийг тохижуулсан. Ажил эхлэх эхний тэр гудамжинд бид бүгд очсон. Өнөөдрөөс эхлээд танай гудамжийг янзалж эхэлнэ ээ. Танай гудамж зиг заг хазгай муруй байна. Тэгэхээр та нар хашаагаа хойш нь нэг метр, зарим газар 70 см-ээр хашаагаа  холдуулж өгөөч гэсэн чинь хүмүүс энэ тэндээс гарч ирээд шууд алхаар цохиод цохиод хашаагаа нураагаад өгсөн. Хүмүүс тэр өөрчлөлтийг тэгтлээ их хүлээж хүсэж байж шүү дээ. Их хурдан нураагаад өгсөн, манай эксковатор ч ажилдаа орсон. Тэнд дэд бүтэц эхний ээлжинд оруулаагүй лдээ. Автомашины зам, чулуун явган зам тавьсан, хашааг  нь бүгдийг нь нэг жигд болгож шинэ хашаа барьж өгсөн.

-Сайхан сонсогдож байна, иргэд өөр болжээ.
-Энэ өөрөө нэлээн цогц үйл ажиллагаа болсон л доо. Манай зураг төслийн компани бараг хагас жил  гаруй иргэдтэй ажилласан. Иргэд өөрсдөө гудамж гудамжаараа бүлэг  бий болгоод, нийтдээ 38 бүлэглэл бий болсон. Хамгийн түрүүнд бэлэн болсон бүлэг дээр нь очсон.

-Тантай ярилцах сайхан байлаа. Миний хувьд шинэ сэдэв, шинэ зочин. Цаашдаа олон уулзах байх гэж найднам. Таны ажил бол иргэдтэй эхлээд ойлголцох. Тэдэнд юу хийх гэж байгаагаа мэдрүүлснээр урагшилна. Тэр ажилд тань харин бид хамтран зүтгэхэд бэлэн байна.
-Баярлалаа. Танай сонины хамт олонд, мөн уншигчдад нь сайн сайхныг хүсье.
http://ganchimeg.niitlelch.mn/

З.Алтай: Энэ чинь хэдэн он бэ?


VIPerson зочноороо бид Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, улстөрч  Зоригийн Алтайг урилаа. 

Зоригийн Алтай нь Улаанбаатарт төрсөн.Сэтгүүлч мэргэжилтэй. З.Алтай ЗХУ-д сурч ирээд Монгол телевизэд ажиллаж байгаад МН-25 дугаар суваг телевизийг байгуулан захирлаар нь олон жил ажилласан бөгөөд 2008-2012 онд Монгол Улсын Их Хуралд бие даан нэр дэвшиж сонгогдож, УИХ гишүүнээр ажиллаж байв. Тэрээр 1976 онд Нийслэлийн 10 жилийн 33 дугаар дунд сургууль, 1982 онд Москвагийн Улсын их сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр тус тус төгссөн.

Түүний өвөө нь зохиолч Мөрдэндэвийн Ядамсүрэн, нөгөө өвөө нь Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Донровын Намдаг, аав нь гавьяат багш, уулын спортын зүтгэлтэн Раднаабазарын Зориг, ээж нь гавьяат эмч Намдагийн Дэнсмаа юм.

Тэрбээр:

1982-1984 онд Монгол телевизийн Мэдээллийн албанд редактор
1984-1990 онд Монгол телевизийн Залуучууд спор-тын редакцид Хариуцлагатай ба ерөнхий редактор
1990-1992 онд БНМАУ-ын АИХ-ын депутат
1990-1991 онд Монгол Улсын Засгийн газрын Хэв-лэлийн албаны дарга
1990-1993 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Хэв-лэлийн албанд хэвлэлийн туслах
1991-1993 онд Радио телевизийн Улсын хорооны дарга
1993-1996 онд “ЖААГ FM 107” радиогийн захирал
1996-2008 онд МН-25 дугаар суваг телевизийн захирал
2005 оноос Монголын телевизүүдийн холбооны Ерөнхийлөгч
2008-2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
2012 оноос Монгол Улсаас Шведийн Вант Улсад суугаа Элчин сайдаар ажиллаж байна.   


  
-Эхлээд танд гүн эмгэнэл илэрхийлж буйг минь хүлээн авна уу. Тун харамсалтай явдал болжээ. Таны аав бол Монгол түмний хайртай хүмүүсийн нэг байсан. Ийм харамсалтай явдал болсонд уншигчдынхаа өмнөөс ахин эмгэнэл илэрхийлж байна. 
-Баярлалаа. Одоо юу ч гэмээр юм бэ дээ. Аавыгаа алдчихлаа. Ийм л юм болчихлоо доо.
 

-Ийм үедээ надад цаг зав гаргаж, хүсэлтийг минь хүлээж авсанд баярлалаа. Хэдийгээр танаас халгаж байгаа ч халуухан сэдэв барьж аваад л шуудхан эхэлье гэж бодож байна. 
-Нэгэнт хоёулаа уулзсан юм чинь одоо тэгж дээ.
 

-Манай Сэтгүүл зүйн харж, сүрдэж явдаг томчууд та хэд маань ерөнхийдөө сарнисан маягтай, улс төр рүү явах нь яваад, үлдсэн хэд нь нэг тийм идэвхгүй байдалтай байна. Та хол байгаа болохоор нарийн мэдээлэлгүй байж магадгүй. 
-Бараг тийм.
 

