Нугаршгүй идеал

Санжаадоржийн Молор-Эрдэнэ /Инженер, философийн ухааны доктор/

Амарсанаагийн Амармэнд Багадаа Ганди шиг хүн болохсон гэж хүсдэг байсан тухайгаа та ярьсан байсан. Яагаад болсонгүй вэ?

Санжаадоржийн Молор-Эрдэнэ Цаг нь ирэхээр болох байх. Ганди бол гайхамшигтай хүн. Төрийн хүн тийм л байх ёстой. Маш өгөөмөр, өндөр ёс суртахуунтай, материаллаг шуналгүй ийм хүмүүс оршиж байж улс орон хөгжиж, иргэд амгалан тайван амьдарна. Би аливаа нийгмийн харилцаа мөнгө, албан тушаал дээр биш хайран дээр тогтож байх ёстой гэдэгт итгэдэг. Ганди улс гүрэн, нийгэм хайр дээр тогтох боломжтой гэдгийг харуулсан хүн.

А.А. Хайр дээр тогтсон хүний нийгэм байх боломжтой гэж үү? 

С.М. Тийм байх ёстой юм. Даанч бидний нийгмийн хууль, ёс суртахууны дүрмүүд бүрэн ажиллаж чадахгүй байгаагаас өнөөгийн байдалд хүрчихээд байна. Хүүхдүүдэд бага байхаас нь аав ээж нар нь тодорхой ёс суртахууны хүмүүжил олгоод, арван жилд орохоор нь бас тийм хичээл ороод, их сургуульд ч ахиад л нөгөө ёс суртахуунаа заадаг, боловсролын систем нь тасралтгүй ёс суртахууны хүмүүжил олгодог бол бүх л хүүхдүүдийн тархинд энэ бүхэн чинь суучихна. Өдөр тутмын мэдээжийн зүйл болно. Гэтэл өнөөдөр гэрт ч, гадаа ч, нийгэмд ч, төрд ч ёс суртахууны талаар юу ч яригдахгүй байна. Хоолтой, хувцастай юу, халаасандаа мөнгөтэй юу л гэж байна. Бидний өдөр тутмын амьдрал зөвхөн материаллаг зүйлс дээр суурилчихаад байна. 

А.А. Хүмүүжүүлэх гэдэг нэг хэрэг. Гэтэл үнэхээр хүн гэдэг амьтны мөн чанарт тийм гэгээн сайхан зүйл байдаг болов уу? 

С.М. Байгаа юм. Ж.Ж.Руссо “Хүн бол уг нь сайн. Гэтэл энэ нийгмийн буруу дүрмүүд хүнийг эвдээд хаячихдаг” гэж хэлсэн байдаг. Нийгмийн харилцаанд ороод ирэхээрээ л за энэ чинь бүтэхгүй юм байна, ингэхгүй л бол арчуулах юм байна гээд буруу тийшээ чиглээд эхэлдэг.

А.А. Гэтэл хүний туулсан бүхий л үеийг харах юм бол дайн байлдаан, хүчирхийлэл, шударга бус байдлаар дүүрэн. Хүний түүхэнд хайр дээр тогтсон тийм нийгэм байгаагүй шүү дээ.

С.М. Хэрвээ хайр гэж огт байгаагүйсэн бол энэ дэлхий өдий болтол оршихгүй байсан. Хаа нэг газар хайр байсан учраас, түүнийг хэн нэгэн хамгаалсан учраас хүн төрөлхтөн эдүгээ хүртэл оршиж байна. Мэдээж хүний нийгэмд муу муухай, худал хуурмаг бий. Гэхдээ тэд бол хөлгүй. Үнэн хэзээд ялна. Үүнд эргэлзэх юмгүй.

Боловсрол гэдэг зүйл хүн төрөлхтний мэдээжийн зүйл, нийтийн хүртээл болж чадахгүй л байна. Хэрвээ ингэж чадвал бидний дэлхий ертөнц одоо байгаагаасаа хэдэн хувь илүү байх байсан. Хүмүүс боловсролгүйгээс болоод л буруу юманд үнэмшээд, буруу хүмүүсийг дагаад, буруу улс төрийг дэмжээд, буруу шашин, мухар сүсэгт итгээд, энэ нь нийгэмд эргээд хор болоод байна.

А.А. Тэгвэл хүний амьдралын утга учир юу юм бэ? 

С.М. Бид нэг их том утга учир ярих хэрэггүй. Энэ асуулт өөрөө их утгагүй. Яагаад гэвэл дэлхий, нар сар, огторгуйн тогтолцоо тохиолдлын зүйл. Хүн өнөөдрийн хүн болсон үүсэл хөгжил ч тохиолдлынх. Энэ дэлхий дээр хүн болж төрөх ч тохиолдлын зүйл. Энэ тохиолдлын амьтан дэлхий дээр хэдэн сая жил амьдраад тохиолдлоор устаж, үгүй болно. Зургаан сая жилийн дараа нар нэг том бөмбөлөг болоод эргэж бутарна гэдэг шиг санаж байна. Дэлхий устана. Энэ зургаан сая жилийн хажууд бидний жар далан нас нэг эгшин. Тэгвэл бид энэ эгшиний амьдралаас нэг их том утга учир хайгаад хэрэггүй. Зүгээр л хүнд муу юм хийлгүй, үзье гэснээ үзээд, амтлая гэснээ амтлаад цааш нь үр хүүхэд үлдээх бол үлдээгээд болоо.

А.А. Тэгвэл та өнөөдөр юуны төлөө тэмцээд байгаа юм бэ? Ингэх хэрэг байна уу? 

С.М. Яахав, миний амьдралын жар далан жилээс одоо надад дахиад хорь гуч нь үлдсэн ч би энэ хугацаандаа аятайхан амьдармаар байна. Цэвэр агаар амьсгалаад, тунгалаг горхины ус ууж байгаад дуусмаар байна. Надад бага ч гэсэн хүсэл мөрөөдөл байна. Үүнийхээ төлөө би юм хийх ёстой биз дээ. Нэгэнт би энэ Улаанбаатар хотод алхаж, амьдарч байна. Энэ хотоос хүртэж амьдарч байна. Би эндээс нэгэнт ямар нэгэн зүйл авсан болохоор буцаагаад өгөх ёстой. Авсантайгаа тэнцүү өгч байж шударга ёс болно. Би шударга амьдармаар байна.

А.А. Үхэхсэн гэж хүсч байв уу? 

С.М. Гуч гарсан насандаа боддог байсан. Ардчилсан хувьсгалаас болсон л доо. Аливаа нийгэмд улс төр, нийгмийн өөрчлөлт явагдах үед өчигдрийн үнэн өнөөдөр худал болж, өчигдрийн худал өнөөдөр үнэн болдог. Яг л энэ жишгээр социализмын үед жигшиж явсан бүхэн ардчиллын үед сайшаагдаж, социализмд үнэн гэж итгэж байсан бүхэн буруу, муухай болсон. Энэ үед миний зорилго үгүй болж, хийж байсан бүхэн үнэгүй болж, үүнээсээ болоод ёс суртахууны гүн зөрчилд орж, юм бүхэн утгагүй санагдаж, амьд явах ямар хэрэг байгаа юм бэ гэж бодож байсан.

А.А. Тэгвэл энэ үеийг хэрхэн давж туулав?

С.М. Философи л намайг аварсан. Г.В.Ф.Хегель, И.Кант гээд том том философичдын номыг уншиж, тэндээс амьдрах эрч хүч авсан.

А.А. Балчир Тэмүүжин хаан ширээний төлөө эцэг нэгт ахыгаа хөнөөдөг. Ер нь улстөрч байхын тулд хог шаар байх хэрэг гардаг юм шиг. 

С.М. Тийм. Улс төр нэг их сайхан зүйл биш. Улс төр гэдэг хүнд маш их эрх мэдэл, амьдрах боломж авчирдаг болохоор энэ бүхнээс хүртэх гэсэн маш их сонирхол, эрх ашгийн төлөөх тэмцэл тэнд байдаг. Үүнд чи өөрийн эрхгүй орно. Гэхдээ энэ бүхнийг чи хажуугаас нь хараад зүгээр сууж болохгүй. Улс төрийг зөв хийж чадвал нийгэмд, ард түмэнд их хэрэгтэй. Аливаа улс түмэнд улс төр заавал хэрэгтэй. Өнөөдөр улс төрийг, улстөрчдийг харааж зүхдэг тийм үе Монголд оршиж байна. Би ойрын хэдэн жилдээ ард түмэн улс төр чинь бас ч гэж сайн зүйл юм, хэрэгтэй юм байна гэж үнэлдэг цаг ирээсэй гэж хүсч байна. Үүний төлөө хүч хөдөлмөрөө зарцуулна. Монголд шинэ улс төр бий болох ёстой.

А.А. Миний ухамсарт амьдрал социализмын үед өнгөрөөгүй ч тэр үед хүмүүст ариун нандин чанар өнөөдрийнхөөс илүү байсан юм болов уу гэж боддог юм. Гэтэл өнөөдөр бидэнд мөнгөнөөс өөр үнэ цэнэтэй юм гэж алга. Та аль алинд нь амьдарч байсны хувьд энэ талаар юу гэж хэлэх вэ?

С.М. Социализм өөрөө эв хамтын нийгэм учраас тэнд ажиллаж амьдрахад их амар. Тийм болохоор ази, тэр дундаа монгол хүмүүст илүү нийцтэй. Харин энэ либерал нийгэм чинь америк шиг янз бүрийн үндэстнүүд очоод цуглачихсан орнуудад их таардаг. Тэнд бол тэртэй тэргүй итали хүн итали амьдралаараа, хятад хүн хятад амьдралаараа, ирланд хүн ирланд амьдралаараа амьдраад хувиа бодоод явчихдаг. Бид бол нэг их шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш эрх яриад байх хэрэг байхгүй. Яагаад гэвэл энэ бүхэн чинь тэртэй тэргүй социализмын үед хангалттай байсан. Бүгдээрээ адилхан эмнэлэгт үзүүлнэ, адилхан сургуульд сурна. Гэтэл өнөөдөр бүх зүйл мөнгөөр шийдэгддэг болчихоор хүмүүс эрх чөлөөгүй болж байна. Шударга биш болж байна. Тэгш эрх бүүр байхгүй болсон. Дээдэс, доодос, эмзэг бүлэг, баячууд гэсэн ойлголт 90 оноос л эхтэй шүү дээ.

Жишээ нь, өнөөдөр хувийн сургуулиуд бий болчихож. Гэтэл боловсрол гэдэг нийтийн юм байх ёстой. Бүх хүүхдэд адилхан боловсрол олгогдох ёстой. Мөнгө төлөхгүй бол боловсрол авч чадахгүй гэсэн тогтолцоо байх ёсгүй. Ээж аав нь мөнгөгүйн төлөө тэр хүүхэд боловсролгүй хүн болдог тийм шударга бус тогтолцоо байх ёсгүй.

А.А. Та ёс суртахуун гэж ярих юм. Гэтэл ёс суртахуун бол нийгмээс тогтоосон хэм хэмжүүр. Энэ хэм хэмжүүр хүний хүсэл эрмэлзэлтэй зөрчилдөх нь их. Эцсийн эцэст хүн нийгмийн хэм хэмжүүрийн дагуу амьдарч, бусдад зөв хүн гэж харагдах нь чухал юм уу, эсвэл өөрийнхөө хүсэл эрмэлзлийг тэргүүнд тавьдаг байх нь чухал юм уу? 

С.М. Бид энэ нийгмийн дүрмүүдэд захирагдаж, жүжиг тоглохоос өөр арга байхгүй. Шекспир “Амьдрал бол тайз” гэж хэлсэн байдаг. Тэгэхээр энэ тайзан дээр бид янз бүрийн дүрд тоглох шаардлагатай тулгардаг. Жишээ нь, би сургууль дээрээ багшийн дүрд, гэртээ ирээд эхнэрийнхээ дэргэд нөхрийн дүрд, хүүдээ аавын дүрд, эцэг эхдээ хүүгийн дүрд гээд маш олон дүрийг өдөр тутмын амьдралдаа бүтээж байна. Дүрээ сайн бүтээж чадах эсэх асуудал хувь хүний хүмүүжил, боловсролоос хамаарна. Энэ амьдрал чинь өөрөө парадокс. Туйлын зөв шийдэл гэж байхгүй. Өгөөмөр байх уу, уучлах уу, өөртөө үнэнч үлдэх үү энэ бүхэн амьдралын маш эгзэгтэй сонголтууд. Амьдрах гэдэг өөрөө урлаг юм. Энэ урлагт бид суралцах л ёстой.

А.А. Та тэгвэл яг одоо миний өмнө ямар дүрд тоглож байна?

С.М. Их л юм уншсан, их л юм мэддэг нөхрийн дүрд тоглож байна. Багш талдаа юм уу даа.

А.А. Бид өнгөрсөн зуунд бичиг үсгээ сольж, хэл бичгийн дүрмэндээ олон өөрчлөлт хийсэн, одоо ч хийсээр л байна. Үр дүнд нь зөв ярьж бичдэг хүн бараг байхгүй болж. Тухайлбал, өнөөдөр миний үеийнхэн нэг дүрмээр, миний дараагийн үеийнхэн өөр нэг дүрмээр, өмнөх үеийнхэн бас өөр дүрмээр сурч боловсорсон. Энэ бүхнээс нийгэмд учирч болох хор хохирол нь юу бол? 

С.М. Хэлнээс бодол үүснэ. Тэгэхээр хэл буруу бол бодол буруу болно. Өөрөөр хэлбэл бидний харилцаа, ойлголцол амжилттай явагдахгүй. Нэг нэгнээ буруу ойлгоно. Бидэнд тогтсон хэлний дүрэм, утгын дүрэм, граматик дүрэм гэж алга. Олон тоо, ганц тоо, ирээдүй цаг, одоо цаг, өнгөрсөн цаг гэсэн хатуу дүрмүүд алга. Англи хэл сурахдаа бид бүх цаг, тоог нь ягштал цээжлэх хэрэг гардаг гэтэл монгол хэлэнд тийм биш.

Хоёрт, симантик лингуистик гэдэг ойлголт бий. Энэ бол энэ үг энэ утгыг л илэрхийлнэ, өөр утгыг илэрхийлж болохгүйг заадаг. Жишээ нь, англи хэлэнд I think гэвэл бодлоо хэлж байна, I feel гэвэл сэтгэлээ илэрхийлж байна, I mean гэвэл санаагаа хэлж байна, I know гэвэл би яг мэдэж байна гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин монгол хэлэнд “Тэр чинь тийм шүү дээ” гээд л орхичихдог. Тэр бодол нь юм уу, санаа нь юм уу, сэтгэлийн хөдөлгөөн нь юм уу, гарцаагүй мэдээд хэлж байгаа юм уу, таамаглаж байгаа юм уу гэдэг нь мэдэгддэггүй. Эзэн биегүй өгүүлбэр агаарт цацаад байдаг. Энэ бол нэгт, кирилл үсэгт шилжсэн шилжилт, хоёрт Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен нарын монгол хэлийг шинэчлэх үедээ хийсэн алдаа. Энэ хүмүүс монгол хэлийг дүрэмтэй, сайхан хэл болгоод бидэнд үлдээж чадаагүй.

Одоохондоо бид ийм чадваргүй, түүхий хэлээр дэлхийн мэдлэгт хүрэх боломжгүй. Тийм учраас аль болох англи хэлээ барьж мэдлэгт хүрэх шаардлага гарч байна. Монгол хэл одоохондоо бидний толгойг л эргүүлж, үл ойлголцол, зөрчил, хэрүүл л үүсгэхээс өөр юу ч өгч чадахгүй.