-Сүүлийн жилүүдэд хаалтын ч гэнэ үү, халхавчийн ч гэнэ үү, хамтын ч гэнэ үү гэрээ гэдэг юм эрчээ авч, манай салбарыг баллаж байна. Бид хувийн хэвшлийнхэн. Төртэй нь ч, бизнесийн байгууллагуудтай ч тодорхой төвшинд хамтран ажиллах л болдог. Гэхдээ салбарынхаа үнэт зүйлсийн дээр гишгиж биш доор нь зогсож. Эндээс үүдэлтэй гажуудлууд биднийг хямрааж байна. Энэ сэдвээс л яриагаа эхлэе?
-Тэгье. Өнөөдөр Монголд хамгийн их хөгжиж, хамгийн их дэлгэрч байгаа салбар бол телевизийн салбар болоод байна шүү дээ. Сүүлийн хоёр жилд бол маш эрчимтэй хөгжлөө ш дээ. Хөгжлөөрөө телевиз шилдэг нь. Ер нь бол хэвлэл мэдээллийн салбар сайн хөгжиж байгаа. Нэг талаар энэ их сайн. Нөгөө талаар  дэндүү жижигхэн зах зээл, дэндүү цөөн хүн ам гээд бүх юмаа тооцоод үзвэл энэ олон хэвлэл мэдээллийн байгууллага юугаар тэжээгдэж, юугаар хэдэн хүнээ цалинжуулж, яаж оршин тогтнож амьдарч байна вэ гэдэг асуулт хурцаар тавигдаж таарнаа даа. Энэ оршихуй маань өөрөө асуудал болоод гараад ирж байгаа юм л даа. Дан ялангуяа телевиз. Нийгэмд дуу хоолой нь хүчтэй хүрдэг. Ийм мэдээллийн хэрэгслүүд тухайн улс оронд газар нутаг, хүн ам, зах зээлийнхээ даах чадвар бүх юмнаасаа хамаараад онцгой бодлогын хүрээнд тавигдаж явдаг л зүйл шүү дээ. Манайх бол ерөөсөө бүх юмыг гуанз, хоршоо, дэлгүүр шиг  хуйлраад л байгуулж болно гээд дайрчихдаг. Энийгээ нөгөө эрх чөлөө ч гэдэг юм уу,  ардчилал гэдэг юм уу ойлголтон дээрээ авч давхисаар байгаад өнөөдөр Монгол шиг Гиннесийн номд орохоор олон телевизтэй, олон сонин хэвлэлтэй улс орон байхгүй болчихлоо ш дээ. Явж явж хүн юм байгуулж болно. Бүгд эрхтэй. Гэтэл өнөөдөр хамгийн гол нь санхүүгийн оршин тогтнох эх үүсвэрээ чи ямар эх үүсвэрээс яаж олох вэ, үүнийгээ тооцсон юм уу гэдэг маань зовлонтой зүйл болчихлоо. Замбараагүй олон юмнууд ингээд гараад ирсэн учраас хүнд өгөөш болох, оршин тогтнож амьдрахын төлөөх ачаалалдаа дарагдаад, янз бүрийн бодлого зорилготой улсын амласан амлалтад орох, автах, тодорхой хэмжээний мөнгө төгрөгийг нь авчих ийм байдал бол хаа сайгүй бий болчихлоо л доо. Би сэтгүүлчдийнхээ юм бүтээе, юм байгуулъя гэж байгааг бол буруу гэж үзэхгүй. Гагцхүү Төр маань анхнаасаа энэ бүгдийг тооцоолоод өнөөдөр манай багтаамжид хэдэн телевиз байх ёстой юм, ямар хүчин чадалтай баг нээх юм, зах зээл нь өргөжөөд телевиз өөрөө өөрийн олсон реклам сурталчилгаагаараа амьдраад явах,  өшөө цаашаа хүрээгээ тэлэх боломжоо босгоод ирэх юм бол дахиад бид эрх лиценз олгоод явъя гэдэг  ч юм уу ийм ултай төрийн бодлого гаргах байсан. Ийм юм нь алдагдаад, замбараагүй, ёс зүйгүй, худалдсан худалдагдсан энэ байдал руу өөрийн эрхгүй орлоо шүү дээ. Уг нь миний ойлголтоор бид бүгд чөлөөт телевиз гэж явдаг. Чөлөөт хэвлэл байхын ганц эх үүсвэр бол та өөрөө санхүүгийн хувьд бүрэн эрх чөлөөтэй л байх шүү дээ. Хэний ч хараат бус байж, хэний ч өмнө чөлөөтэй байх тийм хэвлэлийг эрх чөлөөтэй гэхээс биш  хэн нэгэн олигарх гэдэг юм уу, хэн нэгэн баян хүний татаасаар, тэрний бодлогоор амь зууж олон түмэнд нийтлэл нэвтрүүлгээ нэвтрүүлж, бичиж хэвлэсэн болж явна гэдэг бол маш утгагүй асуудал. Ер нь ийм маягаар бид цааш явах юм бол энэ  улс орон ямар ч жолоодлогогүй, хэдэн мөнгөтэй хүний үзэл бодлоор хаашаа л бол хаашаа хийсч явахаар ийм их хэцүү байдалд орлоо л гэж бодож байгаа. Сэтгүүлч гэдэг хүн бас өөрөө амь зууж байгаа хүн биз дээ. Ам бүлээ тэжээнэ, орон байртай болох юмсан, унах унаатай болох юмсан гэсэн хүний л хүсдэг юмыг хүсдэг нөхөр шүү дээ. Тэр хүнийг хэн цалинжуулж байгаа юм бэ, хэн цалинг нь өгөх юм бэ, тэр хүний амь амьдралыг хэн мэддэг юм бэ гэхээр цаана нь байгаа хэвлэлийн нэг эзэн л мэднэ ш дээ. Чамайг амьдруулах уу, хэдэн цаас өгөх үү, халах юм уу яах юм бэ гэдгийг эзэн мэдэж байдаг. Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй хичнээн  эрх чөлөө сэтгүүлчид амтагдаад байсан ч гэсэн тэр нэг амь зуух хэдэн төгрөгөөсөө  болоод үндсэндээ  бол тэр эзэн гэдэг хүний гарт л, тэр хүний үзэл бодлоор л, өөрийн тархиар биш ингэж явдаг л зарчим руу  орлоо ш дээ. Гэтэл ийм байж болох уу. Тэгвэл өнөөдөр Монголд жинхэнэ чөлөөт  хэвлэл гэвэл хэдэн хэвлэл байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу  гэдэг асуудал өөрөө гараад ирж байна л даа. Энэ бол айхтар  асуудал.
 

-Үнэхээр тийм. Та ер нь хаалтын гэрээг юу гэж хардаг вэ?
-Хаалтын гэрээ гэж юмыг яриад байдаг болсон л доо. Манай хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын холбоо мөнгө төгрөг авсан байна. Хаалтын гэрээ хийсэн байна. Би сая ирээд сонслоо л доо. Өө, нэг ийм юм бас болсон байна шүү. Тэр дотроо одоо юу гэдэг юм, “Телевзүүдийн холбоо” бас нэг хэдэн цаас авсан байна гэж. Би өчигдөр сонсоод өөр рүү чинь утасдаж байгаа нь тэр байхгүй юу. Яагаад би өөр рүү чинь утасдаж байна вэ гэхээр би гэдэг чинь  бас нэг муу энэ салбарын зүтгэлтэн хүн шүү дээ.  Тийм үү. Анх “Телевизүүдийн холбоо”-ны дүрэм журмыг би хийсэн. Онгирч  байгаа ч юм биш. Ерөөсөө энэ олон телевиз байхад телевизүүдийн эрх ашгийг хамгаалдаг, тэдний төлөө явдаг, дуугардаг төрийн бус байгууллага хэрэгтэй юм байна гээд л дүрмийг нь би гадна дотнын элдвийн юм харж байгаад л өөрөө нэмж хасаад, тэгээд хэдэн найз нөхдөөрөө хэлэлцүүлээд анх энэ байгууллагыг үүсгэн байгуулсан. Ингэж анх энэ холбоог үүсгэн байгуулсан нь үнэн. “ТV-5”-ын Сараа байж байна, “ТV-9”-ын Ц.Энхбат захирал байна. Манай “UBS”-ын Балхжав захирал байна. Бид дөрвөн хүн анх энэ холбоог гаргасан.

Дүрэм журмаа ярьж байгаад л ном ёсоор нь хийгээд явсан.  Гэхдээ энэ байгууллага аливаа хэвлэл мэдээлэл, телевизийн дотоод нийтлэлийн бодлогод оролцох дүрэм журам байхгүй. Гагцхүү миний түрүүчийн хэлсэн салбарын эрх ашиг, гадаад дотоодод хүмүүсээ сургах, хөгжүүлэх гэх мэт зарчмын хэдэн асуудлаа барьж байж л хийсэн. Салбарын эрх ашигтай холбоотой, түүний эсрэг болох болохгүй элдэв хууль тогтоомж гаргах юм бол бид санал бодлоо төр засаг холбогдох газруудад хэлж байх, хамтарсан арга хэмжээ зохион байгуулах гээд олон юм дүрэмд нь бий л дээ. Гэтэл хаалтын гэрээ хийсэн шуугиан дуулиан гараад явчихсан байж байдаг. Би тэр гэрээг нь нүдээр үзээгүй. Чухам юу хийсэн юм бэ, юу тусгасан юм бэ. Манай энэ мэргэжил нэгт нөхөд маань засгийн ч гэдэг юм уу, хэний ч юм хараанд ороод, мөнгөөр худалдагдаад ингээд явчихаж байгаа юм уу. Би гэрээг нь нэг бүрчлэн нүдээрээ хараагүй учраас сайн мэдэхгүй байна. Зүгээр хаалтын гэж бид одоо нэрлээд байгаа болохоос биш ийм гэрээнүүдийг намайг телевизүүдэд ажиллаж байх үед томоохон зарим нэг компаниудтай хийдэг л байсан. Тэрэн дотор одоо хаалт гэж нэг тийм боолт болсон юм байдаггүй байсан. Тухайн компанийн  асуудлаар ямар нэгэн мэдээлэл буруу зөрүү гаргах юм бол нөгөө талын компанийн байр  суурийг хамт давхар заавал авч тавиарай гэж, хоёр талаас нь л авч тавих ёстой гэсэн алтан дүрэм зоож өгсөн. Тэрийгээ ч барьдаг, ийм л байсан.
 