А.А. Зарим хүмүүс хуучин монгол бичгээ сэргээж хэрэглэх талаар их ярьдаг?

С.М. Уг нь монгол бичиг зайлшгүй хэрэгтэй. Харамсалтай нь, өнөөгийн нөхцөл байдал бидэнд тийм завшаан олгохгүй нь. Өнөөдөр бидэнд өөр хийх зүйлс маш их байна. Тийм учраас уйгаржин бичгээ хэрэглэх боломж маш бага. Тийм их хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа нь бидэнд алга. Бид одоо хойшоо ухрах эрхгүй. Урагшлах л ёстой. Нэгэнт кирилл үсэг хэрэглэдэг болсон учраас энэ чигээрээ засч сайжруулаад л явахаас аргагүй. 

А.А. Зөвхөн хэл ч гэлтгүй системчлэгдсэн юм гэж манайд бараг алга. Хэдэн зууны турш ганц нэгээрээ нүүдэллэж амьдарсан хэв маяг маань аливаа зүйлд нэгдсэн системийг бий болгоход саад болоод байна уу? 

С.М. Тэгэлгүй яах вэ. Хот үүсч, хүмүүс цуглаж байж дараа нь нийгэм үүснэ. Одоо бол бид чинь нийгэмшиж, ситизен буюу иргэн ч болж чадахгүй байна. Улаанбаатар ч сити болж чадахгүй байна. Бидэнд хотын соёл, амьдрал, хотын амьдралын дүрэм горим, ёс суртахуун алга. Улаанбаатар бол зүгээр л өөр өөрийнхөө дураар, таалагдсанаар амьдрах гэж ядаж байгаа олон хүний бөөгнөрөл. Манайхан автобусан дээрээ нийслэлийн 370 жил гэж бичээд байдаг, тэр бол худлаа шүү. Манай хот чинь жар, далан жилийн л түүхтэй. Үүнээс өмнөх хүрээ бол хот биш, зүгээр лам нарын орон сууц л байсан. Хэзээ хот үүсдэг вэ гэхээр хотын даргатай, хотын захиргааны байшинтай болоод, дарга нь байшиндаа суух тэр цагаас хот үүсдэг.

А.А. 1990 оноос хойш хас шүтээн, мөнх тэнгэр гэх зэргээр монголчууд өөрсдийн итгэл үнэмшлээ хайж олох гэж ихээр оролдох болж. Энэ талаар та юу гэж боддог вэ? 

С.М. 1990 онд монголчууд ирээдүйгээ шинээр тодорхойлох тэр цаг үетэйгээ нүүр тулсан. Үүний тулд эхлээд бид өнөөдрөө ойлгох ёстой. Гэтэл бид 800 жилийн өмнө очоод тэндээс ирээдүйгээ тодорхойлох гэж оролдоод байна. Өөрөөр хэлбэл Чингисээ босгож ирээд энэ хүн бидний ирээдүй гэж ярих гээд байна. Гэтэл бид ирээдүйгээ өнгөрснөөс хайх ёсгүй. Өнөөдрөөс хайгаад маргааш руу алхан орох хэрэгтэй. Өнөөдөр бид 800 жилийн өмнөх Чингис хаан, Америкийн агуу ардчилал хоёрын хооронд ганхаж савласан л хүмүүс байна.

Өнөөдөр интернэт рүү орохоор нэг гоё ертөнц. Монголынхоо нийгмийг харахаар дээл өмсөж, бөө бөөлж хэдэн зуун жилээр хоцрогдсон огт өөр ертөнц. Бөө хэдэн мянган жилээр, шашин бол хэдэн зуун жилээр хоцрогдсон зүйлс. Ийм их сүм, олон шашинтай дэлхийн хөгжилтэй орон байхгүй. Гадаадад бол сүм хийд, шашин түүхийн дурсгал төдий л зүйл. Бид шашинд, мухар сүсэгт үнэмшээд байгаа хэрнээ мэдлэгт үнэмшихгүй байна. Дэлхийн мэдлэгээс дэндүү хол хоцорчихсон байна.

А.А. Тэгвэл бид ирээдүйгээ хаанаас хайх вэ?

С.М. Ерөөсөө л үе үеийнхэн тойрч сууж байгаад програмаа хийнэ. Өнөөдрийн нөхцөл байдлаа тодорхойлохоос эхэлнэ. Бид хаана байна вэ, манай их дээд сургуулиуд дэлхийн хэмжээнийх биш юм байна, бидний хэл маань дэлхийн мэдлэгт хүрэх чадваргүй юм байна, бидний түүх бидний ирээдүй биш юм байна, бид түүхээ зараад хоол болгож чадахгүй юм байна гээд олон зүйл дээр бид эхлээд санал нэгдэх хэрэгтэй. За бид чинь хоосон юм байна. Бидэнд байгаа нь агуу том нутаг, хоёр хүчирхэг хөршийн хооронд сайтар хамгаалагдсан байдал, монгол хүний төрөлх овжин сэргэлэн байдал л байгаа юм байна. Тэгэхээр энэ бүхнээ ашиглаад цаашид хэрхэн хөгжих концепцио гаргах хэрэгтэй. Үлгэрлэвэл, бид эхлээд өвчтөнийг оношлоно, дараа нь эмчилгээг нь хийнэ. Түүнээс биш оношийг нь тогтоогоогүй байж гараад гүй гээд байж болохгүй. Хэрвээ хүнд өвчтэй хүн бол гарч гүйгээд хатгаа тусчихна. Тэгэхээр энэ өвчтөнийг тордох, бордох хэрэгтэй. Тэгж байж бид гадагшаа гарна.

А.А. Тэгвэл Монгол гэсэн энэ өвчтөнд эдгэх боломж хэр байгаа бол? 

Байлгүй яах вэ. Байгаа гэж бодож байгаа учраас л би энд байна. Байхгүй гэж бодож байсан бол Герман руу буцаад явчихсан байгаа. Үнэн бол хатуу, бухимдмаар, уурламаар, уйлмаар, гомдмоор. Гэхдээ үнэний тухай ярилцаж сурах хэрэгтэй. Ингэж байж бид зөв замдаа орно. Харин өнөөдрийн Монголыг харахаар нэг л их үнэнээс айсан, нэгнийгээ айлгачих болов уу, ичээчих болов уу, монгол хүн амны билгээр гээд сайхан юм ярих гэсэн хүмүүс. Гэтэл сайхан юм чинь худлаа байна. Тийм учраас худлаасаа салаад, үнэнээ илчлээд ширээн дээр гаргаад тавьчих хэрэгтэй. Гэр бүл ч гэсэн яг тийм шүү дээ. Ээж, аав, хүүхдүүд тойрч суугаад үнэнийг ярих хэрэгтэй. Ээж та тэгдэг, аав та тэгдэг, эмээ та тэгдэг. Үнэн үү, үнэн. За тэгвэл одоо яаж засарцгаах вэ гээд л ярилцдаг байх хэрэгтэй.

А.А. Ямарваа нэгэн өөрчлөлт шинэчлэлт, хөгжилд урьдаар нийгмийн оюун санаа ухамсар бэлтгэгдсэн байх ёстой юу?

С.М. Мэдээж хэрэг. Бид хэрвээ буу хүн алдаг гэдгийг мэдэхгүй байсан бол нэг нэгнээ буудаад л алчихна аа даа. Африкт бол ийм явдал их олон тохиолдож байсан гэдэг. Яг үүнтэй адилхан л манайд автомашин араа залгаад давхидаг, хурдалдаг гэдгийг нь мэдэхгүйгээр олноор нь оруулж ирээд нэг нэгнээ дайраад, нэг нэгийгээ мөргөөд байна шүү дээ. Үүнтэй адилхан аливаа техник, технологи тухайн нийгэмд орж ирэх үед урьдаар нийгмийн гишүүд нь үүнд бэлэн байх ёстой. Интернэт орж ирэхийн өмнө бэлтгэл хэрэгтэй байсан. Гэтэл одоо хүүхэд залуучууд интернэтээр хичнээн их порно, хүчирхийлэл үзэж байна. Интернэт гэдэг зүйлээр л ертөнцийг таньж байна. Угаасаа өөр орчлон ертөнцийн талаар зохистой мэдээлэл өгч, соён гэгээрүүлэх байгууллага манай нийгэмд алга. Үүнээсээ болоод Монголын өнөөдрийн нийгэм ерөөсөө туршаад, дараа нь алддаг нийгэм болж хувирлаа. Үзэж, туршаад л дараа нь хохироод үлддэг. Уг нь энэ бүхэн чинь тодорхой тайлбар, сэнхрүүлгийн хамтаар орж ирж байх ёстой юм. Харамсалтай нь бид ингэж чадсангүй. Бүх юмаа нээчихсэн. Хятадууд гэхэд үүнээс гарах үр дүнгээс нь айгаад интернэтээ хянаад байна. Нийгмээ тархины маш хүнд гэмтэлд оруулахаас хамгаалж байна. Тэнд байгаа 800 сая тариачин ямар нэгэн шүүлтүүргүйгээр интернэтээр баруунаас орж ирж байгаа мэдээллийг үзээд шоконд орно шүү дээ. Манайд ч ялгаагүй хөдөөний залуучууд Улаанбаатарт орж ирээд шоконд орж байна. Баруунаас зөв нь ч, буруу нь ч орж ирнэ. Тус, усын аль нь болохыг бид таах аргагүй.

А.А. Тэгвэл энэ нөхцөл байдлыг бид яаж засах хэрэгтэй вэ?

С.М. Эрсдэл хийж байж л засагдана. Өөр арга үлдсэнгүй. Үүн дээр нэмэхэд харамсалтай нь манай төр мэдлэг боловсролтой төр байсангүй. Манай төрд байгаа хүмүүс чинь жаахан хүүхдүүдтэй адил л соёлын шоконд орчихсон хүмүүс. Виски ууж, жийп машин унахыгаа гоё зүйл гээд итгэчихсэн хөөрхий өрөвдмөөр нөхөд шүү дээ. Уг нь энэ төрд баруунд байж үзсэн, мэдлэг боловсролтой хүмүүс гарсан бол энэ эрсдэлийг бууруулах байсан юм. Гэтэл Монголд өнөөдөр мэдлэг боловсролтой хүн дээшээ гарах ямар ч боломж алга. Манайд чинь аливаа нэг газар удирдах ажил хийх хэмжүүр нь мэдлэг боловсрол биш мөнгө, хээл хахууль, танил тал, ах дүү, нутаг ус болчихож. Үүнээсээ болоод манай төр нийгэмдээ тус биш гай болоод байна.

Өнөөдөр Монголын нийгэм феодалын нийгэм болчихож. Энэ төрд байгаа хүмүүс чинь капиталистууд биш феодалууд. Хэрвээ капиталистууд байсан бол аж үйлдвэр, техник технологио хөгжүүлээд үйлдвэрийнхээ бүтээгдэхүүнүүдээр зах зээл дээр уралдаж, ажилчин анги, үйлдвэрчний эвлэл үүсээд л, аж үйлдвэр Монголд хөгжиж байх ёстой. Гэтэл эдийн засгийн капитализм Монголд буй болохгүй байна. Төр рүүгээ очиж наалдаад, тэндээ нялцганаж байж уул уурхайн лиценз, банкны зээл, олон улсын тусламж, татварын мөнгөнөөс хулгайлдаг төрийн феодалууд л байна. Мөнгөтэй, гэхдээ юу ч бүтээдэггүй, мөнгөө эргэлдүүлдэггүй. Одоо цагаан сар болно. Нөгөө үнэтэй хөөрөг, том дээл, мөнгөн бүсээрээ гоёод, морио уралдуулна л даа.

А.А. Та ер нь яагаад физикээс философи руу орж, тэндээсээ улс төр рүү шилжилт хийх болов оо? 

С.М. Герман бол дэлхийн философийн уурхай болсон газар. Номын санд нь яваад ороход дүүрэн философийн номнууд. Тэгэхээр би ийм оронд сурч байж тэр мэдлэгээс нь хүртэлгүй, тэр номнуудыг нь огт уншилгүй буцна гэдэг дэндүү харамсалтай байсан. Би айлын том хүүхэд болохоор үүрэг хариуцлагыг илүү мэдэрдэг, багаасаа л ёс суртахууны тухай их боддог, өрөвчхөн хүүхэд байсан маань ч нөлөөлсөн байж магадгүй.

Харин улс төрд орсон тухайд би үүнийг түүхэн шийдэл гэж боддог. Ер нь германд боловсрол эзэмшсэн хүмүүс улс төр нийгмийн ажилд оролцох магадлал их өндөр байдаг. Яагаад гэвэл Германаас их олон хувьсгал гарсан. Германд сурч боловсорсон хүмүүс эх нутагтаа очоод хувьсгал хийсэн түүх олон. В.И.Ленин Германд сурч ирээд Оросыг өөрчилсөн бол К.Маркс Английн ажилчин ангийг очиж өөрчилсөн гээд л. Г.В.Ф.Хегель, Ф.Ницще, А.Шопенхауэр, К.Маркс гээд энэ томчуулын номыг уншаад байхаар өөрийн эрхгүй бүхнийг өөрчлөхсөн гэсэн хүсэл төрдөг. Германчууд чинь эршүүд, өөртөө итгэлтэй, чадварлаг, эрэлхэг хүмүүс. Энэ бүхэн ч аяндаа наалддаг. Би германы их сургуульд философийн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан анхны монгол хүн гээд бодохоор ч юм уу өөрийгөө түүхэн хүн гэж мэдрээд байдаг.

А.А. Ер нь хүний амьдралын аз жаргалын хөшүүрэг нь юу юм бол?

С.М. Мэдлэг боловсрол. Хорвоо дэлхий, амьдрал, ёс суртахуун, үхэл гээд энэ зүйлсийн утга учрыг ойлгох, ойлгож таньсан мэдлэгээрээ бусдад тус болж, хүнд хүртээмжтэй амьдрах л хэрэгтэй байх. Би бурхан шашин гэсэн том зүйлд итгэдэггүй. Энэ ертөнцөд амьсгалж буй агаар, гишгэж буй газар дэлхийдээ л итгэдэг.

Өнөөдөр манай нийгэм шашинд хэт их итгэж байна л даа. Энэ нь төр засаг нь нийгэм, ард иргэдээ аваад явчихаж чадахгүйгээс болоод байна. Америкт ажилгүй болчихсон хүнийг төр засаг нь дэмжиж туслаад, хооллож, ундлаад байна. Харин манайд төр юу ч өгөхгүй. Харин лам багшаас асуувал ядаж нэг тайлбар олоод хэлчихнэ. Тийм болохоор энэ ядарсан хүмүүс чинь лам, бөөд итгээд байгаа юм.

А.А. Таны амьдралд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн зүйл, үйл явдал гэвэл юу байх бол? 

С.М. Ер нь хүүхдүүд өсвөр насанд байхдаа өөрийнхөө идеал, үлгэр дуурайлал болох хүнээ хайх үйл явцтай тулгардаг. Энэ насандаа би ч янз бүрийн л зүйлээс үлгэр жишээ болох хүнээ хайдаг байлаа. Пинкфлойд сонсож үзээд дуучин болох гэж гитар авна, тамирчин болох гэж үзнэ. Сүүлдээ бодит амьдрал дээр дуурайх хүнгүй болоод уншсан ном, романыхаа дүрүүдийг дуурайж, тэднээс үлгэр авах гэж оролдож эхэлсэн. А.П.Чеховын зохиолууд, “Монте Кристо гүн” гээд л уншиж эхэлсэн. Энэ дундаас Э.Л.Войничийн “Овод” хэмээх номын гол дүр хувьсгалч залуу Оводыг дагаж дуурайх идеалаа болгосон доо.

А.А. Молор-Эрдэнэ гэгч машин урагшлах эрчмээ хаанаас авч байна вэ? 

С.М. Хөдөлмөрлөж, ном уншиж, эсвэл бичиж эрч хүчээ авдаг байдал одоо нэгэнт өнгөрч. Энэ бүхэн мэдээжийн зүйл болчихож л дээ. Одоо бол ганцаараа, чимээгүй орчинд ганц шил пиво уугаад суух тэр л мөчүүдээсээ эрч хүч авдаг болж. Зөвхөн өөртөө зориулах цаг минь их багасчээ.

http://amarmend.essay.time.mn/

”Б.Билэгтийн томилгоон дээр би алдсан байж магадгүй”

Хуулийн байгууллагуудын шинэчлэлийн асуудлаар Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

-Хууль зүйн салбарт хийж буй шинэчлэл эхэндээ гайгүй дэмжлэг авсан. Гэвч хуулиуд эхнээсээ өөрчлөгдөж, хэрэгжиж эхэлмэгц салбарынхны зүгээс шүүмжлэл өрнүүлж эхэллээ. Та үүнийг тулгарах ёстой саад бэрхшээл гэж үздэг үү, эсвэл шинэ хууль эрх зүйн орчин цаг үе, үзэл бодолтой зөрчилдөөд байна уу?
-Хуулийн байгууллагын шинэчлэлийг эхлүүлэхдээ анх хэлж байсан минь үнэн байж дээ гэдгийг л одоо харж байна. Эрх зүйн салбарт хийж байгаа шинэчлэл эсэргүүцэлтэй тулгарч байгаа тохиолдол ганц манайд байгаа юм биш. Одоогоос 10-15 жилийн өмнө үүнийг хэрэгжүүлсэн Зүүн Европын болон бусад улс орон энэ замыг туулж өнгөрсөн. Онцлог нь энэ их эсэргүүцэл ердөө практик дээр ажиллаж буй хүмүүсээс гардаг юм. Тэр дундаа хуучны уламжлалт хуулийн байгууллагыг удирддаг, тэнд тодорхой албан тушаал хашдаг, эрх мэдэлтэй хүмүүс хамгийн их эсэргүүцэл гаргадаг. Энэ бол том сорилт. Үүнээс болж зарим шинэтгэл бүтэлгүйтэж, зарим нь удааширч байсан. Тиймээс бусад улс орон энэ сорилтыг давахын тулд боловсон хүчний шинэтгэлийг давхар хийгээд явдаг. 

Хууль тогтоомжууд өөрчлөгдөж, шинэ соёл үйлдвэрлэгдээд эхлэхээр үүнийг эсэргүүцэх, ямар нэг аргаар унагах, эерэг талыг нь харахаасаа илүү сөрөг тал дээр нь тоглох оролдлого гардаг учраас боловсон хүчний шинэчлэлийг хамтад нь хийж, шинэтгэлийг эсэргүүцэж байгаа хүмүүсийг нэн даруй солих зарчим барьдаг. Энэ шинэчлэлээ давхар хийж чадсан нь амжилт олж, чадаагүй нь шинэчлэлээс ухардаг зүй тогтол дэлхийн жишигт байна. Монгол Улс ч өнөөдөр ийм нөхцөл байдал руу орлоо. Хуулийн байгууллагын шинэтгэлийг бүхлээр нь харахад шүүхийн шинэтгэл харьцангуй гайгүй явж байна. Шүүгчид, хуульчид бол энэ салбар дотроо харьцангуй боловсролтой хэсэг учраас асуудлыг наанатай цаанатай нь хардаг. Тиймээс эсэргүүцэхээсээ илүү шинэчлэлийн энэ үйл явцад өөрсдийн үйл ажиллагаагаа яаж уялдуулж, хэрхэн хурдан өөрчлөгдөх вэ гэдгээ олж хараад байна. Харин хууль сахиулагчдын хувьд нөгөө л мөрдөж шалгадаг, тагнаж чагнадаг эрх мэдэлтэй хэсгээс тодорхой хүрээнд эсэргүүцэл илэрч байна. Нийтээрээ биш шүү. Яг анхан шатны нэгж, бие бүрэлдэхүүн бол шинэтгэлийг эсэргүүцэх гэхээс илүү энэ өөрчлөлт ажилд нь ахиц авчрах учраас хурдан хийгээсэй гэж хүлээж байна.

-Энэ салбарт, тэр дундаа цагдаагийн байгууллагад хийж буй өөрчлөлт олныг нэлээд төөрөгдүүлж байна. Цагдаагийнхнаас өөрсдөөс нь гараад байгаа эсэргүүцэл, шүүмжлэл ч үүнд нөлөөлж байгаа байх?
- Цагдаагийн байгууллагын шинэтгэлийн талаар би хангалттай тайлбарласан. Үүний эсрэг сүүлийн гурван сарын турш салбарын шинэтгэлийн үйл явцыг саармагжуулж, болоод явж байгаа процессийг болохгүй бүтэхгүй гэж харагдуулах зорилготой мессеж явлаа. Үүнийг хэн, хаанаас хийж байгааг ч би сайн мэдэж байна. Ер нь хуулийн байгууллагад шинэтгэл хийнэ гэдэг угаасаа хэцүү гэдгийг бид сайн ойлгох ёстой. Яагаад гэвэл хүнийг тагнаж, чагнадаг, мөрдөж шалгадаг бодит эрх мэдэл дээр албан тушаалтнууд өөрт байгаа мэдээллээрээ хэвлэл, улстөрч, бизнес эрхлэгчдийг барьцаалж, үүгээрээ дамжуулж өөрсдийн бодлогоо гүйцэлдүүлэх гэж оролддог юм байна. Социализмын үеийн хууль, хүчний нэртэй байгууллагын энэ арга барил одоо ч хэвээрээ.

-Тахарын албаны бүтцийг хэт их данхайсан, ямар чиг үүрэгтэй нь тодорхойгүй. Угаасаа цагдаа хийгээд болоод байсан ажлыг яагаад бүхэл бүтэн алба байгуулаад тусад нь гаргачихав гэсэн шүүмжлэл бас нэг хэсэг явсан?
- Огт чиг үүрэггүй байгууллага гэж байхгүй. Хуульд чиг үүргийг нь тодорхой заасан байгаа. Энэ бол шүүх, шүүгч, шүүгдэгчийн аюулгүй байдлыг хангана. Манайх өмнө нь шүүгч, шүүгдэгчийн аюулгүй байдлыг хангах бодлогоо огт хэрэгжүүлж байгаагүй. Харьцангуй тайван улс, иргэд нь ч тайван. Өнгөрсөн хугацаанд Хадгаламж зээлийн хоршоо, цагдаагийн дарга нарын хэргийг шүүхээр хэлэлцэх үед л шүүгч рүү халдсан цөөхөн тохиолдол гарсан. Өдий хүртэл бид тэтгэвэрт гарсан хэдэн хүнийг жижүүрээр цалинжуулж, тэдэнд шүүгчийн аюулгүй байдал, шүүхийн байшинг даатгаад, шүүх хуралдааны дотоод дэгийг цагдаагийн байгууллад хариуцуулж ирсэн. Хэв журам сахиулж, гудамжинд эргүүл хийх ёстой цагдаа нар өөрсдийн чиг үүргээс гадуур шүүх, шүүх хуралдаанд оролцогчдыг хамгаалах ажил хийж байсан. Энэ хэдэн цагдаа л буруутгагдсан иргэнийг шүүх хуралдаанд ирүүлнэ. Хуягласан тусгай машинаар хорих байрнаас ялтнуудыг зөөнө. Нэг үгээр хэлбэл, цагдаагийн байгууллага зардлаасаа хумсалж байгаад энэ ажлыг хийж ирсэн. Нөгөө талаар төрийн огт хийж байгаагүй нэг ажил бол гэрч, хохирогчийн аюулгүй байдлыг хамгаалах асуудал. Өнгөрсөн хугацаанд Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төв гэдэг ТББ л энэ асуудалд анхаарал хандуулдаг байлаа шүү дээ. Энэ ажлыг Тахарын албанд хариуцуулсан. Мөн шүүгч, шүүгдэгч, гэрч, хохирогчийг заналхийлэх, нотлох баримтыг устгахаас хамгаалах зэрэг шүүх хуралдааны хэвийн үйл ажиллагааг хангах чиг үүргийг давхар хариуцна. 

-Цагдаагийн байгууллагад боловсон хүчин угаасаа дутагдалтай байгаа. Гэтэл шинээр байгуулсан Тахарын албаны хүний нөөцийг хаанаас бүрдүүлж байгаа юм бэ?
- УИХ-аас төрийн албан хаагчдын орон тоог нэмэхгүй гэдэг шийдвэр гаргасан. Тиймээс бид шинэ бүтцээ ажиллуулахын тулд шинээр хүн авч чадахгүй болоод байгаа. Ийм тохиолдолд ЦЕГ, ШШГЕГ, ХХЕГ зэрэг харьяа агентлагууддаа давхардсан ажлын байр, орон тоо байна уу гэдгийг судалсан. Ингээд чуулга, спорт хороо гээд хууль сахиулах үйл ажиллагаанд оролцдоггүй тамирчин, дуучин, гудамжинд эргүүл хийдэг цагдаа нараас илүү дүрэмт хувцас, орон байрны хангамж эдэлдэг хэсгийн орон тоог цомхотгосон. Тэндээс хэмнэсэн зардал, орон тоог шилжүүлэх байдлаар асуудлыг шийдэж байна. Нөгөө талаар Цагдаагийн байгууллагын захиргааны түвшинд данхайсан бүтэц байсан. Үүнийг задалсан. ЭЦГ, ХБГ, УМБГ зэрэг чиг үүрэг нь ижил хэрнээ тусдаа захиргаатай бүтцүүдийг нийлүүлж, суларч байгаа орон тоог шилжүүлсэн. Дотоодын цэргийг ч үүнд хамруулсан байгаа. Мөн Цагдаагийн байгууллагад хууль сахиулагчидтай адил цол хэрэглэж, ижил цалин авдаг захиргааны албан хаагчдыг энгийн орон тоон дээр шилжүүлсэн. Цагдаагийн байгууллагад нягтлан хийх, яаманд, эсвэл өөр нэг хуулийн этгээдэд нягтлан хийх огт ялгаагүй шүү дээ. Тийм байж энэ хүмүүс яагаад цагдаагийн цол зүүгээд, хангамж эдлээд явах ёстой гэж. Ингэж зардлаа бууруулж байж шинэ бүтцээ ажиллуулж байна. 

-ЭЦГ, УМБГ хоёр нэгдэж ЗБГХТГ болсон. Энэ хоёрыг нийлүүлснээр зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлын хүч суларна гэсэн эсэргүүцэл ч юм уу, болгоомжлолыг цагдаагийнхан өөрсдөө яриад байна л даа?
- Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиар эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагаанд огт оролцдоггүй нэг субъект бий. Энэ бол ЭЦГ. Угаасаа хуулиар тогтоосон ийм бүтэц ч байхгүй. Эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагаанд оролцогчид эрүүдэн шүүх ажилллагаа явуулсан бол хариуцлага хүлээдэг бол ЭЦГ энэ хариуцлагаас гадна байж ирсэн. Бид хуулийн засаглалтай улс орон болно, асуудлыг хуулиар шийдэж, хүний эрхийг хязгаарлах гэж байгаа бол энэ бүхэн чинь хууль зүйн үндэслэлтэй байх ёстой шүү гэдэг тогтолцоо руу явж байгаа л бол үүнд хамаарагчид бүгд эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагааны оролцогч болгох ёстой. Энэ өөрчлөлт иргэдэд л ашигтай. Хэн дуртай нь хуулийн нэр барьж, хүч хэрэглэж иргэнд халддаггүй болно гэсэн үг. Энэ өөрчлөлтийг хийхийн тулд хүссэн ч, хүсээгүй ч тодорхой хэмжээний зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийнэ. Харамсалтай нь өөрсдийнх нь явуулж байгаа үйл ажиллагаа хуулийн хяналтад орохгүй байвал ашигтай, аль нэг байгууллагын дарга байх сонирхолтой хэсэг бүлэг цагдаад ч байна. Тэдний дургүйцэл ил гарсан. Үүнийг нь энэ шинэтгэлийг муучлах сэжүүр гэж өлгөж авч байгаа нэг, хоёр улстөрч ч байгаа.

-ЦЕГ-ын даргын байр суурь заримдаа сайдаасаа даваад байгаа юм шиг ойлгогддог. Анх энэ ажилд томилогдохдоо ямар байр суурьтай байсан юм бэ?
- Энэ хүн анх агентлагийн даргаар томилогдохдоо салбарын шинэтгэлийг дэмжинэ гэдгээ хэлж байж энэ ажлыг авсан. Одоо цагдаа хуучнаараа байвал өөрт нь илүү ашигтай гэж хараад байна уу, хэлж мэдэхгүй юм. Ямар ч байсан бидний үзэл бодол зөрөөд байна. Энэ бол эцсийн дүндээ хувь хүний биш, улс орны асуудал байхгүй юу. Түүнээс биш хувь хүний хувьд зөрчилдсөн юм байхгүй. Юутай ч хуулийн байгууллагад шаардлагатай байгаа шинэтгэлийг хийнэ. Магадгүй бодлогоо хамт боловсруулж, шинэтгэлээ хамтран хэрэгжүүлнэ гэх итгэл үнэмшилгүй хүнийг энэ газрын даргаар томилсон нь миний алдаа юм шиг байна. Цагдаагийн албаны тухай хууль 2014 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс үйлчилж эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор ЦЕГ-ын удирдлагуудын томилгоог шинээр хийж, албажуулах ёстой. Гэвч би Б.Билэгт гэдэг хүн дээр энэ томилгоог хийгээгүй. Мэдээж хэрэг, асуудлыг Засгийн газраар оруулж шийднэ. Гэхдээ асуудлыг яаж оруулах, энэ хүнийг дахин томилох, эсэхээ би шийдээгүй байна.

-ЦЕГ-ын даргыг сайдаасаа илүү эрх мэдэлтэй агентлагийн дарга болжээ гэж харах хүн олшроод байгаа. Та үүнийг анзаардаг уу?
- ЦЕГ-ын дарга нь ийм үл бүтэх бодолтой байгаа учраас л түүний дор ажиллаж байгаа нөхдүүд Хууль зүйн сайд дээрээ хүртэл гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж байна шүү дээ. Би үүнийг маш тэвчээртэй харж байгаа. 