-Тэр үед та нар маш зөв  дүрэм боловсруулсан юм байна. Одоогийн хийж байгаа гэрээнүүд дотор харин таны наад сонгодог заалт чинь байхгүй байна шүү дээ.
-Би гэрээ үзээгүй учраас сайн мэдэхгүй байна л даа. Юу гээчийн юм хийчихсэн юм. Олон л засаг байгуулагдахыг хараад, амьдраад явж байна. Гэхдээ аль ч засгийн үед Ерөнхий сайд нь ч байна уу, хэн нь ч байна дандаа л таньдаг мэддэг найз нөхөд, нэг ёсондоо мэдэх улсууд үе үеийн засгийг толгойлж байлаа шүү дээ. Би тэдэнд нэг л юм хэлдэг байсан. Байнга хэлдэг байсан. Тэр нөхөд маань ч бас заримдаа үл ойшоодог л байсан. Та нар минь шинэ засаг гарлаа, шинэ засаг юу хийх гээд байгаа юм бэ, гол гол бүтээн байгуулалтын концепцын асуудлаа та нар тодорхой  болгоод ард түмэн минь ээ, ийм хэдэн гол юман дээр акцент өгч байж үүнийг бид хийнэ. Та бүхний хяналт, чин сэтгэлийн дэмжлэг, ойлголт чухал байна шүү. Энэ төсөл ийм ийм учиртай юм. Монголд ийм ийм үр ашигтай юм гэж ярьж хэлж, тайлбарлаж яваач ээ. Ингэж хамтарч ажиллая аа, нөхдөө гэж би байнга хэлдэг байсан. Энэ бүтээн байгуулалтуудыг чинь засаг барьсан арван хэдэн хүн, яам тамгын газар дангаараа хийдэггүй юм аа. Ард түмэндээ наад мэдээллээ  сайн өгөөч ээ гэж. Ийм л юм хийх гээд байгаа юм, энэний төлөө л бид явж байна. Иргэн бүрийн оролцоо энд хэрэгтэй байна гээд уриал, ойлгуул гэж. Ингэж нийгэмтэйгээ нэгдэж байж хийдэг болохоос биш зүгээр нэг арван хэдэн сайд тэнд журам батлаад, тавьсан дарга нар нь тэр том проектыг хөдөлгөнө гэж байхгүй шүү дээ. Солонгосын мундаг Ерөнхийлөгч нарын жишээ бол дандаа л тийм ш дээ. Ард түмэндээ үнэнээ хэлдэг. Ийм л арга замаар бид бас юмаа хиймээр байна. Бид ингэж байж л босно. Тэгэхээр  хүчээ нэгтгэе, хамтаръя гэж. Ойлгодоггүй байсан.
 

-Эхнээсээ авахуулаад л хийж байгаа ажлаа ард түмнийхээ итгэл сэтгэлд уяад явчихдаг. Манайд хэвлэлийн хэдэн менежерт мөнгө өгөөд л явчихна гэж дайраад байдаг. Наад саналыг тань огт сонсдоггүй юм билээ?
-Томоохон бизнесийн компаниудтай бол Төр нь илэн далангүй ярьдаг. Би чамайг ингэж дэмжье, ийм хэмжээний мөнгө төгрөгөөр тусалъя, татварыг чинь ингэе гээд.  Ингээд засаг нь өөрөө томоохон хувийн хэвшлийн компаниудтайгаа хамтраад нэг том проектыг түрээд явчихдаг. Ингэж байж энэ улсуудын боссон жишээ дэлхийгээр дүүрэн байна шүү дээ.
 

-Ингэж итгэж, найдаж, хамтарч явж байж л хүнд үед ээмгээ хүртэл тайлж өгдөг ард түмнийг хүмүүжүүлдэг юм байна л даа?
-Ердөө л тэр шүү дээ. Солонгосыг хар л даа. Ингэж байж улс орон нь амжилтад хүрч, ард түмэн нь сайхан амьдралд хүрнэ үү гэхээс биш тэр дээр тэнгэрт суусан хэдэн дарга аймаар гоё гоё үлгэр яриад л, гоё юм сэтгээд л, доор нь байж байгаа ард түмэн юу хийх гээд яах гээд байгааг нь юу ч ойлгохгүй зовоод явах юм бол бүтэхгүй шүү дээ. Энэ янзаараа манай энэ хэдэн дарга нар л лав улс орныг маань хөгжүүлнэ гэж байхгүй юм байна.

-Өнөөдөр бид эрх мэдэлтнүүдэд дарлуулж байна. Хэрвээ намайг барьж аваад явчихвал та жишээ нь миний  эрхлэгч биш ч байсан, яг өөрийн тань торгон цэрэг биш ч гэсэн босч ирээд “Та нар, болио. Битгий давраад, даналзаад бай” гэж хашгирна. Манай хэдэн боссуудын зарим тэгэх л байх. Бид тийм сүрлэг толгойтой шүү дээ. Одоо тэгээд тийм түшиг яагаад байхгүй болчихов оо. Та энэ залгамж халаа, хэдэн үүргэвч үүрээд гүйж яваа сэтгүүлчдээ ер нь яаж шуухан явааг хардаг уу. Одоо энэ гэрээнүүдийг зөвхөн менежерийн баг л гарч ирээд хийж байна. Хараал зүхэл, үл итгэсэн байр суурь нь харин бидэн дээр явж байна.
-Түрүүчийн асуудлыг гүйцээхэд бол нэг ийм л юм байгаа юм. Би тэр нөхдүүдэд нэгдүгээрт, нэг тийм санаа хэлдэг байсан. Хоёрдугаарт, энэ засгийн хийх гэж байгаа ажлын тухай мэдээллийн гүүр нь болж ард нийтэд хүргэх үүрэг бол бидэнд байгаа. Бид дамжуулагч. Бид энэ проектуудаар нь сайн сайхан нэвтрүүлэг хийе, нийтлэлээ бичдэг нь бичье. Монголын төлөө зүтгэж байгаа бол хэн юу чаддагаараа л зүтгэе гэж. Гэхдээ бид хувийн хэвшил, зар, реклам сурталчилгааны мөнгөөр л  амьдардаг  ийм  улсууд. Энэ засаг төртэй холбоотой ийм нэвтрүүлэг хийхээр дунд нь реклам өгч биднийг дэмждэг аж ахуйн нэгж гэж байдаггүй юм. Тэгэхээр бид гэрээ хийсэн ажилтнуудтайгаа ярьж байгаад цаг минутаар нь, хуудсаар нь тоолоод л цалинжуулаад мөнгө өгдөг. Илүүдээ гарсан мөнгө бидэнд байхгүй. Тийм учраас тодорхой хэмжээний санхүүжилтийг чиглэл чиглэлээр нь өгөөч ээ. Хөдөө аж ахуйн салбараар яръя. Үнэхээр одоо “Атрын III аян” гэдэг ч юм уу, ийм хэмжээний том төсөл байвал тэрүүгээр туршлагатай ийм сэтгүүлчид, ийм телевиз байна. Та нар тодорхой хэмжээний санхүүжилт өг. Бид тариалангийн газраар яваад, сайн муу, болж байгаа, болохгүй байгаа бүгдийг чинь хийе. Газар шороотойгоо хутгалдаад явъя. Бидэнд зардал хэрэгтэй шүү дээ. Энэ дээр та нар тодорхой бодлогоор нэг телевиз гэхгүйгээр, улстөржихгүйгээр, ерөөсөө л ямар телевиз юугаараа илүү юм, ард түмэнд хамгийн сайн хүргэж чадах ямар сэтгүүлчидтэй юм гээд судлаад, шийдвэрээ өөрсдөө гаргаад тодорхой хэмжээний зардал өгчих. Энэ бол бид засагт худалдагдаж байгаа асуудал биш. Засагтай одооны яриад байгаа шиг хаалтын гэрээгээр хэдэн цаас хуссан ч асуудал биш. Ерөөсөө тохироод хийдэг л байя. Тийм учраас бидэнтэй зарчимтай яриач. Биднийг хүндэтгээч. Үнэхээр энэ эх орон, ард түмэндээ хэрэгтэй том бүтээн байгуулалтын төлөө юм хийх гэж байгаа юм бол бид зүтгэнэ. Тэрний төлөө хийж байгаа нийтлэл нэвтрүүлгийг маань худалдагдсан гэдэг юм уу, хэдэн сэтгүүлч засгаас мөнгө авчихаж ичээч ичээч гэх юм байхгүй шүү дээ.
 