-Хууль сахиулах байгууллагын шинэчлэлийн хүрээнд хүлээлт үүсгэж байгаа нэг хууль бол Мөрдөх албаны тухай хууль. Мөрдөх албыг тусад нь гаргаж, Хууль зүйн яамны харьяа агентлаг болгож байгаа нь салбарын сайд эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлж байна гэсэн хардлагыг төрүүлж байна л даа? 
- ЦЕГ бол Хууль зүйн яамны харьяа агентлаг. Мөрдөх алба байгуулагдвал мөн л энэ яамны эрхлэх асуудлын хүрээнд багтана. Тийм учраас энэ албыг Хууль зүйн яам, эсвэл сайд нь авах гэж байна гэж хардах нь угаасаа утгагүй. Хуульд зааснаар гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүргийг Хууль зүйн сайд хэрэгжүүлдэг. Ц.Нямдоржийн үед ч ийм байсан, одоо ч ийм байна. Бүх асуудал Агентлагийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар, агентлагийн даргыг Засгийн газар томилдог тэр жишгээрээ явна. Өнгөрсөн хугацаанд Цагдаагийн байгууллага Засгийн газар, Монгол Улсаас тасарсан, улс доторх улс болчихсон байсан. Ямар ч хариуцлага хүлээхгүй, бодлогын уялдаагүй, ард түмний сонголт, хүсэл эрмэлзэл энэ байгууллагад огт хамаагүй явж ирсэн. Гэтэл ард түмэн маш олон өөрчлөлтийг хүсэж байна. Цагдаагийн байгууллага Засгийн газрын нэг агентлаг юм бол агентлагийн хэмжээнд ажиллах ёстой. Хуулиа сахиулаад, бодлогоо хэрэгжүүлээд, УИХ-аас батлагдсан хуулийн дагуу иргэдийн аюулгүй байдлын төлөө үйлчилдэг үйлчилгээний байгууллага болж өөрчлөгдөх ёстой. УИХ-аас хууль тогтоомж гарсан бол түүнийг Засгийн газрын харьяаны бүх байгууллага хэрэгжүүлж, гүйцэтгэх үүрэгтэй. Тийм учраас гүйцэтгэх эрх мэдэл гэж тодорхойлдог. Монгол нэгдмэл улс. Аль нэг аймагтаа холбооны улсын статус олгодоггүй хэрнээ аль нэг агентлагтаа бие даасан статус олгож болохгүй биз дээ.

-Оны дараахан УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг АТГ-ын бөөрөнд аваачсан. Энэ хоёр байгууллагыг нэгтгэх асуудал хуулийн салбарын томчуудын дунд асуудал үүсгээд авсан. Энэ өөрчлөлт гэнэтийн асуудал уу, эсвэл салбарын шинэтгэлд туссан өөрчлөлт үү?
- УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг татан буулгах хуулийн төслийг Засгийн газраас биш, нэр бүхий УИХ-ын гишүүдийн санаачилсан. Төлөвлөгөөтэй явагдаж байсан цогц шинэтгэлийн хажуугаар хөндлөнгөөс гэнэтийн юм ороод ирэхээр бодлогын алдаа гарсан нь үнэн. Үүний учрыг хууль өргөн барьсан гишүүдээс асуувал зүгээр байх. Харин саяхан хуулийн байгууллагын удирдлагууд болон Засгийн газрын гишүүд хамтарч Ерөнхийлөгчтэй уулзсан. Энэ уулзалтын үеэр Хууль зүйн яам, Засгийн газраас боловсруулж, өргөн барьсан хуулийн хажуугаар сайн дурын тоглолт хийж дэг эвдэхгүй. Цаашдаа нэг бодлогоор явна гэсэн шийдэлд хүрсэн. 

-Та энэ асуудлаас болж Ерөнхий прокурортой хүртэл муудалцаад авсан биз дээ?
- Ерөнхий прокурор өөрийн эрхлэх асуудлын хүрээний Мөрдөн байцаах газрыг АТГ-т шилжүүлэх хуулийн төслийг Засгийн газар санаачилсан гэж ойлгосон шиг байсан. Бид хоёр тус тусдаа ажлаа явуулж, тэр бүр уулзалдаж амждаггүй. Завгүй ажиллаж байгаа үед тодорхой хүмүүс цагдаа болон прокурорын байгууллагатай холбоотой буруу ташаа мэдээлэл өгч, хүмүүсийн дунд муур гүйлгэнэ гэдэг шиг юм болсон. Хувийн бодлоо гүйцэлдүүлэхийн тулд худлаа хэлж, бидний дунд ойлголтын зөрүү гаргажээ гэдгийг бид хоёр уулзаад ний нуугүй ярьсан. Одоо бол ойлголцсон. Шүүгч, прокурор, цагдаагийн алба хаагчдын үйлдсэн авлига, албан тушаалын хэргийг АТГ мөрдөх нь зөв. Энэ төрлийн гэмт хэргийг мөрдөх тусдаа бие даасан байгууллага байгаа хэрнээ шүүх, прокурор, цагдаагийн авлигын хэргийг Прокурорын мөрдөнд шалгагдах нь зохимжгүй гээд УИХ хуулиа баталсан. УИХ-ын баталсан хуулийн буруу, зөвийг өнөөдөр яриад яахав. Эдгээр байгууллагын албан хаагчдын үйлдсэн ахуйн шинжтэй гэмт хэргийг Цагдаагийн байгууллагад шилжүүлсэн. Гэхдээ нэг зүйл тодорхойгүй үлдсэн нь харьяаллыг нь зааж өгөөгүй. Тиймээс ийм хэргийг цагдаагийн байгууллага, тэр дундаа нутаг дэвсгэрийнх нь байгууллага мөрдөх нь зохимжгүй гэж үзээд ЗБГХТГ-т шинэ бүтэц бий болгож хариуцуулсан. 

-Хууль сахиулах байгууллагад өрнөж байгаа өөрчлөлтөөс харахад АТГ асар том эрх мэдэлтэй болж байна. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд, түүн дээр шүүх, цагдаа, прокурор зэрэг хуулийнхны өдүүлсэн хэргийг шалгана. Ганц газарт энэ том эрхийг тэр чигээр нь өгч болж байгаа юу?
- Энэ бол УИХ-ын шийдвэр. Ер нь бид энэ сэтгэлгээнээс салах ёстой л доо. Өнөөдөр Цагдаагийн байгууллагад гарч байгаа маргаан, хэрүүл ч энэ сэтгэлгээнээс үүдэлтэй. Шууд хэлэхэд АТГ, цагдаа, тагнуулын байгууллагад ч юм уу, эрх мэдлийг хэнд өгөх нь сонин биш. Харин тэр эрхийг яаж хэрэгжүүлэх нь сонин. Өөрөөр хэлбэл, эрх мэдлийг процесжуулах ёстой. ЭБШХ-ийг яагаад Хууль сахиулах үйл ажиллагааны болон Гэмт хэргийг хянан хянан шийдвэрлэх тухай хууль гэж хоёр хуваасны учир ч энэ. Ингэж эрх мэдлийг хэн нэгэнд, албан тушаалтанд өгөх биш харин процессжуулах юм. Өнөөдөр АТГ авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг бүгдийг шалгахаар болж байгаа бол шүүхээс зөвшөөрөл авна. Энэ бол процесс. АТГ, шүүх хоёрын үйл ажиллагааг прокурор хянана. Ингэхээр тэр байгууллагад очиж байгаа эрх мэдэл хэн нэгний дур зоргоор аашлах эрх мэдэл биш болоод явчихна. Гэтэл хүмүүс өнөөдөр хэн нэгнээс татаж авч байгаа эрх мэдлийг Хууль зүйн яам, АТГ авлаа гэж хардаад байх юм. Энэ эрх мэдэл АТГ-д эсвэл Хууль зүйн яаманд очихгүй. Энэ бүхэн процесс болж өөрчлөгдөж байгаа. Жишээ нь хэн нэгэн хүнийг баривчилж саатуулахдаа энэ эрх мэдлийг бид шүүхэд өгч, шүүхийн процесс болгож байгаа юм. Дараа нь шүүгч дээр прокурор, өмгөөлөгч хоёр ирж уулзаад тухайн иргэнийг баривчлах болсон нь хуульд нийцэж байгаа, эсэх асуудлаар жижиг хэмжээний шүүх хурал хийж, баривлах асуудал нь үндэслэлтэй бол шүүх шийдвэр гаргана. Өнөөдөр ийм л шинэтгэл явагдаж байгаа. 

-АТГ-ын даргыг УИХ-аас томилдог. Энэ байгууллага байгуулагдсанаасаа хойш ажлаа нэг ч удаа тайлагнаагүй, хэн ямар чиглэл өгч, яаж ажиллаад, хэн ажлыг нь хянаад байгаа нь тодорхойгүй. Үүнээс болоод АТГ-ыг парламентад олонх болсон улс төрийн хүчин, эсвэл Ерөнхийлөгч удирдаж байна гэсэн хардлага яваад байх юм?
- АТГ Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн дагуу гэмт хэрэгтэй тэмцэж, мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа явуулж байгаагийн хувьд бол прокурорт хянагдах ёстой. Соён гэгээрүүлэх болон хуулиар хүлээсэн ерөнхий үүрэг, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хянах ажил нь УИХ-д бий. Тиймээс Хууль зүйн байнгын хороонд харьяалагдана. Гүйцэтгэх ажилтай холбоотой асуудлаараа УИХ-ын Тусгай хяналтын хороонд хянагдах ёстой. Хянах байгууллага, хянах чиг үүрэг нь тодорхой байгаа биз дээ. Харин урд өмнө энэ байгууллагыг хэн хэрхэн хянаж, үр ашигтай ажиллуулж байсан бэ гэдэг бол өөр асуудал. ЭБШХ болон Гүйцэтгэх ажлын тухай хоёр тусдаа хуулиар үйл ажиллагаа явуулж, Гүйцэтгэх ажлын хуулийн хүрээнд хүний эрхэнд халдаж, хяналтгүйгээр эрх мэдлээ хэрэгжүүлж, бусдыг тагнаж, чагнаж байсныхаа төлөө АТГ-ын өмнөх дарга нар хариуцлага хүлээсэн. Энэ бол хуулиа нарийвчилж, журамлаж өгөөгүйн зовлон. Тийм учраас бид хуулийн салбарын шинэтгэлийн хүрээнд батлагдах хуулиуудаа УИХ-аар аль болох хурдан батлуулах юмсан л гэж бодож байгаа. Цаашдаа цаг минут өнгөрөх тусам аль нэгэн салбар, яам, агентлагт хэн нэгэн даргын хүний эрх зөрчсөн заавар журам батлагдах явдал газар аваад байх нь. 

-АТГ байгуулагдсан үеэс хойш парламент болон УИХ-ын Байнгын хороонд ажлаа тайлагнасан түүхийг санаж байна уу, Та?
- Хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтэй холбоотойгоор нэг удаа УИХ дээр сонсгол хийж байсан. Түүнээс хойш хяналтын систем ажиллаагүй байх. Авлигын тухай хуулиар жил бүрийн дөрөвдүгээр сард УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороонд тайлангаа өгдөг. 

-Хууль сахиулагчид хууль зөрчих явдал тасрахгүй байна. Жишээ нь, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын Их Даширын хөндийд алт олборлож буй гаднын хөрөнгө оруулалттай компанид осол гарч хүний амь нас эрсэдсэн. Орон нутгийн мөрдөн байцаагч, прокурор хэргийг бодитоор шалгахаас зайлсхийсэн баримт байна. Ийм байж болох уу?
- Монгол Улсад ажиллаж амьдарч байгаа иргэн, аж ахуйн нэгж, хууль сахиулагчид бүгд хуулийн өмнө өөр өөрсдийн хүлээсэн үүргээ биелүүлэх ёстой. Хэн нэгэн хууль зөрчиж, хуулиас гадуур хариуцлага хүлээхгүй өнгөрнө гэсэн ойлголт байх ёсгүй. Хууль зөрчсөн бол харицулага хүлээлгэнэ. Цагдаагийн байгууллагын шинэ бүтэц ажиллаж, Гэмт хэргийн тухай шинэ хууль үйлчлээд ирэхээр хуулийн этгээд, аж ахуйн нэгжид хүлээлгэх хариуцлагын систем ажиллаад ирнэ. Монгол Улсад мөрдөгдөж буй хууль дүрэм, аюулгүй ажиллагааны стандартыг зөрчсөн аж ахуйн нэгжид хүлээлгэх хариуцлага бол нэлээд сайжирна. 

-Таныг сайд болсноос хойш Н.Энхбаярын, МИАТ-ын захирлуудын, Татварын Гансүхийн зэрэг дуулиантай хэргүүд шалгагдсан. Энэ хэргүүд анх олны анхааралд өртсөн шигээ шийдэгдээгүй. Мэдээж таны үед илэрч, шалгагдсан, шийдэгдсэн хэргүүд гэдэг утгаараа хожим танд л хаяглагдаж үлдэнэ. Иргэдийн зүгээс бол цагдаа, шүүх шударга бус байна л гэдэг шүү дээ?
- Зарим юмыг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Хууль зүйн сайдын эрхлэх асуудалд гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүрэг багтдаг. Цагдаагийн байгууллага тодорхой гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, мөрдөн шалгах ажлаа хийгээд дууссан. Тиймээс шүүхийн шийдвэрийг Хууль зүйн сайдад хамааруулж ойлгож болохгүй л дээ. Бие даасан хараат бус байх ёстой шүүх ямар шийдвэр гаргах нь надад хамаагүй. Үүнд нөлөөлөх гэж оролдвол Хууль зүйн сайд шүүхэд нөлөөлсөн гэмт хэрэг үйлдсэн болно. Нөгөө талаар өнөөдөр бид Эрүүгийн хуулийг өөрчилж чадаагүй яваа. Удахгүй УИХ-аар батлагдах Гэмт хэргийн тухай шинэ хуульд сая нэр дурдагдсан тодорхой төрлийн гэмт хэргүүдтэй холбоотой ялын бодлогод өөрчлөлт оруулна.

-Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн Д.Сугар гэж нэг “сугардаггүй” хүн байна. Прокурор түүний эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг хоёр ч удаа тавиад Цэц хүлээж аваагүй. Дээр нь УИХ-ын гишүүд гэж халдашгүй байдлаар хаацайлагдсан баахан хүмүүс. Энэ халдашгүй байдал гэдэг зүйлийг хуульд арай өөрөөр авч үзэж болдоггүй юм уу?
- УИХ, Үндсэн хуулийн гишүүний халдашгүй дархан байдлын тухай Үндсэн хуулийн заалтыг яах вэ. Үүнийг би байтугай УИХ дахь олонх ч өөрчилж чадахгүй. Үндсэн хуулийг УИХ-ын гишүүдийн 3/4 нь санал нэгтэй өөрчлөх учиртай. Гэхдээ салбарын шинэтгэлийн хүрээнд Үндсэн хуулийн Цэцтэй холбоотой асуудлыг боловсронгуй болгох чиглэл багтсан. Энэ хавар УИХ-д хуулийн төсөл өргөн барина. 

-Таныг хорих ангид хэтэрхий их анхаарал хандууллаа. Цэцэрлэг, сургууль барих мөнгөөр хорих анги бариад эхэллээ гэх шүүмжлэл их байгаа. Өмнөх Хууль зүйн сайд нар ч бас л шорон барилаа гэж шүүмжлүүлдэг байсан. Монголд тийм олон шорон хэрэгтэй юү? 
- Монгол Улс хорих байгууллагатай холбоотой бодлогодоо шинэчлэл хийгээгүй явж ирсэн. Өнөөдөр хөдөө орон нутгаар тархсан 25 хорих анги байна. Хамгийн олон нь 500-600, бага нь 50-100 хоригдолтой. Энэ хорих ангиудын урсгал зардал, хамгаалалтын зардал гэж овоо юм гардаг. Дээр нь хорихын ажилтнууд торны гадна, дотор л байгаа болохоос хоригдлуудтайгаа яг ижил орчинд ажиллаж байна. Тийм учраас улсын хэмжээнд төвлөрсөн гурав, дөрөвхөн хорихтой болох нь зөв. Мэдээж хөнгөн хэрэгтэй хүмүүсийг хорьдог нээлттэй гэгддэг хорих ангиуд бол орон нутагт цөөн тоогоор байж болно. Төвлөрсөн хориход хамгийн болдоггүй хүнээ хийж таарна. Эхний ээлжийн 1500 хүний багтаамжтай хорихыг Улаанбаатар хотод зүүн бүсэд барих шийд гарсан. Бид 25 хорих ажиллуулж, харуул хамгаалалт тавих гэж үйлээ үзэж байхаар ангиа нэгтгээд хамгаалалт, нягтлан, дарга цэргийн орон тоогоо цөөлөөд зардлаа хэмнэчихье. 

Оюутны дотуур байр шиг байшинд хоригдлоо хорьж байхаар 1500 хүн нэг нэгэнтэйгээ уулзахгүй ердөө өөрсдийн блок дотор тусгаарлагддаг 50-60 хүний багтаамжтай блокоор хорьдог орчин үеийн хорих байгуулъя. Блок дотор нь гутал эсвэл оёдол, ахуйн цех байгуулаад, хоригдлуудаа тэжээх биш тэднээр хохирлыг нь төлүүлдэг систем рүү шилжинэ гэж зорьсон. Одоо ажиллаж байгаа 25 хорихтой харьцуулахад зөвхөн урсгал зардлаас нь жилдээ 4,5 тэрбум төгрөг хэмнэх тооцоо гарч байгаа шүү дээ. Магадгүй зургаан жилийн дараа Монгол Улс төсөвтөө хорихын урсгал зардалд мөнгө суулгахгүй болно. Би үүнд итгэлтэй байна. Ингээд шийдчихвэл хоригдол суллагдаад гарахдаа ажлын байртай, бүр байг гэхэд хийж чаддаг юмтай болно. Нөгөө талаар хорих байгууллагад ажиллаж байгаа ажилтнуудын ахуй амьдралыг бодмоор байна. Тэд чинь үр хүүхэдтэй хүмүүс. Хүүхдүүд нь суралцах боломж, соёлын үйлчилгээгээр хангагдах ёстой.

-Эрх зүйн салбарын шинэчлэлийн үр дүнг нийгэм, иргэд хэзээ амсах бол. Санаачлагчид тодорхой цаг хугацаа, таамаг байгаа биз дээ? 
- Мэдээж хуулийн шинэтгэл бол өргөс авсан шиг тийм хурдан хийгддэг юм биш. Шинэчлэл өөрчлөлтийн эерэг талыг олж харах хүсэл эрмэлзэлтэй хүмүүс олоод харчихна аа. Би 5-6 жилийн дараа эхний үзүүлэлт харагдана гэж бодож байгаа. Салбарын шинэчлэлийн хүрээнд батлагдах 42 хуулийн арав гаруйг нь энэ онд батлуулж амжих байх. 2016 он гэхэд төлөвлөж байгаа ажлын 70 хувийг хийсэн байх юмсан гэж бодож байна. Эсэргүүцэл хэр их ирэхээс шалтгаална. Ойлголцоод, дэмжлэг аваад байвал 2016 он гэхэд хийх ёстой ажлаа 90 хувьтай хийчихсэн байж ч магадгүй. 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа байгуулагдах Засгийн газрын үед эхний өөрчлөлт харагдана. Магадгүй тэр Засгийн газар энэ өөрчлөлтийн гавьяаг наагаад сууж байж мэдэх юм.

Эх сурвалж: www.mongolnews.mn

С.Батболд: Энэ засаг эргэж бухах ажлаа илүү сайн хийж байна

УИХ-ын гишүүн С.Батболдтой ярилцлаа. 

-Монголын эдийн засгийн форум өнөөдөр эхэлж байна. Та энэ арга хэмжээнд оролцох уу?
-Саяхан урилга хүлээж авсан. Зарим зүйлүүд дээр санаа бодлоо илэрхийлнэ. Энэ форумыг манай Засгийн газрын үед анх зохион байгуулсан. 

-Чухам ямар шалтгаанаар ийм форум зохион байгуулдаг байя гэж шийдсэн юм бэ
-Улс орны хөгжлийн бодлогыг тодорхойлоход нийгэмтэйгээ хэлэлцдэг, зөвшилцдөг суваг алга. Зөвхөн УИХ-ын гишүүд, сайд, дарга зэрэг цөөн тооны хүн улс орны хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж байгаа нь учир дутагдалтай. Тэр дунд популизм хийж хэн чанга дуугарсан, илүү олон ярьсныг нь бодлого болгох гээд байдаг буруу хандлага байна. Эрдэмтэд, судлаачид, бизнес эрхлэгчид, эдийн засагчдынхаа оролцоог хангаж, илүү судалгаатай, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хандах ёстой гэж үзсэн. Манай улстай хамтран ажилладаг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд, хөрөнгө оруулагчдын төлөөлөл, иргэний нийгмийнхний оролцоог хангаж үгийг нь сонсч төрийн бодлогоо тодорхойлохдоо тусгаж, авах гээхийн ухаанаар ханддаг байх жишиг тогтооё. Тэндээсээ дараа жилийн болон дунд, цаашлаад урт хугацааны хөгжлийн бодлогын төлөвлөлтөө илүү тодорхой болгохын тулд Монголын эдийн засгийн форумыг зохион байгуулж эхэлсэн. Нэг ёсондоо Давосын дэлхийн эдийн засгийн форумын сайн талыг хуулбарлая гэж шийдсэн. 

-Тэгээд зорилгодоо хүрсэн үү. Төрийн бодлого тодорхойлохдоо сонсох ёстой хүмүүсээ сонсдог жишиг тогтож чадсан уу, өнөөдөр  
-Эхний хурлууд нийгэмд үр өгөөжөө өгсөн гэж боддог. Бидэнд чиг баримжаа болсон. Бидний чих нээлттэй болж, олон ургалч үзэл бодлыг хүлээн авч байсан. Сүүлийн хоёр жилийн форумд илүү ахиц дэвшил, шинэ өнгө аяс байгаа байх. Тухайлбал Давост Монголын талаар хэлэлцүүлэг хийж тэрхүү Сценариог энэ удаагийн хуралд танилцуулах гэх мэт. Харин сул тал гэвэл сүүлийн хоёр удаагийн эдийн засгийн форумыг харж байхад эрх баригчдын буюу хэт нэг тал руу чиглэж байна уу гэж боддог. Нээлттэй байх, сөрөг хүчин болон санаачлагчидийн оролцоог хангах тал дээр учир дутагдалтай хандаж байна. Дээр нь иргэний нийгэм, бизнес эрхлэгчид болон бусад талуудын тэгш оролцоо хангалтгүй байна.

-Тэднийг, тухайлбал иргэний нийгмийнхнийг та нар, танай засаг тэгж их сонсдог байсан юм уу?
-Иргэний нийгмийн оролцоог хангахдаа ганц удаагийн хурал дээр сонсоод өнгөрөх нь учир дутагдалтай. Бидний үед төрийн бодлого тодорхойлоход иргэний нийгмийн оролцоог хангах, энэ талын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгооч гэдэг санал гарч байсан. Тэр дагуу нь Иргэний нийгмийн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгийг гаргасан. Хурал уулзалт зөвлөгөөнийг тусгайлан хийж байсан. Ер нь эдийн засгийн хөгжил, томоохон сорилтыг популист  гэхээсээ илүү бодитой судалгаа, шинжилгээ, тооцоон дээр үндэслэж шийдэж байх ёстой. Бид энэ зарчмыг нэвтрүүлэх оролдлогыг байнга хийж ирсэн. Үр дүнд нь 2009 онд эдийн засаг хасах үзүүлэлттэй байсан бол 2010 оноос эхлэн бага зэрэг өндийж 2011 онд 17-18 хувьд хүрсэн.  2012 онд үүнээс ч илүү өсөлттэй гарах хүлээлт байсан. Гэвч 13 хувийн өсөлттэй гарсан. Өнгөрсөн Засгийн газрын үед авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, шийдвэрүүд эдийн засгийн өсөлтийн урт хугацааны тогтвортой өсөлтийн суурь үндсийг тавьсан гэж үзэж байсан. Бид ингэж дүгнээгүй. Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сан, дэлхийн эдийн засгийн форум, өрсөлдөх чадварын судалгаа гаргадаг байгууллагуудаас Монгол Улсын эдийн засаг урт хугацаанд тогтвортой буюу жилдээ 15 хувиар өсөх тооцооллыг хийсэн. Тасралтгүй 20 гаруй жил эдийн засаг нь хурдацтай өсөх боломж байна гэсэн дүгнэлтийг гаргаж байсан. 

-Одоо эдийн засгийн өсөлт, хурд ямар төвшинд байна вэ.
-Одоо өсөлтийн хурдац удааширсан байна. 17, 18 хувьтай байсан эдийн засаг өнгөрсөн онд 11 хувь боллоо. Энэ нь өөрөө өсөлтийн хурдац унаад байгааг харуулж байгаа юм. Ямар нэгэн хэмжээнд өсөлт бол  байгаа нь байгаа. Хурд нь унасан болохоос өсөлт нь унаагүй. Өсөлтийн хурд цаашид улам удаашрах бодитой эрсдэл, сорилтууд ч харагдаж байгаа. 

-Удааширсан өсөлтийн хурдыг нэмэгдүүлэхийн тулд энэ удаагийн эдийн засгийн форумаас та юу хүлээж байна вэ?
-Энгийн зүйлээс эхлээсэй. Бодит судалгаа шинжилгээг ажил хэрэгчээр хийж түүнд үндэслэсэн шийдвэр гаргах нь зүйтэй. Төр засгийн шийдвэрүүд амьдралд ойрхон тусах, үр дүнгээ өгөх талд илүү анхаармаар байна. Юуны түрүүнд эдийн засагт ажлын байр олноор бий болгож буй салбарууддаа Засгийн газар өөрт байгаа хөшүүрэг механизм болох татвар, зээл, квот, зөвшөөрлийн систем зэргээр зөв, шударга, нээлттэй дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй байна. Ингэхгүй бол аж ахуйн нэгжүүдийн том нь том, дундахь нь дунд, бага нь багаар бүгд ажлын байраа цөөрүүлж байна. Шинээр хүн ажилд авахаа больж, орон тоо, цалинг багасгах үзэгдэл бүх төвшиндөө хавтгайрлаа. Өмнөх Засгийн газрын үед Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдийг эрчимжүүлж, тэнд бэлтгэсэн мэргэжилтэй ажилчдыг хэдэн арав, хэдэн зуугаар нь ажилд авдаг, аж ахуйн нэгжүүд захиалгаа ирүүлдэг байсан. Гэтэл өнөөдөр ажлаас цомхотгох, чөлөөлөх, ажлын байрны орон тоог цөөлөх замаар аргагүйн эрхэнд зардлаа бууруулах чиг хандлага давамгайлж байна. Энэ нь эдийн засаг, аж ахуйн нэгжүүдийн санхүүгийн чадвар ямар төвшинд байгааг харуулах бэлээхэн бөгөөд бодитой жишээ юм.  Одоогийн нөхцөл амаргүй байх шиг байна. Ойлгож байна. Гэхдээ л иргэдийн амьдрал сайнгүй, төгрөгийн ханш унасан ийм үед цалин, тэтгэвэрийг нэмж ард түмнийхээ амьдралд бага боловч санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхгүй бол “эдийн засаг хэцүү байна” гээд төмөр нүүрээ харуулаад байж болохгүй. Эдийн засгийн өсөлт гэж макро төвшинд том тоо ярих нь сайхан. Хамгийн гол нь тэр том тоо айлын хаалгаар орж өрхийн амьдралд яаж нөлөөлж байна вэ гэдгээ тооцоолох нь чухал. Хүндээ наалдах ёстой. Төрийн дэмжлэг амьдралд  бодитой, эдийн засгийн өсөлт нийгэмд шударга хуваагдаж байх ёстой. Энэ зарчмаар бид өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд цалин тэтгэвэрийг 2.5 дахин нэмж байсан. Гэтэл яриад байгаа хэмжээндээ тэтгэврийг нэмсэнгүй, цалин дээр бол  хэрэгжсэн зүйл огт алга. 

-Эдийн засаг ингэж хүндрэхэд гадна талын нөлөөлөл бий байх. Харин үүнээс илүүтэй өмнөх Засгийн газрын алдаа нь одоо хүндрэл болж гарч ирээд байгаа юм биш үү.  
-Харин өнөөдрийн Засгийн газрын зарим сайд нар л зориуд ийм тайлбар хэлээд байгаа юм. Хамтарсан Засгийн газрын үед хүнийхээ хөгжлийг дэмжиж иргэдээ эрүүл, боловсролтой, ажилтай орлоготой болгоход анхаарч ирсэн. Тиймээс Хүний хөгжлийн сан байгуулж, тэндээсээ хоёр намын сонгуулийн амлалтыг нэгтгээд иргэддээ 21 мянган төгрөг өгдөг байсан. Гэтэл энэ маань буруу байсан, өнөөдрийн болж бүтэхгүй байгаа, эдийн засаг ингэж доройтсоны бүх буруу нь өмнөх Засгийн газраас эхтэй мэтээр эрх баригч нөхдүүд ярьж байна. Үүнтэй би санал нийлэхгүй. Хэрвээ бэлэн мөнгө амлах, янз бүрийн хөтөлбөр гаргаж байсан угшлыг нь хөөвөл Ардчилсан намаас эхтэй. Хамтарсан засгийн залуур дээр бид сууж байсан учраас бидний зөв байсан гэж өөрсдийгөө зуун хувь өмгөөлөх юм алга. Магадгүй алдаа байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ингэж эргэж буцаж хойшоо ухардаг цаг үе нь өнөөдөр биш. Хамгийн гол нь хамтарсан засагт алдаа байсан бол түүнийг нь засч залруулаад урагшаа явах цаг хугацаа хангалттай өнгөрлөө. Энэ Их хурал, энэ Засгийн газар бүрэн эрхийн хугацааныхаа 50 хувьд орлоо. Дороо хий эргэж, зарим талаараа хойшоо ухарч байгаагаа өнгөрснөөс, хамтарч хэрэгжүүлсэн бодлогын алдаанаас боллоо гээд нэг байрандаа зогсоод байх нь буруу. Нэг намынх нь алдааг нөгөө нь засахад бүрэн эрхийн хугацаагаа бүтнээрээ нь зарцуулах гэж бид сонгууль хийгээгүй. Улсаараа урагшаа явах гэж сонгууль хийдэг, Засгийн газрыг сольдог. Гэтэл урагшилсан юмгүй, өөрсдийнх нь бодлогын алдаанаас болж байдал хүндрэхээр л өнгөрсөн засгийн муу муухайг баллуурдаж, цэвэрлэж байна гэж ярих нь яавч шударга ёс, зарчимд нийцэхгүй.  Бодит үнэнд ч нийцэхгүй. Хийх хүн аргаа олдог, хийхгүй хүн шалтаг олдог гэж манай ард түмэн хэлдэг дээ. Тэрэн шиг өмнөх засгаас боллоо гэх арга ядсан тайлбараа одоо орхиж, урагшаа харж, өмнөх ажлаа хиймээр байна. 