-Тийм нэвтрүүлэг одоо байхгүй байгаа шүү дээ.
-Манайх нэг хэсэг хийж байсан. “Атрын III аян” гээд. Бид намрын ургац тариа хураалт гээд байнга явдаг байсан. Хөдөө аж ахуйн яамнаас хэдэн төгрөг өгдөг байсан. Тэгээд ёстой бүх газраар нь явж хийдэг байсан.
 

-Томилолтын хэдэн төгрөгөө аваад тариан талбай руу явдаг л байлаа. Тариагаа сэргээж авах хөдөлгөөнд гар бие оролцож, бахархах бахархлаа нэмэх бөөн хүсэл дүүрэн. Улс орон даяараа амьсгалчихсан. Тэгж амьсгалсан үе ч алга. Бид нар сумдын цэцэрлэгт хоночихоод цүнхээ үүрээд ч явцгааж байсан.  Томилолтын хэдээс маань илүү ч юм гардаггүй. Та гоё дурсамж сэдрээчихлээ. 
-Гоё дурсамж, гоё сэтгэл, гоё ажил. Би бас тэнд Юнивешнээр Монголын хэдэн сувгийг өдөр тутам байнга үзээд л байдаг юм. Тэрэн дотор үнэхээр энэ засгийн болж байгаа, болохгүй байгаа юмыг бол гөвөөд л байгаа харагддаг. Гөвөх ч юмаа гөвнө, гайгүй ч юмыг нь дэмжиж байна. Би бол айхтар засгийг өмөөрөөд л байгаа юм алга.
 

-Баримт дэлгэж чадахаа байчих гээд л байна. Шүүх, прокурор нь “айлгаад”. Супер баримтууд, ичмээр юмнууд их л гарч ирэх юм. Харин манайхан дуугаа хураах талдаа. 
-Муулж болохгүй, чамайг хаана, бооно юу гэдэг юм уу, тийм  айхтар заналхийлэл манай хэвлэлийнхэнд ирээд байгаа гэж бодохгүй байна. Ямар ч байсан манай “25 дугаар суваг” телевизэд ирээд Х.Тэмүүжин сайдыг ч гэдэг юм уу, засгийг ч гэдэг юм уу, аль нэг сайдыг ингэвэл ингэнэ шүү гэдэг тийм юм ирсэн бол манайхан надад шууд мессеж өгч л таарна. Ингээд байна аа, яах вэ гэж. Мэдээж би тэрэн дээр хариулт өгөх л байсан.Энэ нэг засагтай хийсэн хаалтын гэрээний асуудал дээр бол надаас асуусан. Зүгээр л нэг хэдэн төгрөг өгье, хамтран ажиллая гэж байна аа гэхээр нь би бас муу санаалаад, болгоомжлоод “хэрэггүй ээ”, ямар ч байсан одоо тийм юм аваад хэрэггүй шүү гэж хэлээд, манайх бол үүн дээр засагтай тийм гэрээ хийгээгүй. Надаас асуусан.Дэмий байх аа.Би учир начрыг нь сайн мэдэхгүй байна.Тийм учраас хэрэггүй дээ гэсэн.Ингээд л больсон.Ийм л асуудал байгаа юм.Тэр нэг “Телевизүүдийн холбоо” авсан гэдэг асуудал дээр өөрийн чинь бичсэн нийтлэлийг уншаад “Телевизүүдийн холбоо”-ны гүйцэтгэх захирал гэж хүн байгаа ш дээ.Би чинь одоо “Телевизүүдийн холбоо”-ны ажилд ямар өдөр тутам орох биш.Телевизийн олон сайхан захирал гараад ирсэн, бусад нь хамтраад асуудлаа яриад шийдээд явна биз.Би үүсгэн байгуулсан нөхөр л болохоос биш бурхан юм уу.Хэн ч биш шүү дээ. Би өчигдөр залгаж  асуусан. Ямар учиртай юм бэ, тэр чинь гэж.Ийм нэг зүйл болсон юм. Тэгээд телевизүүддээ тэр нэг хэдэн төгрөгийг нь аваад,  ингээд ингээд хуваарилаад өгсөн юм гэж надад хэлсэн. Тэгээд надаас асуухгүй яасан юм бэ, чи чинь.“Телевизүүдийн холбоо” бол ийм тийм засагтай айхтар гэрээ ялангуяа мөнгө төгрөгийн асуудал дээр орох ямар ч шаардлага байхгүй. Тийм л асуудал шүү дээ. Тодорхой хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай засаг юугаар  яаж тохирно бидэнд падгүй л асуудал. Тохирвол тохирно л биз.Холбоо нэгдсэн байдлаар мөнгө төгрөгийг нь аваад, юу гэдэг юм тарааж өгдөг бол туйлын буруу юм хийжээ.Ядахдаа чи нэг асуучихгүй дээ, гэж би хэлсэн. За, их муугаар бодвол “Телевизүүдийн холбоо” гэж  З.Алтай гэж нөхөр янз бүрийн юм яриад яваад байдаг байсан. Аягүй бол нөгөө мөнгөнөөс нь тэдийг нь халаасалсан байх гэдэг хардлага сэрдлэг олон хүнд төрнө шүү дээ.Яагаад тэрийг бодохгүй байгаа юм.Тэгэхээр би шууд л хэлнэ.Би үүнийг анх удаа өчигдөр сонслоо.200 саяын асуудлыг сонслоо.Энэ тоог нь ч сонслоо.Энэ ямар учиртай мөнгө юм бэ хэдийг нь хуваасан юм бэ, хэд нь үлдсэн юм бэ гэдгийг шалгадаг газраар нь шалгуулаа л гэж.Хэн хэнд өгсөн юм бэ.Хэнд хэдэн цаас өг гэж цаанаас нь хэлсэн юм бэ, та нар ярьж байгаад хуваагаад авсан юм уу, үүнийгээ шалгуулаад нотлуулаад үлдэгдэл мөнгө нь одоо хаана хэн дээр байдаг юм бэ, тэрийгээ гаргаад тайлангаа тавь. Ялангуяа мөнгөний асуудал дээр ингэж оролцоно гэж байж боломгүй асуудал ш дээ. Бид ёс зүйтэй байх ёстой.

-Тэр материалыг дэлгэснээрээ би танаар өөрийгөө хамгаалуулах гээгүй.Таныг ийм үед тань баалах ч гээгүй.Танаар бас загнуулах гэж ирсэн. Намайг тогоогоо самарсан л гэж байна. Би нэг тийм сонин сэтгэл зүйн дарамтад ажиллаж байна л даа. Бүгдээрээ надад хүндэтгэлтэй ханддаг байсан. Сүүлдээ бүр “Манай Cэтгүүл зүйн мангаа” гээд надад зориулсан нийтлэл ч гарлаа. Энэ нь одоо бид нарын нөгөө нэг салбартаа хайртай хайр байх л даа. Яг энэ тохиолдолд би яаж хандах ёстой байсан бэ. Би жаахан буруу юм хийчихсэн үү?
-Үгүй. Ер нь би ч бас буруу зөвийг ялгаад шүүгээд байх айхтар хүн биш шүү дээ.

-Хэлэх хүн алга байна шүү дээ?
-Та бол Сэтгүүл зүйд, манай энэ том армид бас л том лидерийн нэг шүү дээ.Энэ  Сэтгүүл зүйн зовлон жаргалыг та бол хамгийн сайн мэднэ. Бид яадаг билээ гэж. Манайхан бас хааяа нэг болдог болдоггүй юм хийдэг нь үнэн шүү дээ. Тэрийг хэн нэг маань хатуухан хэлж л явах ёстой. Зүгээр би хэрвээ чиний оронд байсан бол энэ улсуудтайгаа эхлээд уулзах л байсан. Би ийм мэдээлэл, ийм баримт оллоо.Үүнийг та нар надад нэг тайлбарлаад өгөөч ээ. Энэ ямар учиртай юм бэ гэж.Та нар худалдагдсан юм уу, нэг бол худалдагдаагүй юм уу.Гэрээн дээр чинь ийм юм байж байдаг.Та нар өөрсдөө үүнийг юу гэж үзэж байгаа юм бэ, юу санаж юу бодож байгаа юм бэ. Яагаад энэ мөнгийг нь зөвшөөрөөд авсан юм бэ гээд.

-Тойроод асуугаад явчих байсан гэж үү. Ямар таньж мэдэхгүй улс биш.
-Та нар юунд зарцуулах гэж байгаа юм бэ. Тэгээд энэ дотор чинь нэг ийм онцгүй  заалт байнаа. Засгийн талаар муу үг дуугарахгүй шүү гэдэг айхтар юм байвал тэрийг нь бариад асуух хэрэгтэй ш дээ. Бидэнд оногдсон энэ үүргийг, энэ хариуцлагыг та нар энэ хэдэн мөнгөнд худалдаад болж байгаа юм уу гээд өөрсдөөс нь асуух л байсан. Чамд тэр эрх чинь ч, боломж чинь ч байсан.Болж байна аа, бидэнд мөнгө хэрэгтэй байна, та бидний зовлонг мэдэж байгаа шүү дээ гэсэн бол тэрийг нь тавьчих л даа. Бид өөрсдөө дотроосоо өтөж болохгүй ш дээ.Бид өөрсдөө цэвэр цагаан цаас шиг байх ёстой шүү дээ.

-Гуравдагч этгээдэд энэ нууцыг задруулж болохгүй гэсэн нэг дээрэнгүй заалт байгаа юм л даа.
-Тэр чинь нууцлаад байх юм байхгүй шүү дээ.

-Өөрсдөө нууцын гээд оруулсан байхгүй юу?
-Хэрвээ миний түрүүчийн хэлдгээр харилцан тохиролцоод, том проектон дээр бид үнэхээр тодорхой цаг заваа зарцуулж ажиллаад, засаг нь тэрэн дээр нь  хөрөнгө мөнгө хаяад ингэе тэгье гэсэн бол юунаас нь нуудаг юм бэ. Ер нь бол  ард иргэдээс  нуудаг юм гэж  байдаг юм уу. Юуг нууцлах зэрэгтэй вэ гэдэг чинь хуульдаа байгаа шүү дээ.Монголын ард түмнээс нууц юм засагт байж болохгүй шүү дээ.Ялангуяа нууц гэсэн тийм юмыг манай сэтгүүлчид хүлээн зөвшөөрөөд, мөнгийг чинь авсан юм чинь би таг дарна аа, хэнд ч хэлэхгүй нууцална гээд тийм юман дээр гарын үсэг зурж байгаа бол буруу гэж бодож байна.Яг энэ ойлголтон дээр би чамайг бусадтай нийлж сэтгэл зүйгээр чинь дарамталж чадахгүй.Тийм ёс зүй ч байхгүй.

-Манай эздийн холбоо, сонинуудын холбоо бол салбараа өрсөлдөөнгүй болгосон. Ерөнхий сайдыг шүүмжилж болохгүй, янз бүрийн асуудалд орж байгаа сайд нар руу орохгүй, юу ч гаргадаггүй. Дэлхий ертөнц улс төрөөсөө, засгаасаа, улстөрчдөөсөө өөр жишгийн ёс зүй шаарддаг болсон. Гэтэл бид.
-Би бол тэнд хэвлэлүүдээ хардаг.Айхтар айхтар юмнууд зөндөө л уншиж байна.Заавал одоо сэтгүүлч нар шахаад л, өдөр болгон энэ Төр ичиг ичиг гэдэг ийм дарамтан дор байлгаж бас болохгүй шүү дээ.

-Тийм л дээ?
-Тэр хүн, тэр сайд ч юм уу өөрөө би буруу юм хийв үү, зөв юм хийв үү.Энэ суудал дээр байх ёс зүйтэй хүн мөн үү, үгүй юу гэдгээ мэдрээд өөрөө л суудлаа тавиад өгнө биз дээ.Заавал манай хэдэн сэтгүүлч нараар алуулж, тэр хэд нь баахан үзэг цаасаар буудаж тэр хүнийг устгаад хэрэггүй ш дээ.Утгагүй л асуудал шүү дээ.Тийм биз дээ.Өөрийн ёс зүй гэж айхтар хэмжүүр байна шүү дээ.Тэр хэмжүүрээ л энэ дарга нар ажиллуул л даа.Хоёрт, сүүлийн үед би засагт байгаа зарим сайд найз нөхдөдөө байнга л хэлдэг.Ер нь энэ засаг чинь гарч ирчихээд найз нараа юу л хийгээд байна даа.Нөгөө  муу хэлээд байдаг тэр ХУ-гийн чинь үед, энэ Ардын намын чинь үед бид үг хэлээ ололцоод, тус болдоггүй юмаа гэхэд айхтар гай тарихгүй нэг юм амьдраад байсан шүү гэж. Энэ ардчилсан засаг гарч ирээд манай телевизийн салбар дээр бол асар их хэмжээний дарамт ирүүллээ.Ерөөсөө л татвараа өг, бушуу өг, юм л бол хаа-на, зогсооно, унтраана, шалгана гэдэг.Хувийн хэвшилд ямар дарамт байдаг вэ бүх дарамтыг үзүүлдэг болсон.

Би тэрийг бүгдийг нь уулзсан, таарсан хүн болгонд хэлдэг.Нөхдүүд минь үүнийгээ болиоч ээ гэж.Юу болов оо, энэ чинь.Өмнөх засгийн үеэсээ хамаагүй сайхан болоод, бид тэр жинхэнэ чөлөөт хэвлэл гэдэг утгаараа, тэр ардчилал гэдэг юмаар нь явах юм байх гэсэн чинь та нөхөд гарч ирээд ингээд амьдрах аргагүй болгох нь ээ.Нэг бол одоо телевизээ хаагаад зугтдаг юм уу, нэг бол дампуураад сөнөдөг юм уу.Ийм л их дарамт юман дотор та нар биднийг орууллаа шүү дээ. Бид эдийн засаг унасан энэ зах зээлийн үед хэдэн цаас яаж олох юм бэ. Би өчигдөр нэг том телевизийн захиралтай утсаар ярьсан. Хөгшин нь цалингаа арван хэдэн хоног тавьж чадаагүй, одоо банкнаас зээл авах гээд хөөцөлдөөд явж байна гэж байгаа байхгүй юу. Юу гэсэн үг вэ. Одоо манай телевиз гэхэд 100 гаруй  ам бүлийг тэжээж байна шүү дээ. Энэ олон телевизийг бодоод үз л дээ. Дор хаяад л дал, ная, зуугаас наашгүй л хүн байж байгаа. Ингэж үйлээ үзэж байхад татварын дарамтаар хаана, зогсооно, унтраана, шалгана гэдэг. Энэ дарамт бол дэндүү их ирсэн. Дээд дарга нар нь мэддэггүй юм байна лээ. Тийм байна гэж үү гээд урдаас асуугаад байх юм. Тийм ээ, та нарын тавьсан наад агентлаг газруудыг чинь хэдэн юугаа ч мэдэхгүй, бөгсөө ч  олигтойхон арчиж чаддаггүй, юм үзээгүй хөөрүү сагсуу залуучууд чинь самраад байна. Жинхэнэ юм үзээгүй араншин шүү дээ. Засгийн эрх мэдлийг авахаараа яаж  улаан хувьсгалчдын үед ч ийм байсан юм уу, үгүй юм уу гэмээр авирлаж байна вэ. 
 