-Улстөр юм биш үү?
-Улстөр, улстөр. Тэгэхдээ хэчнээн улстөрийн асуудал ч болохоо байхаар л хойшоо харж хамтарч хэрэгжүүлсэн бодлогуудаа үгүйсгэж, өөрсдөө зүгээр суух нь  хүний хувьд ч  жудаггүй хэрэг. Тэр нь болоогүй дандаа хамтдаа шийдвэр шүү дээ. Тэр үед Тэргүүн Шадар сайд, Сангийн сайд, танхимын зарим сайд нь АН-аас байж Оюутолгой, Тавантолгойн ажлын хэсгийг өөрсдөө ахалж байсныг хэн ч өнөөдөр үгүйсгэхгүй. Түүх өөрөө гэрчилнэ. Харин ингэж эргэж бухахын оронд хамтдаа суурийг нь тавьсан эдийн засгийн өсөлтийн хурд маань удааширлаа гэвэл өөр хэрэг. Гэтэл сөрөг хүчин та нар дуугүй бай, болохгүй байгаа бүхний буруу нь та нараас боллоо, чимээгүй буланд зогсч бай гэсэн аятай, нэг хэсэг намын бүлэггүй, одоо ч байнгын хороодод шударга төлөөлөлгүй байгаа нь улстөрийн соёл, парламентын сонгодог утгадаа ч таархгүй.  

-Гэхдээ эдийн засаг хүндрэхэд гадны талын бодит шалтгаан байгааг та хүлээн зөвшөөрнө биз дээ?
-Зөвшөөрнөө, тийм бодитой  шалтгаан байна. Дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ ханш харьцангуй буурлаа. Эдийн засагт зохих хэмжээний өсөлтүүд буурсан үзүүлэлтүүд ч байна. Нөгөөтэйгүүр, одоо эргээд сэргэж эхэлсэн зөв хандлага ажиглагдаж байгаа. Америк, Европын эдийн засаг сэргэж эхэллээ. Энэ нь ганцхан энэ Засгийн үед тохиолдож байгаа хүндрэл биш шүү дээ. 2008, 2009 онд эдийн засгийн хямрал болж л байсан. Тэр үеийн хямрал амаргүй л байсан. Одоо бол тэр үеийнхээс хүнд гэмээр сорилтууд гадна талаасаа алга. 

-Хэрвээ гадна талаасаа тийм сүртэй таалмжгүй нөлөөлөл нь бага л юм бол таныхаар Засгийн газар юун дээр алдаа гаргаад байна вэ
-Төрийн бодлогын залгамж чанарыг хадгалж, дутуу хийсэн зүйлийг нь гүйцээж, зөрүүтэй байсныг нь засч залруулж, зөвийг нь улам баталгаажуулж явах ёстой. Энэ засагт энэ талын ажил хэрэгч хандлага дутагдаж байна. Алдаа байгаа бол түүнийг засна гэдэг нь гадагшаа ярихаасаа бодитой ажил хэрэг болгох явдал.  Жишээ нь, би Оюутолгойн гэрээг сайн болсон хэзээ ч  хэлж байгаагүй. Харин гэрээг хийсэн нь зөв гэдэг зарчмын байр суурьтай байдаг. Оюутолгойн гэрээг үе шаттайгаар яриа хэлэлцээр, харилцан ойлголцлын замаар сайжруулах ёстой гэж үздэг. Жишээ нь манай засгийн үед бид хөрөнгө оруулагчидтай шинээр яриа хэлэлцээ хийж зээлийн хүүг бууруулах, гурав дахь этгээдэд  Оюутолгойн хувь хэмжээг зарахгүй байх, Монголын эзэмших 34 хувь буурахгүй байх, гуравдагч орны төрийн өмчийн компани худалдан авахгүй байх зэрэг олон өөрчлөлтийг гэрээнд нэмэлтээр оруулж сайжруулсан. Цаашид Монгол Улсын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхийг заавал 30 жил гэж  хүлээхгүйгээр анхны хөрөнгө оруулалтын нөхөж ирсэн үеэс эхлэн шууд өөрийн эзэмших хувиа нэмэгдүүлэх талаар УИХ-ын гишүүд, иргэний нийгмээс тавьсан асуудалд нээлттэй хандаж байсан. Өнөөдөр харин нөгөө нуухыг нь  авах гээд юу гэдэг билээ гэж санаа зовох юм.  

-Өнөөдөр тийм байдал руу орчихож уу?
-Арай ч тийм байдалд орохгүй байх аа. Харин төрийн бодлогын залгамж чанар алдагдсан учраас Оюутолгой төслийн, эдийн засгийн хурдацыг удаашруулах үйл ажиллагаа өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд явагдлаа. Энэ нь эдийн засагт сөргөөр нөлөөллөө. Жишээ нь 2013 оны эхний улиралд орж ирсэн валютын орлогыг өмнөх оны мөн үетэй нь харьцуулахад 60 гаруй хувиар буурсан байсан. Үүнд нь анализ хийхэд, 2011, 2012 онд Монгол Улсад орж ирсэн валютын урсгал доторхи Оюутолгойтой холбоотой орж ирсэн валют 20 хувийг нь эзэлж байсан. Тэр үед асар их хэмжээний валют орж ирж, хөрөнгө оруулалтын орчин таатай, илүү нээлттэй байсан. Гэтэл одоо орж ирж байгаа валютын урсгалын 60 хувь нь Оюутолгойх байна. Өнгөрсөн жилийн сүүлийн улирлаар ярьж байна л даа. Энэ улиралын шинэ тоо баримт надад алга. Гадаад валютын урсгал 50-60 хувиар багасчихаад байхад тэр дотор нь Оюутолгойн эзлэх хувь хэмжээ томорсон байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл манай улсын хөрөнгө оруулалт ганц хоёрхон төслөөс хамааралтай, өрөөсгөл болж байна. Өмнө нь эдийн засаг хөрөнгө оруулалт улс, хувийн олон төсөл хөтөлбөрөөс хамаарч байсан. Гэтэл одоо бараг ганцхан төслөөс хамаарч валютын ханшийн өсөлт, инфляц, үнийн өсөлт, экспорт, импортын бэрхшээлийг үүсгэж байгаа. Энэ бол буруу хандлага. Бидэнд эдийн засгийн олон тулгуур, олон эх үүсвэр хэрэгтэй. Тэгэхгүй улсаараа нэг төслөөс хараат явж яавч болохгүй. Энэ талаар эрх баригчид эрхбиш бодож боловсруулж байгаа байх. 

-Уул уурхайн сайд Оюутолгойд Монголын талын эзэмших 34 хувийг баталгаажуулсан гэж ярьсан. Гэтэл та манай Засгийн газрын үед баталгаатай болгосон гэлээ. Аль нь үнэн юм бэ
-Би сайдын хийсэн ажлын тайланг хараагүй. Бидний үед хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ, яриа хэлэлцээрт оруулсан асуудлаа нээлттэй ил тодоор гаргаж тавьдаг байсан. Тэр үед л 34 хувь буурахгүй байх ёстой, гаднын гурав дахь этгээдэд зарагдахгүй байх, манай хувиас гадна нөгөө талд хувьцааг гурав дахь этгээд зарах юм бол Монгол Улсын Засгийн газраас зөвшөөрөл авч зарах тухай олон зүйлийг баталгаажуулсан. Үүнийг хамтаараа гардаж хийсэн, хамтарч засагт байсан, УИХ-д хамтдаа сууж байсан олон хүн мэдэж байгаа. Ер нь ингэж талцаж хэрэлдмээргүй байгаа юм. Эдийн засаг амаргүй байгаа энэ үед эрх баригчид нь урагшаа зүтгэж, сөрөг хүчин сайн бөгөөд зөв ажилд нь ташуур болж явмаар байгаа юм. 

-Оюутолгойгоос гадна хамтарсан Засгийн газрын үед “Чалько”-той хийсэн гэрээгээр зээлсэн 350 сая ам.долларын нүүрсийг  2013 онд багтаан төлж дуусах ёстой байсан уу, одоо ч дуусаагүй байх шиг байна?
-2013 ондоо багтааж барагдуулах гэрээтэй. Тийм боломж ч байсан. Энэ гэрээг Засгийн газар байгууллаагүй. Улсын үйлдвэрийн аж ахуйн нэгж нь хууль дүрмийнхээ хүрээнд, дэлхийн зах зээлийн үнэ тариф, томъёололын хүрээ хэмжээнд  байгуулсан. Засгийн газар болохоор УИХ-ын шийдвэрийн дагуу уул уурхайгаас орж ирсэн орлогоор Хүний хөгжил сангийн эх үүсвэрийг л бүрдүүлсэн. Маш сайн гэрээ байсан гэж бид хэлээгүй. Засч сайжруулах юм байсныг үгүйсгэхгүй. Гэтэл сонгуулийн дараа   тойруулж улстөр, эдийн засгийн яриа нэлээд явагдсан. Харамсалтай нь, төлбөрөө төлж дуусах хугацаа удааширч цаг нэлээд алдлаа. Тэр үед 70 долларын гэрээ хийгдэж байсан бол одоо тонн тутамд 30-40 доллар болж байгаа л гэж ярьж байна. 

-Өөр томоохон төслүүд бий. Тавантолгой, ДЦС-V, төмөр зам, эдгээр төсөл таныг Ерөнхий сайд байхад л яригдаж байсан. Одоо ч ярьсаар байна. Ер нь урагшаа ахиж, дэвшсэн зүйл байна уу? 
-Тоймтой зүйл хэлж чадахгүй нь. Юу нэмж хийсэн бэ гэдэгт Шинэчлэлийн Засгийн газрын нөхдүүд хариу хэлэх байх. Хэрвээ хийсэн зүйл, бодитой ахиц дэвшил байгаа бол түүний нь ард түмэн ч  харж мэдэрч байгаа байх.

-Уг нь энэ Засгийн газар өмнөх танхимуудаас  харьцангуй их мөнгөтэй гэх юм билээ. Гэтэл мөнгөтэй байхад яагаад эдийн засаг хүндрээд, ажлын байр хомсдоод, цалин тэтгэвэрийн нэмэгдэлд эх үүсвэр олдохгүй байна вэ?
-Манай Засгийн газрыг өр үлдээсэн гэж ярьдаг. Гэтэл ганцхан жишээ хэлэхэд 2012 оны хавар бонд гаргаж 580 сая ам.долларыг тэр чигээр нь энэ Засгийн газарт хүлээлгэн өгсөн. Үүнээс гадна энэ Засгийн газар  Чингис, Самурай, бонд гаргасан, Монголбанкнаас “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” нэрээр гурван их наяд төгрөгийг гаргасан, Засгийн газар өөрөө нэг их наяд төгрөгийн үнэт цаасыг дотоодын зах зээл дээр гаргасан. Үүнээс гадна хөрш орнуудтай своп гэрээ хийсэн. Ингээд яривал бэлэн мөнгө, мөнгөний эх үүсвэр хангалттай байлаа. Бондын мөнгө төсвөөс гадуур зарцуулагдаж байгаа нь хууль эрх зүйн орчинд нийцэхгүй байгаа. Монголбанкнаас үнэ тогтворжуулахаар гаргасан гурван их наяд төгрөг ч төсвийн хүрээнд яригдах ёстой. Үүнийг Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангийнхан хэлж залруулга хийх ёстойг сануулж байгаа. Төсвийн бүрэлдэхүүн байх ёстой гэж. Үүнийг гарцаагүй анхаарч, засч залруулах ёстой. Эдгээр эх үүсвэрүүдийн зарцуулалт ил тод гэхээс илүү өөрсдийн талын компаниуд, бодлогыг илүү дэмжих хөтөлбөр болж байна гэсэн шүүмжлэл нэлээд гарч байгаа шүү дээ. Үүнийг ч мөн анхаарах хэрэгтэй. Гэтэл улс орны хэмжээнд шууд хөрөнгө оруулалт буурч байна. Дүгнэж хэлэхэд шууд хөрөнгө оруулалтаа татах бодлого дутаж ирсэн нь эндээс харагдаж байгаа юм. Манайхан хөрөнгө оруулалт гэхээр зөвхөн гаднынхан гэж хараад байна. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид гэж бий. Барилга, хөдөө аж ахуй, жижиг дунд үйлдвэр, бүх салбарт нийт хөрөнгө оруулагчдад идэвхжил, дэмжлэг хэрэгтэй байна. Хаврын ид ажил эхлэх хөтөлбөрт оруулах хэрэгтэй байна шүү дээ. Зам барилга, төмөр зам, эрчим хүч, аж үйлдвэрийн төслөө яаравчилж хувийн хэвшлийн оролцоог нээлттэй шударгаар нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Ер нь хөрөнгө оруулагчдад төр засгийн бодлого ойлгомжтой, тогтвортой, өрсөлдөх чадвартай, урт хугацааны найдвартай түнш байж чадна гэсэн итгэл хэрэгтэй. Зөв бодлого, зөв, шударга үйл ажиллагаагаар энэ итгэлийг бий болгоно. Алдах асуудал бол төр засгийн ганц нэг буруу шийдвэрүүд л болно. Үүнийг байнга  анхаарч байх ёстой. 

-Сөрөг хүчний гол үүрэг бол шүүмжлэхээсээ эрх баригчдын алдаа засах хэлж өгөх. Тэр үүргээ танай нам яагаад биелүүлэхгүй байна вэ?
-Манай намд дутуу хийж, сөрөг хүчний үүргээ хангалттай сайн биелүүлж чадахгүй байгаа дутагдал бий бий. Бүрэн хийх, бодитой сөрөг хүчин байх боломжийг маань хууль эрхзүйн хүрээнд хязгаарлаж байгаа хүчин зүйл ч бас байна. Манай намаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд бүлэггүй нэг жил шахам явлаа. Дээр нь одоо болтол Байнгын хороодод тэгш, шударга хуваарилалтаар орж чадахгүй байна. УИХ-ын гишүүдийн 1/3 нь манай намын гишүүд байдаг. Гэтэл байнгын хороон дээр очихоор 1/5, 1/10-ийг эзэлдэг. 20 гишүүнтэй байнгын  хороонд хоёр гишүүн суух жишээтэй. Бусад нь байнгын хороонд байхгүй. Эсвэл нэг байнгын хороотой. Үлдсэнийг нь өргөдөл гомдлын байнгын хороо гэж байгуулж тэндээ  бүгдийг нь оруулчихсан. Тэгээд, та нар аль ч байнгын хороонд үгээ хэлж болно ш дээ гэдэг. Гэхдээ бид шийдвэр гаргахад таслах эрхээ эдэлж оролцмоор байдаг. Эрх зүйн орчноор хязгаарласан ийм дарамт бидэнд байна. Гэхдээ сөрөг хүчний байр сууриа илэрхийлээгүй биш илэрхийлээд явж байгаа. Хангалтгүй, дайчин биш сул байна гэсэн шүүмжлэл бий. Популизм сайн хийж чадахгүй, сураагүй  тал бас байна. Ер нь хэвлэл мэдээлэлийн орчинд бидэнд боломж бас хязгаарлагдмал байгаа. Жишээ нь УИХ дээр тодорхой, ээдрээтэй асуудлуудаар манай гишүүдийн байр суурь МҮОНРТ-ээр тун бага гардаг. Ер нь бид илүү судалгаатай, бодит байдал дээр үндэслж дуугарч байх нь төрийн бодлогийг зөв байлгахад илүү ач холбогдолтой гэж үздэг. 

http://otgonbayar.niitlelch.mn/

Г.Аюурзана: “Шүгдэн” романаа Ажиа гэгээнд зориулсан минь учиртай шүү

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч 

Гун-Аажавын Аюурзанатайярилцлаа.