-Үнэхээр сонинд ч ирж байна. Түрээсээ ч төлж чадахгүй явж байхад  татвар л гэнэ, даатгал л гэнэ. Бөөн дарамт. Бүгд алдагдал байна шүү дээ. Яах юм бэ, жаахан хүлээж болох уу гэхээр би төрийн байцаагч байна, яг өнөөдөр төл, чамд нэрээ ч хэлэх ёсгүй. Бид ингэж ярьдаг улс шүү гээд жишээ нь сая Сүхбаатар дүүргийн нийгмийн даатгалаас ярьж байна. 
-Үнэхээр энэ ардчиллын төлөө явсан улс бол доогуураа ийм юм болоод байна гэдгийг мэдээгүй л байх гэж би бодоод байгаа юм. Би харин танай сониноор дамжуулаад “Наад та нарын томилсон хэдэн ардчиллын туг ч барьж үзээгүй банди нар чинь бүх юмыг хаах боох, унагах, сөнөөх, дарамтлах, айлгах ийм маягаар ажиллах юм бол энэ олон түмэн ардчилсан засгийг дахиад 2016 онд гараасай билээ, дахиад төр бариасай билээ гэж бодох уу” гэж сануулмаар байна. Хэвлэлтэйгээ аль ч засаг төр хамгийн ойр, хамгийн ойлголцсон, болж өгвөл зөв дэмжлэг үзүүлсэн ийм л хэлбэрээр явж хамтран ажиллана шүү дээ. Хэвлэлээ ална шүү гэчихээд тэгээд  манай улс, манай засаг сайхан болно, бүх юм сайхан хөгжинө гэхийг нь би ерөөсөө ойлгохгүй байна. Их л буруу явж байна гэж харж байна. Одоо тэгээд сүүлийн үед бол бүр нийтлэл нэвтрүүлгийн дотоод бодлого руу орж ирж байна шүү дээ. За, танай нийтлэл эфирийн цагийн тэдээс доошгүй минут нь хүүхдийн нэвтрүүлэг байна, хэдэн хувь нь залуучуудын нэвтрүүлэг байна, хэдэн хувь нь спортын нэвтрүүлэг байна гэж. Энэ чинь хэдэн он бэ. Хувийн хэвшил юугаа явуулах нь тэр хувийн хэвшлийн өөрийнх нь л асуудал биз дээ. Нэг гуанзанд орчихоод танай гуанзанд ийм ийм төрлийн хоол заавал байх ёстой. Тэгэхгүй бол гуанзыг чинь хаана гэвэл юу гэж ойлгох вэ. Тийм биз дээ. Байж боломгүй асуудлуудыг тулгаж байна шүү дээ. Энэ ямар  аймаар муухай дарамт, ямар үе  эргэн ирж байгаа юм бэ. Юу болох гээд байна. Өөрийн  эрхгүй нийгэмд энэ засгаас чинь айдас хүйдэс төрж эхэлж байна. Шууд буудаад алчихдаггүй юм аа, гэхэд хүний амьдрах эрхийг, хүний үзэл бодлыг, хүн юм хийх, сэтгэн бодох эрхийг засаг өнөөдөр төлөвлөдөг болж байна шүү дээ. Тийм юм хийхгүй бол тэгнэ ээ гэж. Одоо мэдээний дундуур ч биш гадаад дотоод мэдээний зааг дээр нэг хэдэн реклам явж байгаа. Үүнийгээ зогсоо, тэгэхгүй бол танайхыг хаана гэж байна. Юу гэж ойлгох вэ. Би Би Си-ийн нэвтрүүлгийн дундуур реклам явбал Обама тэгэх нь байна ш дээ. Үгүй ядахдаа дэлхийнхээ баримжаагаар баримжаа аваач дээ, найзууд аа. Тэнэг тэнэг гэхэд бас тийм тэнэг байж болохгүй ш дээ.
 

-Засгийн газрыг шүүмжлэхэд Төрийн мэдлийн компанийн захирлаас надад захиа ирж байгаа байхгүй юу. Сэтгэл рүү минь та хүйтэн ус цацлаа гэж. Энэ чинь Засгийн газрыг шүүмжлэхэд нэг шуудан компанийн сэтгэл рүү яагаад би ус цацчихав аа. Энэ чинь аймаар дарамт байгаа байхгүй юу. 
-Дарамт байна аа, Ганчимэг минь.

-Телевизүүд олон боллоо. Улстөрч болгон л нэг нэг суваг нээгээд явлаа л даа. Танай “Би” нэвтрүүлэг, “Миний амьдрал, миний хувь тавилан”, “Хорьдугаар зууны дуунууд”, “Танайд хоноё” гээд сайн нэвтрүүлгүүд байдаг. “Би” гэхэд бол одоо салаалаад хүмүүс өөрчлөөд л явж байна. За, сэтгүүлч Г.Мөнхтуулын хийдэг “168 цаг” бол хамгийн сайн тойм нэвтрүүлэг. Гэхдээ “25 суваг” уйтгартай болчихсон гэх үгс бас чих дэлсэх юм. Энэ юуных вэ?
-Үндсэндээ бид чинь18 орчим жил оршин тогтнолоо шүү дээ. Цаашдаа тогтнох ч байх. Эздийн холбоо ч гэх шиг юм ярих л юм. Надад тийм юм байхгүй ээ. Гэхдээ тухайн удирдаж байгаа хүнээсээ байгууллагын ажил их шалтгаална. Энэ улсууд чинь би юу хэлж байна, юу ярьж байна гэдэгт л хөтлөгдөж явдаг байсан.  Тэгвэл би ийм л байх ёстой юм байна, би ингэж зоригтой хийх ёстой юм байна гэж л зоригтой  явна. Тэрнээс биш би гэж нэг нөхөр энийг болохгүй шүү, тэрийг болохгүй шүү. Одоо чи ингээрэй, тэгээрэй гээд байх юм бол явахгүй. Манай телевизэд ийм дарамт байхгүй. Дарамтгүй орчинд эрх чөлөө байдаг юм. Эрх чөлөөт орчин галаа унтраадаггүй. Тийм учраас би ажилд нь ороод л, хянаад л байдаггүй. Энэнээс ярилцлага ав, тэрнээс болохгүй гэдэг ямар нэгэн цензур, тусгайлсан бодлого манайд байхгүй.

-Танай Энхчимэгийн “Амжилт” гэж нэвтрүүлэг бас их сайн болж байна. Зураг авалтын орчин, тэр хөтлөгчийн соёл, тэр зочдын өгч байгаа гэрэл гэгээ.
-Тийм шүү. Баярлалаа, Ганаа. Тэр бол их сайн төсөл шүү дээ. “Амжилт” гээд. Манай сэтгүүлчид худалдагдсан бол бас энд тэндээс дарамтлаад эхэлнээ дээ. Энд тэндээс мөнгө цохьсон ч гэдэг юм уу, нэг  том компанийн гарт орсон байвал бидэнд зовлон учирна ш дээ. Тийм юм байхгүй  учраас надад айх юм алга л байна шүү дээ. Би хэнээс хэдэн цаас авсан юм, хэнд худалдагдсан юм бэ. Би нэг но-той нөхөр бол миний но-г хэлээд, намайг дарамтлаад хөөрхөн бас чадвал чадна ш дээ. Гэтэл тийм юм алга. Яаж намайг дарамтлах юм бэ. Би хэнээс ч айхгүй, ямар ч засгаас айхгүй, хэнбугайгаас ч айхгүй. Тийм болохоор та нар тайван ажилла. Зөв төсөл санаачилж байгаа бол тэрийгээ л хий, тэрийгээ л гарга. Чиний асуудал. Хариуцлагаа дараа нь чи хүлээнэ шүү гэж. Хүн гүтгэсэн, гүжирдсэн худал хуурмаг мэдээлэл байж болохгүй. Ийм орчинд аяндаа сэтгүүлчид нь сайн юмнууд хийж байна шүү дээ.
 

-Дээр үед та “Цаг үе залуучууд” гэж шуугиулсан нэвтрүүлэг хийдэг байсан.  Тэр үед дарамт гэдэг зүйлийг яг мэдэрч үзсэн үү?
-Би эрийнхээ сайндаа ч зоригтой дуугараад байсан юм байхгүй. Хойд ахын гэрт нэг мэнгэт ах гарч ирлээ. Шинэ удирдагчаар. Тэр хүн маань л үндсэндээ өөрчлөн байгуулалт гээд бужигнууллаа даа. Тэр цаг үе нь их гоё олж онож таарсан. Манай энэ нам, улс төрийн товчоо чинь үндсэндээ хойд  ахын л бодлогоор явдаг байлаа шүү дээ. Тэр мэнгэт ах маань янз бүрийн өөр өөр юм дуугараад ирэхээр  ер нь бид яах ёстой юм бэ гээд манай хэд жаахан паникт орсон байх гэж би боддог юм. Ер нь яах ёстой юм бэ гэж. Тэр үеийн л асуудал л даа. Тэгээд л цаашаа явлаа. Хөглөгдөөд л сайхан нийгэм рүү орлоо шүү дээ.  Тэр үед надад айхтар шууд дарамт бол байгаагүй ээ. Дарамталбал дарамтлах л байсан. Ганц намын системд байсан, үзэл суртлын том байгууллага барьж байсан. Манай тэр үед байсан  телевизийн дарга нар надад хэлдэг л байсан. Чамаас болоод их л юм дуулж байна шүү гэж. Нэг бол наад нэг нөхрөө зайлуул, нэг бол чи ажлаа өг гэдэг юм уу ер нь л их эвгүй эвгүй үг хэлдэг байсан. Наадахь чинь хаанаасаа гараад ирсэн хэн гэгч вэ, наад нэг жижигхэн хүүхэд чинь гээд л дарамталдаг байсан гэдэг. Тэрийг бол манай  дарга нар өөрсдөө даагаад л гарч байсан. Юу юуны туханд хүрэлгүй би суудалдаа үлдмээр байна, чи гар даа гэж надад хэлээгүй. Байдал ийм байна шүү гэдгийг бол хэлж л байсан. Сайхан улсууд байж дээ, хөөрхий.
 

-Сэтгүүлчийн стиль гэж зүйл бий. Гаргаж тавьж байгаа асуудал, нэвтрүүлгийн хэлбэр, хийцээ яаж үзэгчдэд үзүүлэх юм. Тэнд авч явж байгаа сэтгүүлчийн имиж, стиль бас өөрөө юу харуулж, юу хэлж байгаа юм.  Цоо шинэ юмнуудыг л гаргаж ирж байсан л даа. 
-Яасан ч их ажилладаг байсан юм. Залуу ч байж. Дайраад л ордог байж дээ.
 

-Дараагийн шинэ үеийн “25 суваг” руу хамт тэр бүх зүйл ирсэн. Бодлого, бүх гоо сайхан, бүх ёс суртахуун. Сүүлд та аяллын нэвтрүүлгүүд хийдэг байсан. Алтайгийн гэдэг стильтэй. Тэгсээр та нэг тийм зогсолтод орсон. Хамт явсан нөхдөө алдсан. Найз нөхөд алга болоход хүн дотооддоо унтарч, өнчирдөг. Нэг тийм өрөөсөн болсон юм шиг харагддаг байсан л даа?
-Яг санаа нийлсэн, баруун зүүн гар болсон, бие биенийгээ сэтгэлээрээ, харцаараа, ерөөсөө байгаагаараа ойлголцдог ийм нөхөд хүнд байна гэдэг бол ховор команд шүү дээ. Ийм команд бий болно гэдэг өөрөө хэцүү зүйл.

-Тавилан байх.
-Бурханы л тавилан байх даа. Сайхан байсан. Дүүрэн байсан. Бид тэр үед сэтгэл дүүрэн байсан шүү. Тэгээд яахав, улс төр рүү яагаад ч юм өөрийн мэдэлгүй л гулгаад орсон. Авираа маань би байсан байгаагүй энэ телевизийг аваад явчих бядтай, бяртай, ухаантай, маш ажилсаг, маш сэргэлэн хүн шүү дээ. Тэгээд Авираа маань намайг их ятгасан л даа. Телевиз маань гайгүй тогтчихлоо, зүгширлээ. Хоёулаа нэг өрөөнд ингээд буг болоод сууж байснаас чи ядахдаа бас нэг өөр юм хийгээд, наад нэг ярьдаг боддог элдэв юмаа тэнд очиж дуугарч байвал хэрэгтэй юм биш үү гээд бид ярьж байгаад за, за чи минь байж байгаа болохоор бас хоёул хоёулаа суугаад яах вэ гээд л тийшээ орсон л доо. Авираа маань намайг байхгүйд телевизээ удирдаад, гол юмаа үүрээд явсан. Түүнээс хойш үнэхээр энэ хүний орон зай асар их үгүйлэгдэж байна. Энд чинь бас нэг тийм зангарагтай нөхөр сууж, энэ телевиз гэдэг юмыг чинь барьж байхгүй бол хэцүү шүү дээ. Одоо манай нэг хүүхэд шуухад байж байна л даа. Үнэхээр зангараг дутах юм аа. Юм юм  дутах юм. Яваандаа сурах байлгүй дээ л гэж бодох юм. Бид мөнх биш шүү дээ. Дандаа л би чадна, би  мэднэ гэдэг ийм сэтгэхүйгээр энэ олон залуучуудыг чинь би авч явах юм бол юм хөгжихгүй шүү дээ. Гэхдээ надад жаахан тийм гутранги маягийн юм байсан. Янз бүрийн ном л их унших юм даа. Их сайхан тухтай уншина, амттай уншина. Зүгээр хуудас эргүүлэхгүй. Ойлгох гэж их хичээнэ. Тэгээд явж байхад сайхан сайхан улсууд их байх юм. Чамд би чи өөрийгөө хэзээ ч битгий гол л гэж хэлмээр байна. Тэр нас мас гэдэг чинь юу ч биш юм байна. Чи ерөөсөө л юм хийж байгаад, юм бүтээгээд л, ассаар байгаад л тэгээд дуусга л даа. Энэ миний ч өөртөө хэлж байгаа үг. Тийм учраас болоогүй ээ, яагаа ч үгүй байна. Гэхдээ би дахиад улс төрд орно гэсэн үг биш. Би улс төр, төр засгийн ажлаас  баяртай гэж үгээ хэлээд явж байгаа.
 

-Энэ ч арай эрт л унагаж байгаа үг байна. 
-Их хурлын танхимаас заавал биш, эндээс ч би үгээ хэлээд байна. Бас сонсох нь сонсоно. Илүү хэлнэ. Илүү хүрнэ.
 

-Таны хувийн гарал үүсэл тань маш сонирхолтой. Удам зүйгээрээ яг одоо манайд элит байна уу гээд би хүмүүсээс асуудаг юм. Цөөхөн хүмүүсийг нэрлэнэ. Гарцаа байхгүй З.Алтай байна шүү дээ гэхийг зөндөө л сонссон. Тэгэхээр та бас үнэхээр ховорхон гал голомтод төрж, ховорхон хүмүүсийн удмыг залгаж заяасан хүн. Таны хоёр талын өвөө, эмээгийн тухай дурсвал бас сайхан байх болов уу?
-За, элит нь ч юу юм. Элит гэдэгт хэнийг хамааруулах гээд байгаа юм, ямар үндэслэл байдаг юм, ямар томьёолол байдаг юм, түүний болзлыг хангасан хүн элит болдог гэсэн юм байгаагүй учраас тэрийг бол бүү мэд. Хоёр гуравхан сард профессор болно гэж юу байхав. Хоёулаа л сайхан зохиол элдвийн  юм бичдэг, төрийн албанд зүтгэж байсан, боловсролтой, Монголчуудын маань бас бахархах сэхээтнүүдийн л нэг ийм л улсууд байсан шүү дээ. Аавын аав Хан Хэнтийн Дэлгэрхааны хүн. Д.Намдаг өвөө маань бол Завханы Алдархааны хүн. Гэвч бага наснаасаа хүрээ хийдэд орж ирээд, сургууль номын мөр хөөгөөд ажил төрлөө эрхлээд явсан. Түүнээс хойш мэдээж аав, ээж хотод төрж өсөөд л боловсрол олоод тус тусын ажил хөдөлмөрөө эрхлээд явсан түүхтэй л улсууд.