"Шүгдэн" хэмээх шинэ роман тань хэвлэгдээд удаагүй байна. Нэрээс нь харахад, буддын шашныертөнцөд ихээхэн маргаан тарьж буй этгээд өвөрмөц шүтээний тухай гэж ойлгогдмоор.  Гэтэл яг зохиолдээрээ Доржшүгдэнгийн тухай маш бага гардаг юм билээ шүү дээ?
-Зохиолд нэр өгдөг янз бүрийн л арга байна л даа. Жишээлэхэд, Ойрадын Зая бандид Намхай­жамцын намтар "Сарны гэрэл" хэмээх судар бий еэ. Зая бандид нэгэнтээ олон ламтай ном хаялцаж л дээ. Тэгээд их гүүш аргагүй товойж ялгарахад нэг лам "Од хичнээн олон байвч сарны гэрэл аргагүй илүү юм аа" гэж дуу алдсан гэдэг. Энэ явдлыг дурдаад, мөнөөх судрыг "Сарны гэрэл" гэж нэрлэсэн учиртай. Тэгэхээр, нэрийг уншмаг­цаа л сартай шөнийн тухай ном байх гэж бодож болохгүй нь байна шүү дээ(инээв). Пэрэнлэйн Лувсан­цэрэнд "Сарны сонат" гээд нэг өгүүллэг бий. Бетховены хөгжмийн тухай биш, зүгээр л гол баатар сэтгэл доноголзон сууж ахуйд радиогоор тэр аялгуу явж байдгаас үүдсэн нэр. Яг л тэр мэтчилэн, миний романы дотор нэг лам учир битүүлгээр үхчихдэг. Талийгаач лам Шүгдэн тахидаг байсан нь явцын дунд тодорхой болдог юм. Тэгээд л романы нэр болчихсон хэрэг.

Гэхдээ л "Шүгдэн"-гийн ту­хай нэлээд содон санаа дэв­шүүл­сэн юм шиг санагдсан?
-"Шүгдэн" гэдэг нэртэй зохиолд Шүгдэн сахиусны тухай юу ч гарах­гүй бол хаашаа ч юм бэ дээ, тийм ээ. Тэгээд ч романы үйл явдал тэр шүтээний талаар уншигчдад бага сага мэдээлэл өгөхийг шаарддаг. Энэ яг ямар учиртай шүтээн боло­хыг миний гол баатар ч мэддэггүй л байсан. Тэр тухай ойр зуур ойл­голттой болж байж л Сэржамцын мөрдлөг утга учиртай болно шүү дээ.

Сэржамц бол Өвөр Монголоос Гүмбүм хийдэд хүн амины хэрэг мөрдөхөөр очиж буй, мөрч нохой сургагчгэдгийг таны романыг уншиж амжаагүй яваа хүн сайн мэдэхгүй байж мэднэ. Тэгэхээр хоёулаа эхлээд рома­ны үйл явдлаас товчхон шиг танилцуулах уу?
-Роман хоёр хүний шугамаар өрнөж байгаа. Нэг нь нохой сургагч өвөрмонгол цагдаа Сэржамц, нөгөө нь талийгаач ламын дотнын анд Саманд. Сэржамц анх удаа Гүмбүм хийдэд хүн амины хэргийн томи­лол­тоор очдог. Нохой нь үхсэн тул хэрэг мөрдөх ажил бүтэлгүйтээд буцдаг. Гэвч хувийн шугамаараа Гүмбүмд дахиад ирж Саманд лам­тай танилцдаг. Тэгээд хүн амины хэргийн учрыг ч олдог, буддын шашныг ч бага сага ойлгодог. Харин нохойныхоо үхлийн учрыг хэзээ ч олж мэдэлгүй үлдэнэ.

Би зохиолыг уншиж байхдаа Хуанди хэмээх алдартай мөрч нохой яагаад үхсэнийг олж мэднэ дээ л гэжнайдаад байсан. Гэтэл их ойлгомжгүй төгсчихсөн. Тэр нохой яг яагаад, гэнэтхэн үхээд хоносон бэ?
-Харин би өөрөө ч мэдэхгүй байгаа юм. Дарамбал буюу талий­гаач лам л дуудчихсан болов уу.

Дарамбал үхсэнийхээ дараа Шүгдэн бурхны нохойд хөөгдөн зугтаж байхдаа "Надад ч бас уначих нохойбий шүү" гэж хашгирдаг. Тэр нь нохойг үхэлд дуудаж байгаа хэрэг үү. Уг нь өөрийнхөө тэжээсэн түвд бан­харыг дуудмаар юм. Гэтэл яагаад цагдаагийн мөрч нохой дуудагдчихав?
-Чи тун гярхай уншсан байна шүү. Бидний амьдрал дандаа л санаанд ороогүй, гэнэтийн то­хиолд­лууд дунд өнгөрдөг шүү дээ. Би романаа аль болохуйц жинхэнэ амьдрал шиг, ойлгоход хэцүү, учрыг нь олоход ярвигтай, бас хэзээ ч тайлагдахгүй нууцуудтай байгаасай гэж хүссэн. Хүн бүр өөрийнхөөрөө л тайлж уншин, өөрийнхөөрөө л дүгнэх хэрэгтэй. Амьдрал гэдэг хэн нэгний заавар, жороор явдаггүй. Аливааг бид өөрсдийнхөөрөө л ойлгож ухаар­даг биз дээ?

Та номынхоо эхэнд "Ажиа гэгээнд зориулав" гэсэн байна. Энэ хүнийхээ тухай уншигчдад жаахан мэдээлэлөгөөч?
-Дуртай яа. Ажиа гэгээн бол миний таарч уулзаж байсан лам хуврагуудын дотроос хамгийн амьд үнэмшилтэй санагдсан, ер бусын сайхан сэтгэгдэл, хүндлэл бишрэл төрүүлсэн хүн. Анх Өлзий бид хоёр 2006 онд Индианагийн их сургууль дээр уншлага хийх үедээ нүүр учирч байлаа. Дараа нь хэд хэдэн удаа ярьж хөөрөлдөх завшаан таарсан. Тэр хүний дурсамжийн ном монголоор орчуулагдаж хэв­лэг­дэхэд ерөөлөөр ч гэх үү редак­торлох аз таарсан даа. Блүүминг­тон дахь номын өргөөнд нь ч, бүр миний төрсөн нутаг Баянхонгорт ч уулзалдаж байв. Ажиа гэгээн бол богд Зонховын эцгийнх нь хувил­гаан дүр, Амдо Түвдийн нутаг дахь алдарт Гүмбүм хийдийн эзэн лам. Хятадад байхдаа Хөх нуур мужийн дэд захирагчийн зиндааны албанд томилогдож, Бүх Хятадын буддис­туудын холбоог ч тэргүүлэх бо­ломж­той таарч асан хүн. Гэвч үзэл бодлоо Засгийн газраар хянуу­лах­гүй гэсэндээ асар их зориг гарган Хятадаас зугтан гарсан юм. Гүм­бүмд тэр хүний нэр хүнд маш өндөр. Одоо хэр л Ажиа гэгээний нэрийг сонсоод лам нар нь биш­рэлтэйгээр залбирдаг юм билээ. Ажиа гэгээнийг явснаас хойш тэр хийд их өөрчлөгдсөн гэлцэхийг ч сонссон. Тийм үг л ийм роман бичих түлхэц болсон л доо.

-Хятадаас зугтаж гарсан хүнд зориулсан болохоор хята­дуу­дад тааламжгүй санагдаж магадгүй дээ?
-Хятад хүмүүст тааламжгүй зүйл миний роман дотор ерөөсөө байх­гүй. Үйл явдал нь Хятадад өрнөж байгаа боловч иймэрхүү явдал аль ч улс оронд гарах магадлалтай. Хятадын эсрэг санаа бодлоор биш, дарангуйлагч тогтолцооны эсрэг, хувь хүний болоод үндэстэн ястны эрх чөлөөний төлөөх үзэл бодлоор л бичсэн зохиол. Дарангуйлагч тогтолцоо гэдэг гагцхүү коммунист төр засаг биш. Ялзарсан улс төрд тархиа хордуулаад, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх зүрхгүй бол­чих­сон хүмүүс манай Монголд ч хаа сайгүй бий шүү дээ. "Үнэн бодлоо хэлчихвэл хэн нэгний эрх мэдлийг хөндчих вий" гэж болгоомжилсон хүмүүс сүүлийн үед бүр ч олшроод байгаа юм биш үү?

Зөвхөн зориулсан хүн нь ч биш, бас гарч буй дүрүүдийн дотор Хятадыг эсэргүүцэгчид олон байна. Дэвангийн түүх, Хүчинтөгс, гэрийн хорионд орсон гэгээн, бас амьдаараа зулын гол болж шатаж буй түвд ламгээд л...
-Би нэг сонин зүйл хэлье. Энэ роман дахь зохиомол зүйл, бодитой явдал хоёр бараг л тэнцүү. Өвөр монгол цагдаа, Гүмбүмийн залуу лам хоёроос бусад нь жин­хэнээсээ бодит хүмүүс. Ажиа гэгээн, Дэ ванг бол манайхан сайн мэддэг болсон. Цаана нь гарч буй тэр Хүчинтөгс гуайтай ч, Сэрдог гэгээн­тэй ч би уулзаж байсан.

-Тэгэхээр энэ хоёр дүр, тэд­ний яриа үйлдэл алхам цөм бодит явдал гэж үү?
-Хүчинтөгс гуайг ном зарж явахад нь таарч танилцсан. Яг л Сэржамц шиг. Сэржамц түүнээс Ордос дууны ном худалдаж авч байгаа биз. Би өөрөө тэр номыг авсан юм. Дараа нь бид нэг цахар эзэнтэй цайны газар сууж, оройжин­гоо хуучилсан. 2005 оны хавар шүү дээ. Тэр үед би хоёр найзтайгаа нийлж "Үндэсний үзэл бодол" гэдэг сэтгүүл гаргаж үзсэн юм. Хүчинтөгс гуайн яриаг сийрүү­лээд нөгөө сэтгүүл дээрээ тавьчих­лаа. Нэг их олон хүн олж үзээгүй, олигтой ч зарагдаагүй сэтгүүл л дээ. Бид арайхийж гурван дугаар гаргаад л ажил маань зогссон. Харин Хятадын талаас сэтгүүлийг маань их анхаарч уншсан юм шиг байна лээ. Тэгэхэд маш ядуу зүдүү амь зууж явсан Хүчинтөгс гуайд сэтгүүл гарсны дараахан Ордос хотын төвд гурван өрөө шинэ байр олгосон гэсэн. Тэгээд "Улс чамд байр өгч байна. Хойшид улс орны­хоо тухай буруу санаж явдгаа болиорой" гэж зөвлөсөн ч гэл үү, тиймэрхүү сураг сонссон шүү. Хүчинтөгс гуай намайг бүр хүүгийн­хээ хуримд урьсан удаатай.

-Сайхан түүх байна шүү?
-Тийм ээ. Хожим миний амьд­ралын хамгийн бахархам дурсам­жуу­дын нэг нь огт зарагдаагүй сэтгүүлд бичсэн тэр нэг тэмдэглэл болох байх гэж боддог юм. Хүчин­төгс гуай бол 1981 оны алдарт бослогыг удирдаж явсан, түүнээсээ болоод насан туршаа хавчигдсан, бурангуй дэглэмийн эсрэг зоригтой сөрж зогссон, жинхэнэ үндэсний эх оронч үзэлтэн дээ. Бүр 1991 онд Баабарын "Бүү март, мартвал сөнөнө"-ийг монгол бичгээр буул­гаж тараасныхаа төлөө баривчлаг­дан шоронд орж байсан гээд бодохгүй юу. Тэр дүргүйгээр миний роман цогц болж чадахааргүй байсан л даа.

-Сэрдог гэгээн ямар хүн бэ. Яг л таны романд гардаг шиг үү?
-50:50 хувьтай. Үнэхээр л гэртээ энгийн хар хувцастай сууж байхтай нь таарсан. Миний номонд бол их яриа хүн гарч байгаа. Жинхэнэ Сэрдог гэгээн тийм биш, барагтай л бол үг унагахгүй шүү. Бишрэл төрмөөр, магадгүй сүрдмээр, нэг л ер бусын хүн. Тэр гэгээнтнийг би дотроо төсөөлж явдаг онцгой ламынхаа эх дүр болгож бичсэн. Сэржамцыг явахад бэлэглэж буй зүйлс бол одоо манай гэрт байгаа жинхэнэ Сэрдог гэгээний дурсгал л даа.

-Тэгвэл Сэржамцын эх дүр та юм биш үү?
-Яалаа гэж дээ. Сэржамц бол өвөр монгол сэхээтнүүдийн нийтлэг дүр. Би яг иймэрхүү, бүх зүйл нь хаалттай, хайрламаар, өрөвд­мөөр, олон хүнийг танина. Ер нь өвөр монголчууд дотроо нэг хүн, гаднаа тэс өөр хүн явдаг. Юу хүсдэг, юу боддог, юунд тэмүүлдэг нь хэнд ч ил биш. Тэгж явж л өөртөө болон ойр дотнынхондоо хал балгүйхэн шиг амьдардаг юм шиг. Миний баатрын гэр бүлийнх нь амьдрал ч гэсэн колоничлогдсон гэр бүлийн дүр төрх шүү дээ. Сэржамцын эхнэр шиг яг тийм эмэгтэйг ч би танина.

-Тийм үү?
-Үнэн шүү. Гэхдээ би сексийн амьдралыг нь мэдэхгүй л дээ. Тийм болохоор "Шүгдэн" романд секс гарахгүй байгаа юм.

"Бөөгийн домог"т ч, таны урьдын романуудад секс нэлээд гардаг. Тийм болохоор Саманд лам анхталийгаач андынхаа дүү бүсгүйг хараад ухаан алдаж унахад, тэдний хооронд ямар нэгэн юм болох нь дээгэж бодогд­сон?

-Би ч бас тэр хэсгийг бичиж байхдаа Саманд лам энэ хүүхнээс болж сахилаа гээх нь дээ гэж бодсон. Гэвч Саманд бол жинхэнэ лам хүн шүү дээ. Бид жинхэнэ ламтай бараг л тааралддаггүй болохоор тийм лам байдагт итгэхээ ч больцгоочихож. Гэхдээ Саман­дын дурлал гоё байгаа биз дээ?

Тийм ээ, сэтгэл хөдлөм байсан. Бас тэр Сэрдог гэгээн багадаа Түвдийн Дашлхүмбэ хийдэд нэг үзэсгэлэнтэйохин хардаг тухайгаа дурсдаг хэсэг...
-Жинхэнэ лам хүн л тийм ариух­наар дурлаж чадах байх. Номд нэвтэрсэн хүний хувьд бус­даас сайхан зүйлийг олж харах нь л чухал. Өөр элдвийн хүсэл бол тэдэнд харш.

-Та энэ романаа бичихийн тулд бурхны шашинд нэлээд автсан байх аа?
-Автсан шүү. Сэрдог гэгээний бэлэглэсэн Гүмбүмийн найман сувар­ганы шармал дүрсийг харан, орой бүр мөргөдөг байсан. Мөргөл хийх зуураа романыхаа үйл явдлыг ургуулж бодно. Эхэндээ гэмт хэр­гийн учигт илүү анхаарч байснаа сүүлдээ мөргөж хэвшээд ирэхээр тэр аллага маллага огт сонин биш юм байна, гол нь л хүн ёсны, хүний эрхэм дээд чанарын тухай бичих нь л миний үүрэг юм байна гэж бодох болсон. Ер нь би хоосон чанар, үйлийн үр хэмээх хоёр ойлголтын гайхамшигт сэтгэлгээг биширсэндээ л энэ романыг бичсэн юм шүү дээ. Өмнө нь би өөрийгөө огт шүтлэггүй гэж боддог байсан. Харин романаа бичих зуураа бараг л шүтлэгтэй юм байна гэдгээ мэдсэн.