-Д.Намдаг гуайг ер нь та санадаг уу?
-Бид хэд чинь хүүхэд байсан. Манай Намдаа аавынх Э.Оюун гуайнхтай хамт зусланд гарна. Э.Оюун гэдэг мундаг хүн байлаа ш дээ. Төр засгаас дэмжлэг үзүүлээд тэр хоёрт Сөгнөрийн амны нэг хэсэгхэн шугуйн төгөл дотор анх удаагаа нэг тийм дүнзэн байшин барьж өгсөн. Бас чиг тэр үед под хийсэн, помещик маягтай харагдвал ч харагдахаар (инээв) тийм байшинд хоёулаа тал талаар нь хуваагаад хоёр айл суудаг байсан. Тэр үед би арван жилийн хүүхэд. Зуны амралтаар хотод юу хийхэв, манайх чинь зуслан гэж байх биш. Галт тэргэнд суугаад тэнд очоод зуныг хэдэн дүүтэйгээ тэнд өнгөрүүлдэг. Э.Оюун гуай ч бас тэндээ ирчихсэн. Гурвалжин дөрвөлжин юм болоод л. Э.Оюун гуай чинь бас тусгай дэлгүүрт ордог байсан юм уу, яасан юм душёнк их халааж иднээ. Душёнкны үнэр гэж сайхныг, идмээр байдаг. Ямар Оюун гуай, душёнкноосоо гэлтэй биш. Олон сайхан дурсамж байдаг л даа. Орж, гараад л, ярьж хөөрөөд л, алтан үеийг, олон жилийг хамт өнгөрөөсөн улс. Том сэхээтнүүд нь тэр хоёр дээрээ ирнэ. 
 

-Сүрлэгүүд л ирдэг байсан байх л даа. 
-Сөгнөгөрийн амралтад амарч байгаа тэр үеийн мундаг томчууд бүгд л хөөрхий нэг шил юм, жоохон жоохон юм барьж ирээд, өдөржин шөнөжин янз бүрийн түүх яриад л ингээд суудаг байсан.

-Хүн загнаад байдаггүй мөртлөө хүн их айдаг байсан гэсэн, Намдаг гуайгаас?
-Манай өвөө чинь ер нь хүн загнадаггүй хүн байсан. Муухай  ааш гаргаад л дүрс хийж уурлаад л байдаггүй, их аядуу намдуу хүн байсан. Тэгээд хүнийг, хүүхдийг эрхлүүлье гэж боддоггүй, миний хүү нааш ир үнсье гэдэг ч юм уу, аль эсвэл толгойг нь илдэг ч юм уу тэгээд зууралдаад байхгүй. Хүнийг бол их хөдөлмөрч болгоё, ажил хийж сур гэдэг байсан. Эмээ өмнөөс нь өмөөрөөд хэдэн хүүхэд амрах гэж ирэхэд “Намдаг гэдэг юм ногоо тариад, голын ус зөөлгөөд л, зэрлэг зулгаалгаад наад хэдэн ногоогоо чи өөрөө идээрэй” гээд л. Хөөрхий тэндээ л бөгтөгнөөд л юм хийгээд явдаг байсансан. Өөрийн гэсэн бие даасан үзэл бодолтой, хөдөлмөр эрхэлдэг хүн болбол энэ нөхөрт хожим хойно хэрэгтэй гэдгийг бодоод л нэг юм хийлгэх гэж үзээд л байсан санаа нь л даа.

-Д.Намдаг гуайн бүтээлүүдээс таны хамгийн хайртай нь ямар бүтээл нь вэ?
-Цаагуураа углуургатай, санаа нь цаана нь нуугдаад явсан бүтээл бол би “Хөгшин чоно ульсан нь” гэж боддог. Тэгээд цаана нь чонын амьдрал биш хүмүүсийн, нийгмийн амьдрал байж байдаг. Ил тод хамаагүй бичиж болохгүй юм чинь. Тэр нэг муу хээрийн чоноор дүрслээд л хийж байсан байгаа юм л даа.

-Тэр бол хөдөлмөр, аймаар ухаан зарсан тэмцэл биз дээ. Нэг нь шиншлээд гаргаад ирвэл балрана. 
-Тийм. ”Цаг төрийн үймээн” роман байж байна. Бас л их сайхан зохиол шүү дээ. Их мундаг зохиол.
 

-Үр ач нартаа зориулж үлдээсэн хувийн захидал, гэрээс, тийм юм байдаг уу?
-Тийм юм байдаггүй юм. Хүн бол тэгдэг л юм байна. Манай хөгшид мөнхийн байх юм шиг санаад л, бид ч мөнхийн байх юм шиг санаад л. Манай аав, ээжийг, биднийг хүмүүжүүллээ. Бас л боргил улсууд болголоо хөөрхий. Миний санахаар л лав хүүхдүүдийнхээ асуудалд айхтар ороод л, сүржигнээд байдаг улс байгаагүй. Нэг ч үзээгүй.
 

-Тийм болоод та их эрх чөлөөлөг хүн болсон  байх?
-Тийм л байх. Тэртэй тэргүй тэр хоёр хүнтэй чинь бид сургууль соёлд явтлаа хамт байлаа ш дээ. Тэр хоёрын амьдралын амьд жишээ өдөр тутам бидний нүдэн дээр харагдаж л байсан. Тэгэхээр тэр дотроос чи амьдралын сайн мууг таниад, ийм л байх ёстой юм байна гэдгийг өөрийн үзэл бодлоороо шүүрдээд л төлөвшөөд ав л даа. Заавал хэн нэгний хэлсэн алтан сургаалаар явна гэдэг хэцүү шүү дээ. Хүн өөрөө өөртөө л эзэн. Хариуцлагатай, үзэл  бодолтой, тийм л хүн бол л доо. Тэр бол их амар ш дээ. Би ийм  л нөлөөн дор өссөн.

-Нөгөө өвөө, эмээ хоёроо та ярьж өгөөч?
-Нөгөө өвөө, эмээгийн хувьд 1937 онд “Анхны 14”-ийн хэлмэгдүүлэлтээр буудуулаад л хэлмэгдсэн хүн шүү дээ. Тэр үед чинь би байтугай манай аав жаахан хүүхэд байсан. Тэр өвөөгөө би огт мэдэхгүй, зураг нь байна, зургийг нь харна, зарим нэг зохиол бүтээлийг нь уншина, их боловсролтой, хятад, манж, төвд хэлтэй тэр үедээ их л гайгүй сэхээтэн байсан.

-Ичинхорлоо гуайг та санадаг уу?
-Би жаахан хүүхэд байсан. Гэхдээ мэднэ л дээ. Бид чинь арай л нэг тулхтай, арай л өргөн мэдлэгтэй, бас хүн хүндээ хандах хандлага, ах зах, дарга цэрэг гэдэг бүх юм дэгтэй жаягтай үед өслөө шүү дээ. Сайхан шүү. 
 

-Их Хурал таны хувьд ер нь юу байсан  бэ?
-Их Хурал яах вэ. Би Их Хуралд дөрвөн жил суусан. Хийсэн ч юм байна, хийж чадаагүй ч зөндөө юм байна. Гэхдээ ганц хүн гэдэг бол ганцаарддаг л юм билээ. Гарцаа байхгүй би тэрийг ойлгосон. Гэхдээ яах вэ, тэр дотор суугаад нэг нөхөр тийм юм байхгүй шүү найз нараа, тэгэхгүй шүү та нар гээд байвал айхгүй ч гэсэн жаахан халтай. Энэ нэг нөхөр чинь жаахан элдвийн юм ярьдаг юм шүү гээд нэг тиймэрхүү юм байсан л байх. Гэхдээ би өөрийгөө огт хоосон дөрвөн жил суусан нөхөр гэж бодохгүй байгаа. Одоо энэ улс төрийн намуудын тухай хууль байна, Эрдэнээгийн санаачилсан тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай хуулиуд байна, Үндсэн хуулийн чухал асуудлууд байж байна. Олон хуулийг өргөн барьсан. Би мундагтаа биш. Би чинь хууль хийдэг хүн биш шүү дээ. Дандаа л чадалтай, тэр салбараар нь мэргэшсэн хуульч, мэргэжлийн улсуудыг аваад л баг болгоод гол нь санаагаа хэлээд л өргөн барьсан байна. Одоо тэгээд тэр хуулиуд маань нэр нь өөрчлөгдөөд нэг хүний нэрэн дээр явж байгаа. Тэгэхээр би бол хэрэгтэй л юм хийсэн байна гэж бодож байгаа. Огт хогийн сав руу чулуудчихаагүй байна.

-Та улс төрд эргэж орох уу?
-Орохгүй ээ. Би одоо больё гэж бодож байгаа.

-Хариуцлагатай шийдвэр юм уу?
-Хариуцлагатай шийдвэр. Би улс төрд эргэж орохгүй.


http://ganchimeg.niitlelch.mn/