-Бараг л гэнэ ээ?
-Бараг л. Мухар сүсэггүй, чин сүсэгтэй болсон. Тэгэхээр өөрс­дийгөө жинхэнэ шүтлэгтэй хүн гэж үздэг хүмүүсээс арай л өөрөөр "бараг л шүтлэгтэй" гэе.

Хүний шүтлэг бишрэл тийм амархан хувирдаг зүйл гэж үү. "Бөөгийн домог"ийг бичиж байхдаа та бараг лбөө болчихсон гэдэгт эргэлзэхгүй байна?
-Бөө мөргөлийн үзэл санааны гайхамшиг бол маргашгүй зүйл. Тэр тусмаа монголчуудын тэнгэр шүтлэгийн дээд ололтуудын нэг "Нууц товчоон"-ыг уран зохиолын хосгүй бүтээл гэж бишрэн үздэгийн­хээ хувьд ч, яруу найраг онгодын оролцоотойгоор бичигддэг гэдэгт хатуу итгэдгийнхээ хувьд ч би бөө мөргөлийг бурангуй зүйл гэж хэзээ ч бодохгүй. Тэгээд ч лам, бөө хоёр дээд түвшиндээ бол нэг л юм шүү дээ. Аль аль нь оюун санааны үзэгдэл, оюун санааны ертөнцийн төгөлдөршил. Мэдээж, зан үйл, ертөнцийг төсөөлөх үзлийн хувьд ялгаа их бий. Тухайлбал, бөөгийн ёсонд сүнснүүд очиж оршдог харан­хуйн орон гэж тусдаа бий гэж үздэг бол, ламын ёсонд сүнс нь энэ ертөнцийн амьтдын биесийг дам­жиж явдаг гэж тооцогдоно. Онгод гэдэг нь тусгай хил хязгаартай сүнсний ертөнцийн заагийг нэвтэрч чадахуйц увдис олсон онцгой бөө нарын сүнс юм. Гэтэл яг ийм онцгой оюунт сүнсний тухай ойлголт бүх шашинд байдаг. За, тэгээд хуурамч түвшиндээ ч лам, бөө хоёр адил­даа адил, годилдоо годил шүү дээ. Номгүй лам, онгодгүй бөө хоёр бол луйвар л бодно уу гэхээс мөн чанар бодохгүй.

Шүгдэн сахиус гэдэг чинь бөө нарын хэлдгээр бол онгод юм аа даа. Таны романд "гэгээрсэн сүнс болонгод" гэсэн байна лээ.
-Тийм ээ, Шүгдэн сахиус гээч нь нэг их эрдэмтэй чойжингийн онгод юм байна лээ. Түүх нь үнэхээр сонирхолтой л доо. Гэхдээ миний ном бол Шүгдэн шүтээний тухай биш, монгол үндэстний хувь заяа­ны тухай зохиол. "Бөөгийн домог" ч гэсэн бөөгөөр дамжуулж буриад түмний колоничлогдсон дүр төрх, эмгэнэлт хувь заяаг хөндсөн роман.

-Буриадын тухай, Өвөр Монголын тухай нэг нэг роман биччихлээ. Өөр төлөвлөгөө байгаа юу?
-Монгол үндэстний таслагдал хэрчигдэл бол уг нь мөнхийн сэдэв л дээ. Гэхдээ одоохондоо ингээд зогсозноё доо. Бодож уншдаг хүнд бол энэ хоёр роман хангалттай. Өгүүллэг, туужийн нэг ном цэгцлэх санаатай. Энэ ондоо багтах нь уу, яах нь. Бас шүлгийн ном бэлд­чихээд, гаргах уу болих уу гээд л, эргэж харсхийгээд сууж байна.

-Өө, романыхаа тухай яриа­наас хадуураад явчихаж. Саманд ламын дүрийг яаж бодож олов?
-Хөхнуурын монголчуудын дунд өнгөрөөсөн өдрүүд миний сэтгэлд маш сайхан сэтгэгдэл үлдээ­сэн. Ёстой л монголоороо, ямар ч буртаг суугаагүй сэтгэлтэй хүмүүс билээ. Дээд монголчууд Улаан, Дулаан гээд хоёр хошуунд, бас Дэлхий хэмээх гадаадын иргэ­дийг оруулдаггүй хаалттай хотод голлон суудаг. Цөөхүүлээ, хөөрхий. Хэл усаа хадгалж үлдсэн нь 50-60 мянга байна уу, үгүй юу. Тэд Мон­голоос зохиолч хүн ирсэн гэж сонсоод зориуд архи барин ирц­гээж, "Халх яриа чагная, юу ч хамаа­гүй яриад л бай" гэж гуйц­гаасан. Ярьж байх зуур "Бид халх яриа ойлгож байна, бид чинь халхуудтай нэг хэлээр ярьдаг юм байна" гэж уйлалдаад... Үнэхээр зүрх шимшрэм... Хүн чинь харц­наасаа л мэдэгддэг дээ. Маш ёс төртэй, уудам сэтгэлтэй хүмүүс. Ийм хүмүүсийн дундаас чухам л Саманд шиг жинхэнэ лам төрнө дөө гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон.

-Сахилаа огоорсон Дарамбал ламыг Шинжааны монгол болгож бичсэнд ямар нэгэн учир байна уу,  үгүй юу?
-Үгүй дээ. Шинжааных байгаа нь тухайн лам буруу замаар будаа тээсэнд ямар ч хамаагүй. Дарамбал бол хаа сайгүй л таардаг, улаан шар хувцсаа ашиглан амин зуулга хөөж явдаг, номгүй лам нарын л жишээ. Номгүй хүмүүс фанатик сэтгэхүйд автах нь элбэг. Шүгдэнд шүтэхдээ тэр жинхэнэ шүтлэгээр бус, хэнээрхлээр хандсан. Бас шуналаа гүйцэлдүүлэх ид шид гэж харсан. Ний нуугүй хэлэхэд, бурх­ныг хүсэл биелүүлэгч шидтэн мэтээр хардаг, тэгж харсандаа л Ганданд очиж өргөл барьц өргөдөг хүмүүс олон шүү дээ. Бурхан бол хоосон чанарыг онохын ухаан. Хосгүй дээд заяа тавилан гэдэг бол үйлийн үрийг ойлгохын нэр. Үүнийг ойлгоогүй хүмүүс л хамгийн их "ламддаг" гарууд байдаг. Шуна­лаас ангижирах нь байтугай бүр шуналдаа дөрлүүлчихсөн увайгүй лам нарыг тийм мухар сүсэгтнүүд л тэжээдэг.

Тийм увайгүй лам нараас сайн юм хүлээх аргагүй байх л даа. Гэхдээ Дарамбал хамгийн дотно найздаа хоруулгах хэрэг байсан юм гэж үү?
-Миний нэг танил энэ романыг уншаад дуусахдаа Дарамбал Саман­дад сэмхэн хор өгсөн гэдгийг огт мэдээгүй байсан. Харин чи яасан сүрхий олж хараа вэ?

Романы нэр болсон Шүгдэнгийн тухай бас нэг зүйл асуумаар байна. Далай багш энэ шүтээнийг хориглосоншүү дээ. Хориг­лос­ныг бодоход, муу ёрын сүнс ч юм шиг?
-XIV Далай лам бол аугаа их бие хүн. Зөвхөн энэ хүний нэр л бүхэл бүтэн ард түмний зүг дэлхий нийтийн анхаарлыг хандуулж байна. Түвд хэмээх үндэстэн ийм нэгэн хүү төрүүлсэндээ бахархах учиртай. Харин түвдүүдийнхээ нэлээд хэсэг нь шүтэж тахидаг шүтээнийг чухам яагаад хориглож, бүр энэ шүтээнийг үзэн яддаг мэт байдал харуулаад явдаг юм бол доо. Бидний сайн ойлгохгүй элдэв нарийн учир байдаг л биз. Зүгээр, хувь хүнийхээ зүгээс харахад, надад бол энэ хэтэрхий туйлшир­сан, жинхэнэ буддист хүний байр суурь биш юм шиг л харагдаад байгаа. Энэ амьдрал угаасаа хоо­сон чанартай гэдэг ээ дээ. Хоосон чанар бол шүтэн барилдсан гэсэн утгатай. Нагаржунайн найман хаалт гэж бүх диалектик зөрчлийг уялдуулж, тэр бүхний шүтэн барил­дахуй дээр хоосон чанар тогтоно гэсэн сайхан гаргалгаа бий. Тэгэ­хээр хоосон гэдэг яг ч хов хоосон биш, бий үгүй хоёрын шүтэлцээ юм. Амьдрал зовлон хэмээдэг ч, хоос­ны үүднээс бол яг ч зовлон биш, зовлон жаргал хоёр шүтэн барилд­сан нь гэсэн үг. Аль ч тийшээ хэлбийхгүй төв үзэл л хоосон чанарыг онох зам. Амьдрал гэдэг хуран үүдсэн, шүтэн барилдсан, мөнх бус, тиймдээ ч уг чанараараа хоосон эд. Ийм л зуурдын хоосон дунд нэгэн удаа энэ бие маань энэ сүнстэйгээ учирсны үрээр хүн гэгдэж яваа бидэнд учиргүй цухал­даж, тэчьядаад байх зүйл гэж уг нь ерөөсөө байхгүй л юм шиг. Тэгэхээр Далай багшийн тэр хориг, Шүгдэнг тэгтлээ үзэн ядаж буйн цаана гүн ухаан биш, улс төр л яваад байгаа ч юм уу, ёстой мэдэхгүй юм даа.

-Зохиолууд тань олон улсад ч мөн шуугиан тарьж байна. Таны "Амь тавьж буй шувууны далавч", "Бөөгийндомог" зэрэг номууд Солонгос улсад хэвлэгдсэн. Хичнээн хувь хэвлэгдсэн бол оо. Цаашдаа солонго­соордамжуулж өөр олон хэл дээр хэвлэгдэх бололцоо байгаа нь мэдээж...
-Шуугиан тарьсан ч юм үнэндээ байхгүй л дээ. Яахав, энд тэнд мэр сэр юм гарч л байна. Томхноос гэвэл, "Арван зүүдний өр" Орост хэвлэгдсэн. Америкт хэдэн өгүүллэг хэвлэгдсэн. Уржнан намар Солон­гост "Бөөгийн домог" хэвлүүлэх гэрээ хийсэн нь сая гарлаа. Гэрээнд дурдсанаар бол 10 мянга хэвлэсэн байх ёстой. Энэ роман одоогоор англи руу орчуулагдчихаад, хэв­лүү­лэх тал дээр яриа хэлцэл явагдаж байгаа.

-Мөн "Цасны роман" Хонконгт хэвлэгдсэн. Тэрхүү бүтээл тань "Million Writers Award-2012" олон улсын утгазохиолын шагналд нэр дэвшсэн дуулдсан. Энэ тухай нарийн ширийн мэдээлэл өгөхгүй юу. Ямархан нэрхүндтэй шагнал юм бол?
-Миний зохиолуудаас "Цасны роман" одоогоор зургаан хэл дээр орчуулагдаж хэвлэгдсэн. Хосгүй мундаг зүйл гэж хэлэхгүй, аль 2002 онд гарсан эд шүү дээ. Хонконгийн "Ча" гэдэг сэтгүүлээс л нэр дэвшүүл­сэн юм билээ. Номинацид нь өөр 13 өгүүллэг байгаа болохоор сүртэй баярлаад, горьдоод байх юм алга. "Ча" сэтгүүл "Уран зохио­лын шилдэг сэтгүүл" номинациар 2008 онд уг шагналыг хүртэж бай­сан тул нэр дэвшүүлэх эрхтэй болсон юм гэнэ ээ. АНУ-ын Минесотад санаачилж 2004 оноос өгч эхэлсэн, харьцангуй залуу шагнал. Их олон номинациар олгодог юм билээ.

"Цасны роман"ыг Горькийн сургуулийн нэг багш Хэмингуэйн "Өвгөн тэнгис хоёр"той нэг зиндааны бүтээлхэмээн үнэлсэн гэж сонссон?
-Сергей Казначеев гэдэг хүн Орост нийтлэгдэхэд нь тэгж үнэл­сэн л дээ. Уулзаж танилцаад, өөрийнх нь амнаас тэр дүгнэлтийг сонсох юм сан гэж бодож л байна.

Таны туурвисан зохиол бүхэн Монголд бэстсэллер болох юм. Үүнийг юу гэж боддог вэ. Л.Өлзийтөгсзохиолчийн сүүлд гаргасан "Үзэхийн хязгаар" ном мөн л борлуулалтаараа тэр­гүүлж байна лээ?
-Үгүй, юугаа бодох вэ дээ. Гарсан даруйдаа бидний номууд гайгүй гүйдэг нь бид хоёрыг ойлгож мэддэг уншигчдын хүрээ бий бол­сон, тэдний дунд л бага зэрэг хүлээлт үүсдэгийнх болов уу. "Бөөгийн домог"-ийг л гэхэд би одоогоор дөнгөж 4000-ийг зараад байгаа. Тэгэхээр юуных нь бэст­сэллэр байх вэ дээ.

-Үргэлжилсэн үгийн зохио­лоос гадна яруу найргийн бүтээл тань бас л шуугиан тарьдаг. "Сэтгэл рүүшагайгч Түүнд" ном тань яруу найргийн дээд хэмжүүрт хүрэхээр бүтээл болжээ гэж утга зохиолынмэргэжилтнүүд үнэлж байсан. Та өөрөө яаж үнэлж байна. Сүүлд яруу найраг хэр туурвиж байна?

-Шүлэг бичих минь цөөрсөн л дөө. Гэхдээ 10 баллын шатлалаар дүгнэх юм бол, яруу найрагчийн хувьд би өөртөө есөн оноо, хүүр­нэл зохиолчийн хувьд харин бар­дамналаа бардамналаа гэхэд арайхийж таван оноо л өгнө.

Ингэхэд та зохиолчдын байгууллагатайгаа харилцаа холбоо ямар байна. Зохиолчдын хороогоор үзэгдэхнь ховор бол­сон шиг санагдана?
-Түүгээр очих зав ч, шаардлага ч гарахгүй юм даа.

Д.Нацагдоржийн шагнал хэмээх утга зохиолын дээд шагналаас Л.Өлзийтөгс та хоёрыг татгалзсан гэхсураг байсан. Энэ үнэн үү?
-Өлзий татгалзаж нэрээ татаж авч байсан. Би бол угаасаа дэв­шиж байгаагүй л дээ.

Танаас зайлшгүй асуух нэг асуулт байна аа. Ер нь уулзсан хүмүүс асуудаг л байх. Монголын утга зохиолөнөөдөр ямар түвшинд байна вэ. Та ямар хариулт өгөх бол?
-Тааруухан л санагддаг. Гэхдээ энэ бол шударга хариулт биш байж магадгүй. Учир нь би сүүлийн үед монгол ном бараг уншаагүй. Залуучуудын шүлэг зохиолыг огт мэдэхгүй.

Та бол ерээд оныхны нэгэн төлөөлөгч. Өнөөдөр ерээд оныхон утга зохиолын ачааг нуруун дээрээ үүрчбайна гэсэн ойлголт хүмүүст ерөнхийдөө байдаг. Үүнтэй санал нийлэх үү?
-Наадхи чинь миний л хэлж байсан үг шив дээ. Би ерээд оны эхээр утга зохиолд хөл тавьсан залуустай найз нөхдийн харьцаа­тай явдгаараа бахархдаг. Бидний үеийнхнээс л анх удаа тайзан дээр марзаганадаггүй, найр хөтөлдөг­гүй, тун гайгүй сэхээтэн өвгөчүүл гарах болов уу гэж боддог шүү.

   Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА