Чинагийн Галсан: Гомдох ч юу байхав дээ. Намайг энэ улс огт ашигласангүй дээ…

-Таныг Германд л байдаг гэж бодож явлаа, ирээд удаж байна уу?
-Би ирэн очин байдаг хүн шүү дээ. Тэнд 3 сар л байдаг, виз тэгж таардаг.

-Та Герман хэлээр хичнээн номтой юм бэ?
-Би нийт 41 ном бичжээ. Монгол хэлээр 6, Герман хэлээр 35 ном хэвлүүлсэн байх юм. Анх нэг ч ном бичээгүй байхдаа би 5 ном л гаргана гэж хэлэхэд манай зохиолчид жоохон дооглонгуй: “За бичээд байж дээ…” гээд мушийж байж билээ. Тэгэхэд залуу ч, омголон ч байж. Гэтэл өнөөдөр 50 ном гаргах дээрээ тулчихаад байж байна даа. Одоо би ядарч байна, хөгширлөө гээд зогсож болно  л доо. Өмнөхөөсөө давах зохиол л бичих зорилготой болохоос, тоо хөөцөлдөх бодол алга. Эрнест Хеменгуэй сүүл рүүгээ өмнө бичсэнээ давахаа болисон. “Өвгөн далай хоёр”-оосоо хойш өөрийгөө ч дэлхийн зохиолчдыг ч “цохино” гэсэн хүн  гутрахдаа амиа хорлосон юм шүү дээ. Архинд их орчихсон эмзэг хүн байсан болоод тэр.

-Та Хеменгуэйг их уншдаг уу?
-Уншдаг байсан, сүүл рүүгээ больсон. Яагаад гэвэл “Африкийн ногоон толгод” номондоо арьсны үзэлтэйгээ илчилж, харуудыг их доош хийсэн юм бичсэн байдаг. Бас амьтан алж хядаж байгаагaa их л баяссан өнгөтэй бичснийг хараад уншихаа больсон. Хиеэн гэж нэг нохой байдаг шүү дээ. Харaхад их муухай л дaa, тэрийг буудаж тамлаж алснаа жаргал болгож, яаж гаслаж гангинасан, цусаа хэрхэн урсгасан гэх мэтийг бичсэнийг уншаад би уншихаа больсон.

-Одоо ямар ном уншиж байна?
-Далай ламын номуудыг англиар харж сууна. Миний бодсонтой бүр яг таарсан юм их байх юм. Бид хоёрын амьдрал их адилхан санагддаг. Би энэ хүнийг их өрөвддөг, уулзаж ч байсан. Нобелийн шагналтай том хүн ч гэсэн эх орон байхгүй, xятадуудад зүхүүлээд, зовж яваа хүн шүү дээ. Нэг удаа хамтраад юм ярих бодолтой байдаг.

Сэтгүүлч хүнийг сонин битгий уншиж бай гэх ч хаашаа юм. Би сонин уншдаггүй болоод удаж байна. Нетээр хааяа нэгийг түүж сорчилж хардаг. Манайх шиг сонингууд хүний сэтгэлийг их хиртүүлдэг юм. Ер нь залуус та нар сонголт сайн хийж унших хэрэгтэй. Их гунигтай, зовлонтой, хар юм унших дотроо харлуулж байгаа хэрэг шүү дээ. Бал нь дотор сэтгэлд тогтдог юм. Чингиз Айтматовыг уншдаг. Би таньдаг байлаа. Тэр Киргизээрээ, би Тувагаараа яриад хэлмэрчгүй ойлголцдог байсан. Хаaяа нэг мэдэхгүй үг гарч ирвэл би казаxаар асууна, тэр ч казак хэл сайн мэднэ. Мэдээж болохгүй бол оросоор ярина. Миний бодож явдагтай яг адил юм бичдэг байсан нь санаа нийлэх гол шалтгаан. Айтматов намайг их зоригжуулсан хүн. Миний өмнөөс, Төрмөнхийн өмнөөс, ер нь дорно дахины хүний өмнөөс хэлж бичсэн анхны том хүн байсан. Бид их дотно, багш шавь болцгоосон. Сүүлчийн удаа уулзаад лифтэн дотор гар бариад салхад хажуудах хүндээ:

“Энэ залуу их зовж байна. Яг исэлт нь боловсорч байна. Энэ хүн хүрэх газраа хүрнэ. Би харахгүй байх, та нар харна aа ” гэж хэлсэн гэж байгаа. Жилийн дараа хорвоогоос явсан л даа.

Кавабатаг их уншсан. Лакснэс гэж Исландын нэг зохиолч бий, бас их уншсан.

-Таныг гаднаас их олон шагнал авсан гэж сонсож байсан манайхан төдийлөн сайн мэдэхгүй байх шиг? 
-Герман хэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсаны төлөөх шагнал (Heimito-von-Doderer- Award ) гучин мянган евро дагалддаг том шагнал л даа. 

Adelbert-von-Chamisso-Award: Би 10 дахь хүн нь юм билээ. Тэгээд би өмнөх 9 хүнээ судалж харлаа. Гэтэл тэнд амьдардаг гадныхан, өөрөөр хэлбэл тэдний иргэд авсан байх юм билээ. Энэ утгаараа бол би анхны жинхэнэ гадны хүн, бүр азийн анхны зохиолч болж таарч байх юм. Тэрбум гаруй хүнтэй Хятад ч аваагүй, тив алгасагч пуужинтай Орос ч аваагүй, Азийн Америк гэдэг Япон ч аваагүй юм билээ.

-Дэлхийд нэрээ гаргасан Монгол хүнийг манайхан нэг л тоож харахгүй юм даа. Нобелийн шагналыг төр нь тодорхойлдог билүү? Мураками гэж япон зохиолч бараг жил бүр л нэр дэвших юм?
-Тэгэлгүй яахав. Нобелийн академид миний нэр зүгээр уншигчдын хүсэлтээр хэд хэд очсон гэдэг.  Уг нь тэр зохиолчын улсын төр, засаг л тодорхойлдог журамтай. Би Тува гэдгээсээ болоод л хавчигдаад, хариуцах хүнгүй болчихоод байна уу гэж боддог болсон. Энэ миний нэг бахархал, бас зовлон. Бүр Цэдэнбал даргын үед би Германд айлчлах  илтгэл, энэ тэрийг нь бичиж, орчуулж бэлдэж өгч байлаа. Тэгэхэд Герман бичгийн машин байхгүй, би өөрийнхөө машиныг бөөн зөвшөөрөл авч байж ордонд авч орж хийж өгч байлаа. Цэдэнбал дарга; Чи над шиг их няхуур ажилсаг, нэг юмандаа улайрдаг хүн юм байна. Би сэмхэн ажиглаад л байлаа гэж магтаад жоохон юм ярьж билээ. Тэгээд эцэст нь чи хаанахын хүн бэ ? Нутаг хаана билээ ? гэж асуусан. Би Тува хүн гэж хариулсан чинь их дургүйцэж Монголд нэг ч Тува хүн байхгүй шүү. Чи бол Урианхай хүн! гэж билээ. Урианхай хүн монголоор ярьдаг, бид Тувагаар ярина гэсэн чинь тун их дургүй байсан.

-Яагаад тэгдэг юм бэ? Одоо ч бас тэгж хандаад байна гэх гээд байна уу?
-Хар хайрцагны бодлого. Бал дарга их юм уншиж мэдсэн хүн байсан юм шүү дээ. Би сүүлд учрыг нь мэдсэн. Чингис хаан Туваг эзлээд хаа байгаа Бурхан халдуны дэргэд байдаг Урианхай нараар нэрлэсэн байдаг юм билээ. Нэгдсэн их гүрэн байгуулах гэж байгаа улс чинь тэгдэг юм байна л даа. Египитийг Миссир, Энэтхэгийг Жагар гэх мэтээр бүгдийг Монгол нэрээр нэрлэдэг байсан шүү дээ. Нэгдсэн улс байгуулж байсан улсын бодлого. Харин надад дургүй байдаг нь бас атаархалтай холбоотой байx. Атаархал гэгч мөнгөний шуналаас ч хүчтэй. Мөнгөтэй хүнд гэхээсээ чадалтай хүнд илүү атаархдаг. Чамайг ч гэсэн сайн юм бичээд, нэрд гараад ирэхээр ямар ч гэм хийгээгүй байхад чинь бүр ойр дотны хүнээсээ эхлээд нэг л дургүй болоод өө эрээд эхлэхийг чи харах болноo. Бүр хамгийн ойрын хүн чинь ч нэг л биш болчихно шүү дээ. Тэд өөрсдөө ч яагаад чамд дургүй болсноо мэдэхгүй байж ч мэднэ. Гэхдээ л нэг үл үзэгдэгч хана босоод ирнэ дээ. Өнөөх л Монгол зан!

-Таны номнууд Германд хэдэн хувь борлогддог юм бэ? Манайд бол ном маш муу гүйлгээтэй байдаг юм билээ.
-Дэлхий даяар  ном тийм ч их гүйлгээтэй биш болсон. За яахав өнөөх их рекламтай ном бол өөр байдаг байх. Би эхлээд хэвлэлийн газартаа гар бичмэлээ үзүүлнэ.Тэд уншаад гэрээ хийгээд гарын үсэг зурсан өдрөө багахаан урьдчилгаа өгнө. Гэхдээ 5000 орчим евро ч юм уу, манайхаар бол 15 сая төгрөг үү? За тэгээд зарагдаад эхлэхээр тонтем гэж нэрлэдэг 10 хувь орчмыг авна. Энэ сүүлийн ном л гэхэд 22 еврогийн үнэтэй байна уу? Тэгэхээр нэг номноос 2 евро гэсэн үг. Хэвлэлийн газар маань уулзалт их зохион байгуулна. Нэг уулзалт дээр аягүй бол 100 ном ч зарагдаж мэднэ. Би худалдаж авсан номонд нь гарын үсэг зурдаг. Тийм уулзалтыг тэд нар зохион байгуулна. Зардлыг, буудлыг тэд даана. Тэгээд л өнөөх тахиа өндөглөж байгаа юм шиг жоохон жоохноор энд тэндээс түүгээд байдаг. Янз бүр дээ, ном болгон адилгүй. Сардаа ч юм уу улиралдаа орлогоо шилжүүлнэ. Надад менежер байгаа. Тэр бүхнийг зохицуулна. Зарим ном 20 мянган хувь зарагддаг. Гэхдээ бас энэ тийм ч үнэн тоо биш. Хэвлэлийнхэн дардаг байх. Би өөрөө мөнгө гаргаад ийм сайхан ном хэвлэнэ гэвэл бүтэхгүй шүү дээ. Цэвэр оюун ухаанаа зарж идэж байгаа болохоор сайхан шүү дээ. Бac зардлыг хэвлэлийн газар хариуцдаг болохоор.

-Тэгээд та байн байн яваад байдаг хэрэг үү? Номоо ингэхэд хаана бичдэг юм бэ?
-Хэвлэлийн төлөөлөгчид том том хот болгонд байдаг л даа. Тэд намайг тийм уулзалтанд уридаг юм. Тэр уулзалтууд дараагийн борлуулалтанд их нөлөөтэй. За Галсан ах сайн ярина шүү! гэнэ шүү дээ. Би баахан бурж өгнөө, тэгээд борлуулалт нэмэгддэг юм. Бичихийн тухайд бол хаана ч бичнэ. Шүлгүүдээ би ихэнхдээ галт тэргэнд, зочид буудалд бичсэн байдаг. Жинхэнэ нүүдэлчин шүү дээ би гэдэг хүн. Тэгээд ерөөсөө л нүүдэлчдийн тухай бичдэг хүн . Би 10 роман бичсэн. Энэ сүүлчийн “Алт ба элс” романыг дэлхийн хэмжээний роман гэж шүүмжлэгч нар үнэлсэн. Би өөрийгөө нэг алтны уурхайтай хасаг хүүхэнтэй хайр дурлалын холбоотой болсон тухай роман юм л даа. Би болохоор уулаа ухуулмааргүй байдаг, гэтэл өнөөх хүүхэн жигтэйхэн баян, тэгээд бид хоёр хайртай, ийм нэг зөрчилтэй роман. Сүүлдээ өнөөх хүүхэн үхэж би Баян-Өлгийд байгуулсан оршуулгын газартаа оршуулж байгаа гардаг. Тийм оршуулгын газар би байгуулсан юм. Битүү модтой сайхан газар. Үзэл бодол нь эсрэг гэхдээ зүрх сэтгэл нь хоорондоо татагдаад байгаа тухай зохиол.

-Мод гэснээс, нээрээ таныг нэг сая мод тарих зорилготой гэж бичээд байх боллоо.
-Тийм, чиний энэ харж байгаа моднуудыг бүгдийг би тарьсан, гэхдээ ойгоос хулгайлж авчраагүй. Бүр үрээр таpьж байгаа.Тээр харагдаж байгаа шилэн хүлэмжинд үр суулгаад ургуулдаг юм.Тэр том торхонд 2 тонн ус байгаа. Доорoo худагтай. Газрын наймаа мафи байна гэдэг үнэн шүү дээ. Энэ газрыг 10 саяар, тэр хүлэмж байгаа газрыг 20 саяар авлаа шүү дээ. Надад мод тарих газар ч олдоoгүй. Батлан хамгаалах яаманд маш олон мод тарьж өгсөн. Тэнд хээрийн сургууль гээд байлдаж тоглоод байдаг даа. Цэргийн ангийг хархад ганц ч модгүй зэвхий саарал байхаар нь л тарьдаг юм шүү дээ. Намайг ганц дэмждэг байгууллага шүү дээ. Баян-Өлгийд, энд гээд тарисан мод бий. Нэг сая мод гэдэг их тоо л доо, гэхдээ би тарина л гэж боддог. Энэ хавийн айлуудад мод өгдөг. Зарим нь ч сайхан арчлаад ургуулах юм, зарим нь ч үхүүлчих юм даа. Хүмүүс дэмжих нь байтугай тоохгүй шүү дээ. Сая Л.Түдэв багш нэг нийтлэлдээ Ч.Галсан өөрийнхөө мөнгөөр сая мод тарих гэж байхад энэ төр огт ойшоохгүй байна гэж бичсэн харагдсан.

-Бас нэг ойлгомжгүй юм дуулсан. Бороо оруулдаг төхөөрөмж ч гэлүү? Зарим хүн Ч.Галсан солиорчихож гэж байсан.
-Тийм ээ. Би тийм төхөөрөмж бас өөрийнхөө мөнгө төгрөгөөр хийлгэсэн юм. Манай энэ тэнгэр мандалд цөмийн хогooc болж блокад бий болчихдог юм байна. Тэрийг нь сорж ч гэхүү онгойлгож байгаа төхөөрөмж л дөө. Зад гэдэг шүү дээ. Исгэрэхээр тэнгэр задраана гэж манайхан ярьдаг даа. Тиймэрхүү л нэг юм. Олон төмөр хоолойгоор татахаар тэр үл үзэгдэх хогон хана нурж байгаа хэрэг. Нэг нураад эхлэхлээр яг л элс нурж байгаа юм шиг цааш яваад эхэлдэг юм шиг билээ. Исгэрээд салхи гаргаж өдөөдөг шүү дээ, түүн шиг л юм гэж ойлгож болно.

-Ийм хачин юмыг тэгээд та бодож олоод, тийм машин хийгээд, тэгээд бороо ороод байгаа болж байна уу? Итгэхэд их л хэцүү юм.
-Тэрийг би бодож олоогүй. Австрийн нэг еврэй Вилхэлм Райх гэж нэг хүн бодож олсон юм. Тэнгэрт бид тусалж болно, тэнгэр өөрөө баярладаг, гомддог, амьтай гэж үздэг хүн байж. Манайхан тэнгэрт сүү өргөөд байдаг шиг юм л даа. Тэнгэр амьтай, сүнстэй гэж үзээд түүнээсээ болж европын эрдэмтдэд гоочлогдоод Хэрээстийн шашныг, ертөнцийн эзнийг доромжилж байна гэж Европоос хөөгдөөд Америкт дээр байх гээд очсон чинь бүр чонын амнаас гараад барын аманд оров гэгч болоод шоронд ороод 1951 онд нас барсан хүн. Бүр үхсэнийх нь дараа Америкын нэг шүүх Вилхэлм Райхын үзэл шашны эсрэг буруу суртал гэсэн тогтоол гаргаад бүх номыг нь шатаасан гэж байгаа. Caяхан шүү дээ. Өнөөх буруу халимагт 1933 онд л ном шатаасан гэдэг. Тэгэхэд бас бүр саяхан ч ийм юм болж л байж. Энэ тухай хэн ч дуугардаггүй шүү дээ. Дашрамд хэлэхэд, манайд ч гэсэн Ц.Дамдинсүрэн гуайн Орос- Монгол толийн хавсралтыг хэвлэх үйлдвэрт бас шатааж байсан гэж байгаа. Би тэр Вилхэлм Райхыг номыг олж уншаад тийм төхөөрөмж аль дээр хийгээд бүр ашиглаж байсныг номноос нь олж мэдсэн . Америкийн Невадад анхны атомын бөмбөг дэлбэлсний дараа ган гачиг нүүрлэсэн үед машин хийж бороо оруулаад бүр ган гачигийг зогсоосныг бичжээ. Тэр хүн бас түүнээсээ болж буруудсан байх юм. Яагаад гэвэл ган гачиг болж байвал өнөөх худаг ус гаргадаг бизнест сайн байна шүү дээ. Ингээд тэр хүнийг үгүй хийсэн . Дараа нь мартагдаж байгаад Арабын оронд тэр машиныг хийж Сахарын цөлийг ногооруулаад бараг 15 жил болж байгаа тухай олж мэдлээ. Дараа нь тийм машин хийдэг Алжир хүнтэй танилцлаа. Mажид Абдул Азиз гэж тэр хүнийг авчираад 14 хоног цагийн 100 еврогоор хөлслөөд 2012 онд хийлгэсэн эд л дээ. Цэврийн цэвэр ган төмөр ордог тэрийг нь Германаас авчруулсaн.

-Ямар өртөг гарав?
-Германы пүүс надад тэр ган турба энэ тэрийг бэлэглээд байхад л 50 сая төгрөгөөр энэ машин боссон. Тэгээд 2012 оны 4 сарын 9-ны өдөр ашиглалтанд оруулсан. Гэхдээ бөөгийн ёсоор гал өрдөж залбирч яг л овоо тахиж байгаа юм шиг ёслол хийж тэнгэрийг аргадсан хэрэг. Олон хүн намайг хараад энэ хүн солиорч гэж бодсон доо. Зарим нь Галсан бөө болчихож гэж байхад, зарим нь энэ овоо сайхан амьдралтай хүн шороон дээр хөрвөөгөөд солиорч гэж бодoo биз. Эхлээд маш их салхи тависан. Дараа нь тэсэхийн аргагүй  хүйтэн болоод тэгээд үүл ээрүүлэнд ээрсэн ноос шиг хуйлраад сүүлдээ бороо, цас холилдоод орж эхэлсэн. Машины зураг харъя гэвэл www.galsan.info сайтад байж байгаа. Тэнгэрийг сэрээж, задрааж байгаа юм шүү дээ. Манай Тувачууд 9-ийн тоог их эрхэмлэнэ. 29 ч юм уу 19 ч юм уу 9-тэй өдөр Тува айл огт юм гаргадаггүй. Тэгээд 9-нд амжуулах гэж их яарсан даа.

-Хачин юмаа?
-Чи нетээс хараарай. Сүүлд чамд үзүүлнээ. Одоо ажиллаагүй байгаа.

-Одоо эргээд зохиол руугаа оръё. Бас таны тухай. Та ер нь жоохон гомдож явдаг хүн шиг харагддаг?
-Гомдох ч гэж дээ. Манай энэ төр засаг миний чадварыг, намайг нэг ч удаа ашиглаж чадсангүй. Дандаа бусдад ашиглуулж байна. Киргиз улс Чингиз Айтматовыг 16 жил Бенелуксын 3 оронд элчингээр суулгалаа шүү дээ. Тэр хугацаанд Киргизэд тэр хүн мөн ч их юм олж өгсөн дөө. Хэрвээ энэ төр засаг чи Германаас ийм нэг юм бүтээгээд, мөнгө босгоод ир гэвэл би яаж ийж байгаад нэг юм болгож орхино дoo. Тэнд би гайгүй нэртэй. Надтай уулзаж байгаа улс нэг л биширсэн өнгөөр бүр гарт минь ч болтугай хүрэх гэж бараг л Далай ламтай уулзаж байгаа юм шиг ханддаг юм шүү дээ. Дэлхийн суутнуудын  уулзалтад олон удаа сууж байлаа. Дэлхийн ухаантнуудын зөвлөлийн гишүүн гэж байгаа.

-Таны хөөж биш, хүлээж гүйцнэ гэдэг үгийг би их иш татдаг юм. Энэ таны үгүү ийм үг байдаг юм уу?
-Энэ миний л үг л дээ. Монгол ухаан гэдэг тайван тэвчээртэй байж, хөөж биш хүлээж гүйцэх ухаан шүү дээ. Европыг би сайн мэднэ. Тавь гаруй жил ирэн очин байна. Тэд нар мөнгө, цагтай уралдаж байна гээд л бажигдаад гүйлдсэн яаруу сандруу улс байдаг . Аливаа юм эргээд л ирдэг дугуй цагириг замтай байдаг.  Бид тосож, угтаж бодох хэрэгтэй. Харин сүүлийн үед манайхан яг л тэдэнтэй адилхан хөөж гүйх болж дээ. Бид энэ янзаараа бол Хятадад бууж өгч мэднэ гэж бодох боллоо. Өндөр гэгээн Занабазар Чингисийн тугийг өөрөө өмнөд хөршид мөлхөж очоод бөхийлгөсөн түүхтэй шүү дээ. Дэлхийн нэгдүгээр дайн 1914 онд гарч байлаа. Одоо яг 100 жил болж байна. Юм эргэх гээд байдаг гэж би дээр хэллээ. Оросод энэ Украйнаас ч болоод юм уу, эсвэл Өмнөд Солонгос дайн эхлүүлж тэгээд өнөөх Америк орж ирээд бөөн юм болж мэдмээр санагдаад байх боллоо… Би улс төр нэг их сонирхдоггүй. Гэхдээ 24 жилийн өмнө П.Очирбат ерөнхийлөгч нефттэй боллоо гээд л цагаан дээлээ хар тосоор мялааж байлаа. Би их баярлаж билэгшээж байлаа. Кувэйт шиг орон болох нь гэж. Гэтэл одоо өнөө нефьт хаана байна? Хятад л авдаг юм уу даа. Энэ нэг төмөр зам гээд, нарийн бүдүүн гэж 4 жил хэрэлдлээ, бас л таг. Одоо ч өрнөөс их юмгүй л боллоо гэх болж дээ. Ингэж хэрэлдэж байх хооронд элдэв юм бүү болчихоосой гэж л ханцуйн дотроо залбирч суух юм даа.

-Та маргааш хаашаа явах гэж байна?
-Швейцарьт хэвлэгдсэн, бас Туркэд орчуулагдаж гарч байгаа номын ажлаар явна, олон уулзалтaд оролцоно. Вeна, Цюрих, Франкфурт, Хамбург гээд олон хотоор явна даа. Өндөр зэрэглэлийн зочид буудал, унаа бэлэн, олон хүнтэй уулзана гэхээр сайхан байдаг, гэхдээ бас ядаргаатай. Европ тивд ази хүнийг заримдаа тийм ч их тоохгүй юм шиг харагддаг. Намайг харин ийм сайхан хүлээж авч байхад би ханьцуйн дотроо залбираад л, номоо бичээд л явахаас  өөр яах ч билээ дээ. Монголoop бас хэдэн ном гаргая гэж бодох л юм. Зав даан ч гарахгүй юм даа. Гадаадад ингэж тоож байгаа дээр нь л тэдэнтэй зууралдаад байна даа. Гэхдээ л Монгол хүний тухай бичнэ шүү дээ.

-Та өглөө бүр 4 цагт босдог гэсэн одоо ч хэвээрээ юу?
-Анх Германд очоод шалгалтанд тэнцэхгүй бол буцна гэж айгаад 4-т босож хичээлээ давтдаг болсоноос хойш бүүр дадал болчихсон юм даа. Бас 4 цаг л унтдаг. Эмч нар намайг одоо ахиу унтаж бай, настай болж байна, үхнэ шүү гэдэг юм. Би “Харин нээрээ би бас үхэх байх шүү” гэж тоглоом шоглоом хийгээд л өнгөрдөг. Нэгэнт 40 гаруй номтой болсон хүн 60 ном биччих юмсан гэж боддог. Бас Монгол хэлээрээ хэдэн ном бичих юмсан даа. 

Энд тэнд тавьсан илтгэл, уулзалт цуглаан дээр хэлсэн үгээ эмхтгэж ном гаргах гээд мөн ч их ажил байна даа. 

-Явах гээд давчуу байхад чинь шалаад ядраачих шиг боллоо. Танд баяраллаа сайн яваад ирээрэй.

                                    2014- 4-18

http://turmunkh.niitlelch.mn/

Ц.Нямдорж: Манай улс дотроосоо чимээгүй нурж байна

УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдоржтой ярилцлаа. 

-Ерөнхий сайд анх удаа авлигажсан төсөв гэдэг үгийг моодонд оруулсан.  Ингэснээр төрийн албан хаагчид төсвийн мөнгийг баруун солгойгүй цацдаг юм байна гэсэн ойлголт иргэдэд өглөө. Аудитын газрын шалгалтаар авлигажсан төсөв гэдгийг нь үнэхээр илрүүлж чадсан юмуу. Ер нь ямар үр дүнтэй ажил болсон юм бэ? 
-Шинэ засаг гарснаас хойш төрийн тогтолцоо хөл толгойгоо олохгүй байна. Уг нь УИХ Засгийн газартаа хяналт тавих ёстой. Гэтэл эрх баригч намын гишүүдийн 17 нь сайд болсон. Цаана 25 гишүүн байгаа. Үлдсэн гишүүдийг сайдууд нь нэг нэгээр хуваарилаад авчихаар УИХ-гүй болчихож байгаа биз дээ. Тэд мэдээж сөрөг хүчний үгийг сонсохыг хүсэхгүй байгаа нь тодорхой. Үүнээс болоод өнөөдөр УИХ Засгийн газрын хуулийн тасаг болчихлоо. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хяналт тавих ямар ч чадваргүй болсон. Засгаас тусдаа байж мөнгөний бодлогыг тогтвортой байлгах учиртай Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөр Н.Золжаргал гэж хүнийг томилсноос хойш Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын халаасанд орж  кассын эрхлэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг боллоо. Төрийн тогтолцооны ийм согогоос болж эдийн засаг, улс төр, төрийн байгууламжгүй болж хувирлаа. Тэгэхээр энэ Засгийн газрынхан дуртай үедээ ирж хуулийн тасгийнхнаа загнаж байгаа биз дээ. Ерөнхий сайд нь авлигажсан төсөв гэж яриад Шадар сайд Д.Тэрбишдагва нь “Төсвийн хөрөнгө оруулалтаар барьж байгаа барилгын 10 хувийг нь авлигад авдаг”  гэж зарласан.  Гэтэл Ерөнхий сайдын авлигажсан гэж хашгираад байгаа төсвийг энэ Засгийн газар өөрөө зохиож оруулж ирсэн. Үнэхээр авлигажсан байсан юм бол янзыг нь үзэх гэж байгаа юм шиг яах гэж УИХ-д оруулж ирсэн юм. УИХ-д оруулж ирчихээд “Та нар үүнийгээ янзал” гэж болохгүй биз дээ. Ерөөсөө Засгийн газрын энэ үйлдэл УИХ-ыг “Та нар манай хуулийн тасгийнхан болсон шүү. Бидний баруун халаасанд орсон” гэснээс өөрцгүй юм. Төсөвт өртөг нь нэмэгдсэн төсөл арга хэмжээг авлигажсан эсэхийг нь шалгадаг газар аудит биш. Энэ  газар баталсан төсвийг зориулалтын дагуу зарцуулсан байна уу, үгүй юу гэдгийг шалгаж дүгнэлт гаргадаг. Гэтэл УИХ гүйцэтгэх үүргээ андуурч Аудитын газарт хууль бус үүрэг өгсөн учраас хагас жилийн хугацаанд ажилласан дүр эсгээд эцэст нь “Бид авлигажсан гэдгийг нь тогтоож чадахгүй нь” гэдгээ хэллээ. Ингэж хэлэхээс өөр аргагүй. Учир нь авлигажсан эсэхийг Авлигатай тэмцэх газар шалгана. Хамгийн балмад нь УИХ-ын төсөв батлах үндсэн эрхэд халдаж энэ барилга байгууламжийг энэ онд санхүүжүүлнэ. Үүнийг нь ирэх онд шилжүүлнэ гэдэг дүгнэлт гаргасан явдал. Энэ Засгийн газар гурав дахь жилийнхээ нүүрийг үзэх гэж байна. Гол сайд нар нь 2008 оны Засгийн газарт багтаж байсан. Эд нар төсвийн учрыг мэдэхгүй байна гэж байхгүй. Одоо яах юм. Төсвөөс хөрөнгө зараад 60-70 хувийн гүйцэтгэлтэй явж байгаа объектууд байгаа. Үүнийг дуусгахгүй бол нөгөө мөнгө нь хайран болно.  Өнгөрсөн аравдугаар сард төсөв оруулсан. Түүнээс хойш бүтэн долоон сар Засгийн газрын энэ балай үгнээс болоод юу ч хийж чадахгүй ухнадаад сууж байна. Одоо ч юу ч хийж чадахгүй байна.

-Засгийн газар улс орноо удирдаж чадахгүй байна гэж та хэлэх гээд байна уу? 
-Монголын төрийг эрх барих ямар ч чадваргүй улс төрийн нам удирдсанаар улс орны бүх ажлыг унагаж байна.  Ерөнхий сайд Засгийн газрын сайдуудаа оруулж ирэхэд би  эмгэнэл илэрхийлж байсан. “Ийм бүрэлдэхүүнтэй чи хол явахгүй шүү” гэж. Хоёр хөршийн эдийн засаг хэвийн байдаг. Гэтэл манай улсын эдийн засаг муудаж байна. Удирдлагын чадавхгүй байдал үүнд нөлөөлж байна. Ядахдаа Засгийн газрын гишүүд УИХ-д орж ирээд юу ярихаа мэдэхгүй байна. Яахаараа өөрсдийнхөө оруулж ирсэн төсвийг авлигажсан гэж нэрлэдэг юм. Өөр намынхан оруулж ирсэн бол ингэж цамнаж болно. “Нөхөр УИХ одоо үүнийг зас” гэж хэлдэг Засгийн газар байдаг юм уу. Төрд хэтэрхий балмад хандаж байгаа нь эцэстээ будлиан болоод дууслаа. Энэ оны төсвийг баталж байхад ам.долларын ханш 1780 төгрөг байсан. Тэр үед “Цаашдаа ам.долларын ханш буухгүй. Ядаж 1650 хавьд бодож төсвөө зохио” гэж хэлээд ядаад орхисон. Гэтэл ам.долларын ханшийг 1380 болгон бууруулна гэж тооцсон. Ер нь ам.долларын ханшийг 1380 тооцсон объектод галзуу л биш бол хэн ч оролцохгүй нь ойлгомжтой. Одоо Э.Бат-Үүлээс эхлээд ам.долларын ханшийг 1380-аар тооцсон чинь бүх ажил зогслоо гэсэн бичиг УИХ-ын гишүүдэд ирчихсэн байна. Ийм л юм болж байна. Эрх баригчид улсыг удирдаж авч явах чадваргүй гэдгээ өдөр бүр нотолж байна.

-Өнгөрсөн хугацаанд авлигажсан төсөв гэж баахан хашгирсан. Гэтэл сөрөг хүчнийнхэн нь аудит авлигажсан эсэхийг тогтоож чадсангүй гээд гүрийчихлээ. Цаашдаа ер нь яах вэ? 
-Эхэлсэн объектуудад  хөрөнгө оруулалт хийгээд дуусгах л хэрэгтэй шүү дээ. Огт хэрэггүй юм  гэж байхгүй. Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, контор  хэрэгтэй юу хэрэгтэй. Шаардлагатай барилгууд төсөвт суусан. 2012 он болон түүнээс өмнө 600-680 орчим сая төгрөгөөр зөндөө соёлын төв барьсан. Ийм юмыг өнгөрсөн оны төсөвт суулгачихаад бүтэн жил тендерийг нь зарлаж өгөхгүй удчихаад энэ оны төсөвт тэрбум 600 сая төгрөгөөр оруулж ирсэн. Яагаад 2012 онд 600 сая төгрөгөөр барьдаг байсныг энэ онд тэрбум төгрөгөөр нэмж оруулж ирсэн юм. Яагаад ингэж байгаа юм гэхээр Засгийн газраас дуугарах хүн олддоггүй. Би зөндөө соёлын төв бариулсан хүн. Барилга хэдэн төгрөгөөр босдогийг мэднэ. Өөрсдөө ийм юм оруулж ирчихээд авлигажсан төсөв яриад сууж байна шүү дээ. Эндээс асуудал үүссэн. Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино гэдэг. Өнөөдөр засагт байгаа гишүүд УИХ-д орж ирээд юу ярихаа мэдэхгүй байна. Цаашдаа хөрөнгө оруулчихсан байшин барилгыг дуусгах хэрэгтэй. Дуудлага худалдаанд оруулж зарна гээд байгаа юм. Хэн тэрийг худалдаж авах юм. Хэн ч авахгүй. Он дамжиж барилгын өртөг өслөө гэж ярьцгааж байна. Монголд 15 тэрбумын өртөгтэй барилгыг нэг жилийн дотор дуусгах боломж байдаггүй. Монголд барилга барих хугацаа нь таваас долоон сар. Тэгэхээр өртөг өсөх нь аргагүй биз дээ. Төсвийн хөрөнгө хязгаартай учраас үүндээ уягдах тохиолдол ч гардаг. Үүнийг л он дамжиж барилга барьж байна гээд эвэртэй туулай харсан нэг  сүржигнээд байх юм. Бараг нэг жилийн дотор бүх барилгаа барих юм яриад байна. Яг үнэндээ чадахгүй шүү дээ. Манайхаас өөр 12 сар барилга барьдаг газар жилийн дотор ажлаа дуусга гэдэг муйхар шаардлага тавьж болно. Ер нь ертөнцөд 20-30 жил барьсан барилгууд түүхийн дурсгал болоод явж байна. Засгийн газрынхан ийм мугуйд юм ярьчихаад хэлсэн үгэндээ бүдэрч унаад байна. Өнгөрсөн долоон сард гялтайх юу хийсэн юм. Энд алиа юм их болж байна. Хаврын чуулганаа хэлэлцэх асуудалгүй эхлүүлсэн. 2014 оны төсвөө батлаагүй байж тодотгол ярьж эхэлсэн. Тодотгол ярих байсан юм бол төсөв батлаад яах юм.

УИХ ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ХУУЛИЙН ТАСАГ, МОНГОЛБАНК КАССЧИН НЬ БОЛСОН

-Та “УИХ  Засгийн газрын хуулийн тасгийнхан болсон” гэлээ. Яагаад УИХ ийм хүлцэнгүй болчихсон юм бэ?
-УИХ бүрэн эрхээсээ сайн дураараа татгалзаж, Засгийн газрын гишүүдэд дураараа дургих боломж олгосон нь тэднийг өнөөдрийн замбараагүй, зайдан байдалд хүргэсэн. “Бурхангүй газрын бумба галзуурна” гэж үг байдаг. Одоо энэ засгийнхан яг тийм л байна. Энэ УИХ-д ороод юу ярьсан ч яадаг юм. Яаж харилцсан ч миний эрх гэсэн бодолтой байгаа. Тэртэй тэргүй 17 сайд нь нэг нэг гишүүн халаасандаа хийчихсэн юм чинь гэдэг өнцгөөс төрийн ажилд хандаж байгаа нь улсын ажлыг шороотой хутгах эх үүсвэр нь болж байна. Ерөнхийдөө төрийн ажил арилжааны хэлбэрт шилжчихлээ. УИХ-ын зарим гишүүн кнопоо худалдаж амьдарч байна шүү дээ. Энэ байдлаас хөл толгойгүй юм болж байна. Энэ дөрвөн жил иймэрхүү байдлаар явна. Эдийн засгийн бүх үзүүлэлт дордож манай улс дотроосоо чимээгүй нурж байна. Үндсэн хууль нурж байна. Эрх баригчид хуульд захирагдах зарчмыг засаг барьсан анхны өдрөөсөө оршуулсан. “Хууль дээдлэх нь төрийн байгууллагын үндсэн үүрэг” гэж Үндсэн хуульд заасныг одоогийн эрх баригчид “Хууль зөрчих нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим” гэсэн зарчмаар солилоо. Төрийн ажлыг нугалдаг чадварлаг боловсон хүчнээ улс төрийн шалтгаанаар ажлаас халсан. Оронд нь бичиг үсэг бүрэн тайлагдаагүй  хүмүүсээр авчирч төрийн аппаратыг дүүргэсэн. Үүний горыг эцсийн дүндээ ард түмэн амсч байна.

-Эрх баригчид мөнгө, эрх мэдлээр бүхнийг шийдэхээр зүтгэж байна гэдэгтэй санал нийлэх үү? 
-Төрийн ноён нуруу гэдэг юмыг аль эрт мартсан. Мөнгө, эрх мэдэл хоёроор бүхнийг шийдэхээр улайрч байна. Монголын төрийг харх шиг мэрж байна шүү дээ. Үндсэн хуулийн зарчмуудыг яг л харанхуй хонгилд байгаа харх шиг өдөр шөнөгүй мэрж амраахгүй байна. Хуульд захирагдаж амьдрахгүй бол юунд хүргэж болохыг өнөөдрийн байдал харууллаа. Монголбанк төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах үүрэгтэй. Яагаад үндсэн үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байгааг Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөс асуухаар “Надад төгрөгийн валюттай харьцах ханшийг тогтоон барих үүрэг байхгүй. Харин гол нэрийн барааны үнийг тогтвортой байдлыг хангах ёстой” гэж хариулж байна. Манай Төвбанк ийм ерөнхийлөгчтэй. Орлогын 50 хувь нь валютын ханш инфляцад идэгдэж байна. Эдийн засаг улам муудаж байна. Жилийн өмнө эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндэрлээ гэж сануулахад “Амьдрал сайхан байна”, “Бүх юм гоё байна” гээд байсан.  Надад их харамсалтай санагдаж байна. Арайхийн босгосон эдийн засгийг дахиад татаад унагачихлаа. Хөрөнгө оруулалтын хууль баталсан ч гэсэн гадныхан орж ирэх нь юу л бол. Яагаад гэвэл хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг хариуцлагагүй сайд нар мэдэгдлээрээ буудчихсан. Дахин буудуулах гээд ороод ирдэг хүн гэж байх уу. Үүнээс болоод хүнд байдалд орчихоод байна.

-“Хамтарсан Засгийн газрын үед сайхан цаг байжээ. Дэлхийн зах зээлд манай экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүний ханш өнөөдрийнхөөс харьцангуй өндөр байсан. Харин эндээс олсон мөнгөө МАН-ынхан нийгмийн халамжид үргүй цацчихсан” гэж эрх баригчид ярьж байна. Энэ Засгийн газрын үед азгүйтэж нүүрс, зэс, жоншны үнэ дэлхийн зах зээлд уначихсан учраас эдийн засаг хүндэрч байна гэсэн онош тавилаа. Та үүнд ямар байр суурьтай байна вэ? 
-Мөнгөний амлалтыг Ардчил­сан нам 2004 онд эхлүүлсэн. АН-ынхан хүүхдийн мөнгө гэгчийг амласнаар бэлэн мөнгөний уралдааны суурийг тавьсан. Дараа нь 2006 онд АН-ын дарга байсан Ц.Элбэгдорж “Тавантолгойн хувьцааг иргэддээ тараагаад цөмөөрөө баяжих боломж байна” гэсэн агуулгатай ярилцлага “Өдрийн сонин”-д өгч байсан. Ингэж 2006 оны арванхоёрдугаар сард 2008 оны сонгуулийн гол амлалтыг эхлүүлсэн. Үүний дараа Н.Энхбаяр “Эх орны хишиг”-ийг өгөхөөр 2007 оны хаврын чуулганд ярьсан. Ингэж 2008 оны засаг “Эх орны хишиг”, “Эрдэнийн хувь” хоёрын урхинд унасан нь үнэн. Тухайн үед Сангийн яамыг нь С.Баярцогт тэргүүлж 2012 оны нэгдүгээр сарын 6-ны өдрийг хүртэл гурван жил зургаан сарын хугацаанд АН-ынхан засагт хамтарсан. Ингэхдээ 380 сая ам.долларыг “Чалко”-гоос авсан. Тавантолгойг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах санал боловсруулах ажлын хэсгийг одоогийн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, “Эрдэнэс MGL”  компанийг нь Энэбиш удирдаж, мөнгийг нь С.Баярцогт хурааж Сангийн дансанд оруулаад 21 мянган төгрөг болгон тараасан. Яг хувь албан тушаалтантай буруу, зөвийг ярих юм бол гардаж хийсэн хүмүүс нь эд нар. Одоо яагаад дайраад байгаа юм. Эцсийн дүндээ хамаг юм Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаяр хоёрын утга учиргүй далд сөргөлдөөнөөс болсон. “Эх орны хишиг” гэгчийг санаачилсан хүн МАХН-ын дарга болсон. Энэ Засгийн газрын Сангийн сайдаар Ч.Улаан ажиллаж байна. Тэгэхээр Ч.Улаанаас  21 мянган төгрөгийг нэхэх эрх ард түмэнд байгаа. Ер нь болж бүтэхгүй амлалт бүхэн АН-аас гардаг. Хүүхдийн мөнгө, Эрдэнийн хувь тараахыг АН-ынхан санаачилсан. Үүнийх нь хөлд МАН чирэгдсэн. Үүнийг одоогийн эрх баригчид мартсан уу.

Н.БАТБАЯР БОНДЫН МөНГИЙГ БАРУУН ГАРААРАА ОРУУЛЖ ИРЭЭД СОЛГОЙГООРОО ҮРСЭН

-Сангийн сайд Ч.Улаан 50 мянгатын дэвсгэрт гаргахаар судалж байна гэсэн. Дараа нь Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Монголбанкны Ерөнхийлөгчөөс асуусан. Худлаа мэдээлэл гэж байна лээ” хэмээн хариулсан. Ер нь Ерөнхий сайд, Монголбанкны Ерөнхийлөгч хоёр найзууд шиг байх нь хэвийн үзэгдэл юм уу? 
-Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Монголбанкны Ерөнхийлөгч гэдэг чинь УИХ-аас томилогдсон хоёр тусдаа албан тушаал. Нэг нь нөгөөгийнхөө ажилд орж болдоггүй эд. Н.Золжаргал гэдэг хүн Монголбанкны Ерөнхийлөгч болсноос хойш АН-ын улс төрийн зүтгэлтэн шиг ажиллаж байна. Мөнгөний бодлогоо хаячихаад улс төр хийгээд балраад байгаа юм. Одоо гацаанд орчихоод байгаа Үнэ тогтворжуулах дэд хөтөлбөрт орон нутгийн сонгууль болохоос зургаан хоногийн өмнө гарын үсэг зурсан. Одоо тэр нь дампуураад дуусч байна. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль явж байхад найман хувийн хүүтэй орон сууцны зээлийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ зээлийг зарласнаас хойш орон сууцны үнэ өссөн. Ингэж Монголбанк нь Засгийн газартайгаа нийлж давхисаар эдийн засгийг өнөөгийн байдалд хүргэлээ. Сүүлдээ бүр цагаандаа гараад Монголбанкны ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайдтайгаа нэг ширээнд зэрэгцэж  суугаад хэвлэлийн хурал зарладаг боллоо. Засгийн газрын тэргүүн, Монголбанкны Ерөнхийлөгч хоёр албан хэргээр харилцаж болно. Гэхдээ хоёулаа нэг ширээнд суучихаад улс төрийн өнгө аястай  мэдэгдэл хийж  байна гэдэг байж болохгүй үзэгдэл. Улс төр нь төлөвшсөн оронд ийм үйлдэл хийснийхээ маргааш нь мэдээлэл хийсэн эзэд нь огцорно шүү дээ. МАН-ынхан 10 гаруй жил засаг барьж байхад Ерөнхий сайд нь Монголбанкныхаа Ерөнхийлөгчтэй хамт суучихаад мэдэгдэл хийж байсныг харсан уу. Хуулиар болохгүй гээд заачихсан юм. УИХ яагаад Монголбанкны удирдлагыг томилдог юм. Энэ чинь “Чи Засгийн газарт биш хуульдаа захирагдана шүү” гэж байгаагийн илрэл. Ерөнхий сайдын халаасанд байдаг Монголбанктай байх юм бол яршиг Засгийн газар ерөнхийлөгчийг нь томилчих л доо. Тэгээд Ерөнхий сайдтайгаа хамт суугаад худлаа ярина биз. Энэ тогтолцоо 1990 оноос өмнө байсан юм. Монголбанк үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт орох эрхгүй. Үүнийг ганцхан би хэлээд байгаа юм биш. Одоо Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар ажиллаж байгаа О.Чулуунбат хэлж л байсан.

-УИХ  Засгийн газартаа хяналт тавьж чадахгүй. Дээр нь Монголбанк нь Засгийн газрын кассчны үүрэг гүйцэтгэж байна гэхээр төрийн хяналт тавих тогтолцоо бүхэлдээ алдагдчихсан юм биш үү?
-Төрийг мод гэж бодоход тус бүртээ салаа мөчиртэй. Салаа, мөчрүүд нь нэг нэгэндээ очиж наалдаад байвал ялзардаг юм байгаа биз дээ. Одоо очоод нэг нэгэндээ наалдчихлаа шүү дээ. УИХ нь Засгийн газрын хуулийн тасаг, Монголбанк нь кассчин болчихлоо. Засгийн газарт хэдэн олигархиуд  л байна. Тэд юу хүснэ, тэрийг нь биелүүлж байна. Үүнийг чинь олигархи тогтолцоо гэж нэрлэдэг юм. Одоо шүүх засаглалыг эрх мэдэл, мөнгөөр худалдаад авчихлаа. Энэ байдлыг хууль зүйн талаас нь харвал Монголд Үндсэн хуулийн зарчмын нуралт явж байна. Улс төрийн өнцгөөс нь дүгнэвэл хэт зүүний чиглэлийн 1990 оноос өмнөх  нэг намын тогтолцоотой ижил олигархийн тогтолцоо руу өөрөө ч мэдэхгүй гулсаад орчихлоо. Хуучнаар яривал энэ Засгийн газар чинь хуучны намын төв хороо болсон. УИХ нь сайд нарын зөвлөлийн хуулийн хэлтэс болчихлоо. Мөн үү. Яг ийм тогтолцоонд шилжсэн. Ухралт болж байна шүү дээ. Тийм байгаа биз дээ.

-Эдийн засгаа хөл дээр нь босгохоор үйлдвэржилтийг дэмжих 888 төслийг бондын мөнгөөр санхүүжүүлэхээр боллоо. Энэ манай эдийн засагт хэр өгөөжтэй хувилбар вэ?
-Үйлдвэржилтийг дэмжих 888 төслийг шалгаруулаад санхүүжүүлнэ гэдэг ер нь хэцүү дээ. Би засагт байсан хүн шүү дээ. “Чингис” бондын мөнгө бараг дууссан. Зам тээврийн сайд нь саяхан хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа үүнийг тодорхой хэлсэн байна лээ. “Чингис” бондын мөнгөнөөс төмөр замд 400 сая ам.доллар гаргасан.Өнгөрсөн жил 175 сая ам.долларыг авсан. Дахиад 200 сая ам.доллар шаардлагатай байгаа ч энэ мөнгийг Хөгжлийн банкнаас мөнгөгүй гээд өгөхгүй байна гэж олон нийтэд зарлачихлаа. Өнөөдөр хамгийн түрүүнд шийдвэрлэх амин чухал ажил төмөр зам болчихоод байна. Би зургаан жил төмөр замын сэдвээр хэрүүл хийж байна. Огт хөдлөхгүй байна. Төмөр замынхаа асуудлыг шийдэж чадахгүй байж дахиад 888 төслийг санхүүжүүлнэ гэдэг юу л бол. Төсвийн орлого эрх баригчдын ил хэлж байгаагаар 25-30 хувь тасарчихсан байна. Энэ бол нууж хэлсэн тоо шүү. Ойролцоогоор төсвийн орлого 40-50 орчим хувиар тасарчихсан байгаа. Үнэнд ойр тоо. Нэг талаас төсвийн орлого, нөгөө талаас хөрөнгө оруулалт алга. Дээр нь хувийн хэвшлийнхнээ шахсаар байгаад зориг зүрхийг нь мохоочихсон. Үндэсний бүх компани элгээрээ хэвтэж эхэлж байна. Ийм байхад яаж 888 төслийг санхүүжүүлэх юм бол. Зүгээр л өдөр болгон худлаа ярьж байна шүү дээ. Нарийндаа өнгөрсөн жилийн орон нутгийн хөгжлийн мөнгийг гүйцэд өгч чадаагүй. Ажлаа хийгээд дуусчихсан 180-аад компанид 200 тэрбум төгрөгийг нь өгөөгүй байгаа. Энэ мөнгийг хаанаас гаргаж өгөхөө хэлэхгүй байна. Цаана нь тэр компаниуд элгээрээ  хэвтэж банкны зээлд идэгдээд дуусч байна. Өнгөрсөн жилийн гүйцэтгэсэн ажлын санхүүжилтээ өгөөгүй байж энэ жил дахиад  888 төсөл санхүүжүүлнэ гэдэг Засгийн газрын ээлжит хууран мэхлэлт. Дундаас нь ганц нэг нь ажил болно. Гэхдээ ийм олон төсөл бүгд хэрэгжинэ гэдэг үлгэр. Бондын мөнгөөр замын ажил хийж байна гэсэн. Бондыг баруун гараараа Н.Батбаяр оруулж ирсэн солгой гараараа Хөгжлийн банкаар дамжуулж цацсан гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Дэргэдээ төслийн нэгж байгуулсан. Бондын мөнгөөр тавьж байгаа замыг км-ыг нь хэдэн төгрөгөөр барьж байгааг хэлэхгүй нууцлаад байна шүү дээ. Одоо энэ мөнгөнөөс болоод Э.Бат-Үүлтэй муудалцаж эхэллээ. Зам тээврийн яам гэж морь унасан толгойгүй хүн шиг яам байгаа биз. Энэ яамыг Х.Баттулга одоо хүртэл удирдаж байгаа нь үнэн. Засгийн ажил ингэж явж байна. Том зургаар нь харвал их л эвгүй нөхцөл байдал үүсчихлээ.

-Ер нь огцорч магадгүй юм биш үү?
-Эцсийн эцэст энэ Засгийн газар огцорно уу, эсвэл оршин тогтнох уу гэдэг нь ёстой падлийгүй. Энэ байдлаар цаашаа явах тусам унах нүх нь улам гүнзгий байх болно. Засаг огцрох уу үгүй юу гэдэгт би толгойгоо гашилгахгүй. Харин энэ замбараагүй байдлаасаа болж улс орны амьдралыг хөлдөө чирж байна шүү дээ. Гараад дурын компанийн захирлаас бизнес нь явж байна уу гэвэл олонхи нь толгой сэгсэрнэ. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэдэг энэ дээ.

-Ерөнхий сайд “Иргэдийн амьдрал сайхан байна”, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр нь “Муу юм битгий бод” хэмээн иргэдийг тайвшруулж байсан. Харин өнгөрсөн долоо хоногоос эдийн засаг хүндэрснийг Засгийн газрын тэргүүн нь хүлээн зөвшөөрлөө.
-Энэ Засгийн газар, эрх баригчид өдөр бүр худлаа ярьж байгаад нь хамгийн их дургүй хүрч байна. Одоо төрд хэн нь сайн худлаа ярих вэ гэдэг социалист уралдаан явж байна. Энэ уралдааны эхний байрт Н.Алтанхуяг орох нь тодорхой. Дараа нь УИХ-ын дарга нэмэгдэнэ. Уг нь Засгийн газар болохгүй байвал толгойг нь тоншиж байх ёстой хүн. Гэтэл хамт худлаа яриад сууж байна. Түүнээс гадна нийслэлд Э.Бат-Үүлийн  Засгийн газар гэж хэнд ч дийлддэггүй тусгаар улс байгуулагдчихлаа. Э.Бат-Үүл хэдэн том төсөл хэрэгжүүлнэ гээд худлаа амлачихсан. Одоо УИХ-ын гишүүдээс мөнгө нэхээд сууж байна шүү дээ. Жишээ нь метроны зураг хийлгэх, галт тэрэг явуулах, НОСК-д шаардагдах санхүүг гаргаж өг гэж захидал бичсэн. Ер нь Э.Бат-Үүлийг хэн ийм биелэхгүй балай юм амла гэж шаардсан юм. Хэн ч биш өөрөө л амласан шүү дээ. Гэр хорооллынхныг гэртээ унтаж бай. Хашаа болгонд чинь хаус барьж цэвэр, бохир усны шугамд холбож өгнө гэсэн. Газраа битгий хямдхан зар, өндөр үнээр худалдаж авна гээд байсан нь хаана байна. Хатуухан хэлбэл одоо алга дарам газрыг нь дээрэмдээд сууж байна.

-УИХ-ын дарга З.Энхболд хаврын чуулганы нээлтэд хэлсэн үгэндээ “Гишүүд чанаргүй хууль боловсруулж байна” гэжээ. Төрийн түшээд үнэхээр хуулийн төсөл боловсруулах мэдлэг, чадваргүй болчихсон юм уу? 
-Одоогийн эрх баригчдын томилсон боловсон хүчнийг чанартай хууль боловсруулна гэвэл горьдсоны гарз. Яагаад гэвэл Монголын бүх бэлтгэгдсэн боловсон хүчнийг эд нар гудамжинд хөөж гаргасан. Оронд нь хуулийн талаар ямар ч ойлголт, мэдлэггүй хүмүүсээр төрийн аппаратыг дүүргэсэн. Эдний сайд, төрийн нарийн бичгийн дарга, дэд сайдын дотор хууль уншдаг нэг ч хүн байхгүй. Үүнийг би баталгаатай хэлж чадна. Дээлийн товчийг суганд нь хаддаг биз дээ. Энэ засгийн чадваргүй боловсон хүчин нь хуулийг боловсруулахдаа дээлийн товчийг толгой дээр, зарим товчийг хүйс, гутлын уланд хадаж байна. Засгийн газарт хууль дээр сууж байгаа нэг ч хүн байхгүй. Миний үеийн яаманд бэлтгэгдсэн 20 орчим гол хүн байсан. Нэг нь ч байхгүй. Бүгдийг нь тараасан. Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин сайн хууль бичнэ гэж чи бодож байна уу.

-Хууль зүйн салбарыг шинэчилж байна гэж Х.Тэмүүжинд иргэд ам сайтай байдаг шүү дээ? 
-Шулуухан хэлэхэд Х.Тэмүүжин хууль мэдэхгүй. Монголын хуулийн байгууллага гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй. Нэг ч хууль бичиж үзээгүй хүн. Сайн хууль бичих сэтгэлгүй байхад яаж сайн хууль бичих юм. Тийм болохоор Цагдаагийн тухай хууль гэж хачин юм оруулж ирчихээд сарын дараа дагаж мөрдөх журмыг нь гаргуулж байгаа биз. Хууль зүйн салбарт ямар ч шинэчлэл явахгүй байгаа. Дандаа нуралт явж байна. Аль ч улсад шударга шүүх байгааг давж заалдах шатны шүүхийн тогтолцоогоор хэмждэг. Гэтэл шүүхийн шинэчлэл гэдэг юм чинь үүнийг хэрэг дээрээ байхгүй болгочихлоо. Баян-Өлгийд  шүүхээр ял шийтгүүлсэн хүн Ховдын давж заалдах шатны шүүхэд гомдол гаргана. Энэ гомдол нь онгоцоор нийслэлд ирнэ. Дараа нь буцаагаад Ховд руу явуулна.Шүүх хурал боллоо гэхэд хэрэгтнийг автомашинаар Ховдод авчирна.  Энд буудал, замын зардал гарна. Үүнийг хэрэгт холбогдсон хүн төлөх эдийн засгийн чадвар байхгүй. Ингэж зардал, цаг хугацаагаа үрснээс давж заалдалгүй хаясан нь дээр гэж иргэд төвөгшөөнө. Ийм юм болно гэдгийг хэлээд байхад Х.Тэмүүжин сонсоогүй. Өнөөдөр юу болж байна. Захын хүний давж заалдах эрх алга боллоо. Ер нь шинэчлэлээр халхавчилсан нуралт явж байна гээд хэлэхэд буруудахгүй.

-Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан  “Давхар дээл”-ийг тайлах хуулийн төсөлд 17 сайд оролцоно гэдэг мэдээллийг АН-ын бүлгийн дарга өглөө. Тэгэхээр энэ хуулийн хувь заяа бараг шийдэж байгаа юм биш үү?
-Би мэдэхгүй байна. Эрх баригч нам ямар улс төрийн шийдвэр гаргана түүнийг л дагана шүү дээ. Х.Тэмүүжингийн батлуулсан Ашиг сонирхлын зөрчлийн хуулиар бол сайд нар оролцох эрхгүй. Гэхдээ цаадуул чинь тоохгүй шүү дээ. Эд нар хууль дүрэм байдгийг мэдэхгүй. Хувийн ашиг сонирхолд нь нийцэж байвал ямар ч хуулийг зөрчинө. Ер нь АН-ынхан 1990 оны хулигаан төрхөөсөө гараагүй байгаа. Үүнээсээ ойрын үед гарахгүй болов уу. Яг тийм гудамжны яриа, зарчмаараа явж байна. Уг нь эрх баригчдад төрийн хүний хувьд хүн болбол болмоор урт хугацаа өнгөрлөө. Ерөөсөө хүн болохгүй байна. Э.Бат-Үүл 1990 онд хулигаан байсан. Одоо ч гэсэн хулигаан зангаараа хотын дарга хийж байна. Үнэн биз. Хотын бүтээн байгуулалтад мөнгө хэрэгтэй юм бол түүнийгээ засагт танилцуулаад дараа нь Засгийн газар нь УИХ-д уламжилж болно доо. Засгийн газрын шийдвэр гараагүй байхад Э.Бат-Үүл метро байгуулна гэж худлаа ярьчихаад одоо зөвхөн зургийг нь зохиоход ойролцоогоор 60 тэрбум төгрөг нэхээд захидал бичээд сууж байна. Үнэхээр хулигаан байгаа биз. Ийм үйлдэл гаргасан хүнийг хулигаан биш гэх үү. Зөвхөн балмад хүн ийм юм хийдэг. Энэ захидал “Хөөе УИХ аа та нар бидэнд  хамаагүй шүү. Бидний хүссэнийг хийх ёстой шүү” гэж байгаагаас ялгаагүй. Яг Чечений зэвсэгт отрядын толгойлогч шиг байгаа биз. Э.Бат-Үүл хэзээ ч хууль уншиж байгаагүй. Унших ч үгүй. Ер нь уншсан ч ойлгохгүй хүн. Ийм хулигаан төр засаг Монголд ажиллаж байна. Киногоор яривал “Тунгалаг тамир”-ын Бадарч Тахар юм уу даа.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Ц.ОЮУНТУНГАЛАГ
"МОНГОЛЫН ҮНЭН" сонин

Д.Бямбасүрэн: Банзан чиргүүл дээр баяр тэмдэглэх гээд байх юм

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа. 

-Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг за­рим нь хүндэрсэн, зарим нь хүнд­рээгүй гэж байна. Гэтэл иргэдийн худалдан авах чадвар муудаж, олон компани зардлаа хэмнэхийн тулд цомхотгол хийж байна. Харин та юу гэж харж байна вэ. Эдийн засаг хүндэрсэн, хүндрээгүйг ямар үзүүлэлтүүдээр хэмждэг, тэдгээр нь ямар байна вэ?
-Монгол Улсын эдийн засаг ямар байгааг улстөрийн ямар нэгэн хольцгүйгээр ойлгоё гэвэл өнгөрсөн жилийнхээ эдийн засгийн гол үзүүлэлтийг харах хэрэгтэй. Өнгөрсөн жилийг Монгол Улс түүхэндээ байгаагүй төсвийн, гадаад худалдааны тэнцлийн алдагдалтай, түүхэнд байгаагүй төгрөгийн сул ханштай, түүхэнд байгаагүй гадаад их өртэй давлаа. Үүнийг хараад, эдийн засагт маш том асуудал хуримтлагдсан гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Гэтэл Засгийн газар бид хямраагүй, багахан хүндрэл байна, үүнийг даваад гоё болчихно гэж ярих юм. Заримдаа бүх зүйл сайн байгаа гэж яриад байна. Тэр нь бодит байдалд нийцэхгүй л дээ. Ер нь аль ч орны эдийн засгийг цорын ганц цомхотгосон үзүүлэлтээр харъя гэвэл тухайн орны үндэсний валютын чансааг авч үздэг. Тэгэхээр өнгөрсөн оны эхээр долларын ханш 1400 төгрөгтэй тэнцэж байв. Гэтэл одоо 1800 төгрөгт хүрчихээд байгаа. Төгрөгийн чансаа 20 гаруй хувиар унасан гэсэн үг. Ард иргэдийн амьдрал, аж ахуйн байгууллагуудын үр ашиг энэ хэмжээгээр унаж байна. Ийм байхад эдийн засгийг хямралтай байна гэж хэлэхээс биш өөрөөр харж болохгүй. Манайхан өсөлтийн хэдэн тоо хэлж, тэр нь өсч байгаа болохоор хямралгүй байна гэж хэлэх гээд байдаг. Өнгөрсөн онд нүүрсний экспорт өссөн үү гэвэл тоогоороо өссөн. Гэтэл гадаад худалдааны үнэ хоёр дахин уначихаар нүүрсний салбар бүхлээрээ, орлогынхоо талаас уналттай гарч байгаа юм. Үүнийг хүмүүс нарийн тооцож гаргаж чадахгүй байх шиг байна л даа. Тиймээс л эдийн засаг хүндэрсэн, хүндрээгүй гэж  төөрөлдөөд байна.

-Таныхаар одоогийн нөхцөл байдлыг хямрал гэж үзэж болох юм байна. Тэгвэл хямралын нөлөөлөл нь гадна талаас илүү байна уу, дотоод талдаа илүү байна уу?
-Хямрал, бүр ужгирсан хямрал. Үүнд гадаад хүчин зүйл ч бий, дотоод хүчин зүйл ч нөлөөлсөн. 1998 оноос хойш сүүлийн 15 жилийг авч үзвэл Монгол Улс гурван удаа том хямралтай учирлаа. Сүүлчийн хоёр хямрал нь 2007 оноос эхэлсэн, дараагийнх нь өнгөрсөн жил эхэллээ. Энэ бүхний эхлэл нь манай төр засгийн бодлого нь эдийн засгийнхаа тэнцвэрийг алдагдуулж, тогтворгүй байдалд оруулсантай холбоотой. Үүнийг монголчуудын уламжлалт нэр томьёогоор хэлбэл, манай дотоодын гар үйлдвэрийн хямрал гэж хэлж болно. Харамсалтай нь, энэ хямралын үүсгүүр, генератор нь манай УИХ, Засгийн газар болчихоод байгаа юм. Жишээ нь, 2012 оны сонгуулийн өмнө эдийн засгийн бүх байгаа нөөц бололцоог хуурамч улстөрийн ухуулгад зориулж, халамж болгон тарааснаар эдийн засгийн чадавхийг сулруулчихсан.

Үүний дараа 2012 онд Ардчилсан нам сонгуульд гарч Засгийн газраа авч жаахан засрах нь уу дээ гэтэл нөгөөдүүл маань эдийн засгаа сул тавьж, бүтээн байгуулалт  гэсэн лоозон гаргаж барилгын салбарын руу хамаг мөнгөө хийчихсэн. Барилга бол маш эрсдэлтэй, хэцүү салбар. Дуусаагүй барилга руу хэчнээн ч хөрөнгө хийж зарцуулж болно. Гэтэл тэр ямарч үр ашиг өгөхгүй шүү дээ. Энэ нь эдийн засгийг улам хүндрүүлж байна. Тиймээс дотоод хүчин зүйл нь голлох нөлөөтэй гэж хэлж болно. Үүнээс гадна манай улс 2011 оноос эхлэн нүүрсний экспортыг илүү анхаарч тэрийгээ өөгшүүлэх тал дээр их ажиллалаа. Олон улсын зах зээл, тэр дотроо Азийн зах зээл дотор бүрэлдэж тогтсон эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрийг өөрчилж байна гэсэн үг л дээ. Зах зээлээ эвдсэн. Хуучин Австралийн нүүрсээр хангагддаг байсан зах зээлд Монгол түрээд ороод ирэхээр манай өрсөлдөгч ямар байдалд орох билээ. Мэдээж өөрийгөө хамгаалах арга хэмжээг авч, үнийн хэлбэлзэл гарна. Үүнээс болж манайхан их будилж байгаа юм. Ер нь хүндрэлтэй байдлын гол үндсийг харъя гэвэл Монголын төр засаг уул уурхайгаар хөгжинө, амьдарна гэдэг бодлого анхнаасаа буруу байсныг харуулж байна. Уул уурхайн салбар овор хэмжээ ихтэй бүтээгдэхүүн гаргадаг, тодорхой зах зээл рүү улс орны эдийн засгийг түрж хүлдэг, хараат байдалд оруулдаг. Зах зээл нь тогтворгүй болохоор эдийн засгийг тогтворгүй байдалд оруулдгийн горыг өнөөдөр бид амсч байна. Тэгэхээр юуны өмнө дотоод хүчин зүйлээ харах нь зөв.

-Бодлогын алдаанаас хям­рал үүссэн гэж хэлж байна уу?
-2006 онд Монголын эдийн засаг анх удаа төсөв, гадаад худалдаа нь тэнцвэржиж эхэлж байхад М.Энхболдын Засгийн газар бүтээн байгуулалтын жил гэж зарлаж барилгын материал, тээврийн хомсдол үүсгэж бүх юмны үнэ нэмэгдэж 2007 оны хямралын эхийг тавьсан. Гэтэл Ардчилсан намынхан төр барьж байгаа энэ үедээ ч үүнийг ойлгосонгүй. Бас барилга, бүтээн байгуулалт, үйлдвэржилт гэж ярьсаар байгаад үйлдвэртэй ч болсон юм байхгүй хямралд орлоо. Энэ бол бодлогын л алдаа.

-Тэгвэл энэ хямралыг зөөл­рүүлэх, даван туулахад бид­нээс, монголчуудаас шалтгаа­лах хамгийн боломжит арга юу вэ?
-Толгойны эм уугаад л өвчнийг эмчилж чадахгүй. Зовлонгоос салъя гэвэл шалтгааныг нь арилгах хэрэгтэй гэж Будда сургадаг биз дээ. Хямралын шалтгаан маш гүнзгий. Нэгд, төрөөс явуулж байгаа эдийн засгийн бодлого зохицуулалт нь өөрөө үндэсний эдийн засаг гэдэг цогц тогтолцооныхоо өөрийгөө нөхөн сэргээх, тэнцвэржүүлэх жам, хуульд тохирсон байх хэрэгтэй. Автомашин жолоодох хүний жолооны үнэмлэхийг шалгаж замын хөдөлгөөнд оруулдаг шүү дээ. Зүгээр нэг компанийн захирал байсан хүн гүйж ирээд улс орны эдийн засгийг ингэж жолоодно гээд ийш, тийш нь мушгиад байж болохгүй. Тэгэхээр төрийн бодлогыг шинэжлэх ухааны үндэстэй, тооцоотой, холч хараатай болгохгүй бол болохгүй. Үүнд нэгд, цаг хугацаа хэрэгтэй.  Хоёрт, улс орны эдийн засаг чинь өөрөө өөрийнхөө дотоод үүсгэвэрээр өөрийгөө өдөөж, дотоод зах зээлээ тэлж, хөгжиж өсдөг жамтай. Гэтэл манай улсын төрийн бодлого Хятадын эдийн засаг гэдэг нэг их том тракторын ар талаас зүүсэн банзан чиргүүл дээр хөгжлийн найр хийх гэж оролдоод байна шүү дээ. Хятадад нүүрс нийлүүлээд нэмэгдэж, өсч байна гэж зарлаж, дээшээ дэвхцээд л, зэс нийлүүлээд эдийн засаг өсч байна гэж баярладаг. Гэтэл нүүрс, зэсээ өөрсдөө болосвруулж чаддаггүй. Худалдан авагч орны зах зээл ямар байгаа, тэдний эдийн засгийн араншинд зайлшгүй захирагдах байдалд ороод байгаа. Хэрэв энэ хямралт байдлаас цаашид гаръя гэвэл Монголын эдийн засгийг өөрийн хөдөлгүүртэй болгох хэрэгтэй. Өөрийгөө чирж явдаг салбаруудтай. Одоогийнх шиг бүх салбар нь тал тал тийшээ салчихсан, хоорондын нягтрал холбоогүй байвал дотоод зах зээл бүрэлдэж, эдийн засаг маань цогц нэгдэл болж чадахгүй. Үүнийг хамгийн түрүүнд анхаарах хэрэгтэй болов уу.

-Жишээ нь хөгжлийн ямар салбар, чиглэлд илүү анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Жишээ нь, түүхий эдийнхээ нөөцийг харах хэрэгтэй. Нүүрс гадагш нь гаргаж байна. Урд хөршийн хэрэглээнээс илүү гарсан нүүрсээ Азийн зах зээлд гаргах, улмаар коксоо  борлуулах коксийн үйлдвэртэй болох хэрэгтэй. Ядаж түүхий нүүрс гаргахгүй баяжуулсан нүүрс гаргах хэрэгтэй ш дээ. Төмрийн хүдэр гаргаж байна. Гэтэл өөрсдөө төмөр замын рейльс, арматур авдаг. Тэгэхээр төмрөө хайлуулж төмрийнхөө хэрэгцээг өөрөө хангах хэрэгтэй. Нефть гадагш нь гаргаж байна. Тэгсэн хэрнээ гаднаас нефть гуйж, царай алдаад л гаднын нийлүүлэгчийг элдвээр хэлээд сууж байдаг. Үүний оронд өөрсдөө нефть боловсруулах хэрэгтэй. Мөн зэсийн баяжмалаа дотооддоо боловсруулж зэсийн үйлдвэр байгуулж, зэсээрээ кабель үйлдвэрлэж, кабелиараа цахилгаан хөдөлгүүр ороох хэрэгтэй. Ингэснээр үйлдвэрүүд хоорондоо нягтарч, эдийн засгийг дотроос нь томруулж, түлхэж өгнө. Үүнийг л шийдэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн сонгууль ойртоод ирэхээр улс төрийн намуудын хөтөлбөрт ордог л доо. Гэхдээ сонгуулийн дараа мартчихдаг. 2012 оны сонгуульд МАН, АН-ын мөрийн хөтөлбөрт багтсан байгаа. Одоо болтол аль аль нь хийж чадахгүй л яваад байна шүү дээ.

-Ингэж дотооддоо өртөг шингээж өөрсдөө үйлдвэр­лэхээс гадна гадаадын хөрөнгө оруулалтыг эргүүлж татаж, сэргээхийн тулд ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ. Тухайлбал, гадныхан манай хөрөнгө оруу­лалтын орчныг бидний зүгээс Оюутолгойн гэрээнд хандаж байгаа хандлага, хөрөнгө оруулагчдын дунд явж байгаа хэлэлцээртэй их холбож ойлгож байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт ба Оюутолгойг ялгаж салгаж гадна талдаа ойлгуулах хэрэгтэй юм шиг санагддаг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?
-Ер нь манай улсад гадаадын хөрөнгө оруулалтыг шүтэх нэг үзэл байдаг. Тэгсэн хэрнээ дотоодын нөөц боломжийг огт ашиглахгүй. Тэрийгээ л үрэн таран хийдэг. Монголын эдийн засгийн одоогийн байдал бол таван хувийн хуримтлал хийж, нэг хувийн өсөлт гаргадаг. Цэвэр ашгаар тооцвол бид нарын оруулсан хөрөнгө оруулалт 12 жилд нөхөгдөх ийм л үр ашигтай эдийн засагтай. Гэтэл багахан хэмжээний орлого орж ирвэл хамгийн түрүүнд хамаагүй цацаж үр ашиггүй зарцуулчихаад гад­нынхны өмнө очиж гараа тосч суудаг. Монголын төр засаг өнгөрсөн жилүүдэд олсон эдийн засгийн боломжоо ашигласан бол маш олон асуудлыг шийдэх бололцоотой байсан. Жишээ нь, нефтийн хэрэгцээгээ бүрэн хангахаар болж, газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулна гэвэл нэг тэрбум ам.доллар л хэрэгтэй. Гэтэл жил тутам 1.2-1.4 тэрбум ам.доллараар гаднаас шатахуун авдаг. Ингэхийн оронд нефть боловсруулах нь яасан бэ. Гаднаас бонд олоод ирлээ. Эрдэнэтийн зэсийг бүрэн боловсруулна гэх юм бол 500-600 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Гэтэл бондын мөнгөө аймгуудын төвийг нийслэлтэй холбосон замд зарцуулж, эргээд барьж авахгүй юманд зарцууллаа шүү дээ. Тэгэхээр гаднын хөрөнгө оруулалтыг шүтэх үзэл нь эргээд биднийг гуйлгачин болгох, бусдын эрхшээлд оруулах эдийн засгийн алуурчдын номлол юм л даа. Бид хөрөнгө оруулагч хайна гэсэн лоозон тавихаас өмнө Мон­голтой удаан хугацаанд харилцан ашигтай хамтарч ажиллах түн­шийг л хайх хэрэгтэй. Сая өөрөө Оюутолгойн асуудлыг дурдлаа. Оюутолгойн гэрээг байгуулахад Монголын төр засаг газрын хэвлийн баялгийнхаа эзэн нь ард түмэн, төр өмчлөгч байна гэсэн Үндсэн хуулийнхаа заалтыг хэрэгжүүлээгүйгээс үүссэн асуу­дал. Манай эрх баригчид өөрөө өөрсдийнхөө цаг үеийн эрх ашгийг бодож, улс төрийн намууд худлаа үнэн амлалтаа биелүүлэх сонирхлын үүднээс хөрөнгөтэй хүмүүсийн урдаас нь мөлхөж очоод хөлийг нь тэвэрч, гутлыг нь үнсч байгаад байгуулсан гэрээ шүү дээ. Үүнээс болж Оюутолгойн асуудал замхарч байна. Өнгөрсөн лхагва гаригийн өглөө Оюутолгой нэмж 200 ажилчнаа халсан талаар сонслоо. Энэ бол Монголыг доромжилж байгаа юм. Өмнө нь Оюутолгой төсөл дээр та нар эвгүй хандсан гээд 1500 хүн халсан. Өнөөдөр дахиад л 200 ажилчин халлаа. Ийм хүмүүстэй манай улс хамтарч ажиллах юм уу. Үүнийг олон талаас нь бодох хэрэгтэй байх л даа. Гаднын хөрөнгө оруулалт гэдэг зүйлийг шүтээд, тэндээс аргаа барахаар мөнгө олоод ирдэг гэдэг ойлголтоос салах цаг болсон.

-Нэгэн Оюутолгой ярьсных өнөөдрийн эдийн засгийн хүндрэлийг Оюутолгойн далд уурхайн ажил саатсан, төсөл гацсанаас боллоо гэх юм. Та энэнтэй болон Оюутолгойн төслөө хөдөлгөвөл гадаадын хөрөнгө оруулалт ч, эдийн засаг ч эргээд сэргэнэ гэдэгтэй санал нийлэх үү?
-Оюутолгой одоо ил уурхайгаа ашиглаж байгаа. Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Оюутол­гойг байхгүй байсан ч Монголын эдийн засаг гэдэг ойлголт байсан, Оюутолгой байхад ч байх л байх. Хоёр өөр байж болох байх.

Гэхдээ бүх зүйлийг Оюутолгой­гоос боллоо гэж байгаа нь дахиад нөгөө Оюутолгойн ноёдын өмнө очиж гуйх тухай асуудал. Ер нь миний итгэл үнэмшлээр Оюутол­гойн гэрээ гэдэг бол манай эрх баригч дээдсүүдийн шуналын нян бүхэн цугласан бохирын сав юм  шүү дээ. Энэ савыг цэвэр­лээ­гүй цагт Оюутолгойгоос үр ашиг хүлээх хэрэг байхгүй. Одоо­гийн гэрээ­гээр үндэснийхээ маш их баялгийг гаднын хөрөнгө оруулагч этгээдэд өгчихөөд сүүлд нь Монгол Улс өртэй үлдэж байгаа. Үүнийг аль талаас нь харж Монголын авралын сүлд гэж ойлгоод бай­гаа юм. Маш хэцүү асуудал л даа.

-Саяхан Оюутолгойн хө­рөн­гө оруу­лагчид Канадад 2013 оны сан­хүүгийн тайлан­гаа танилцууллаа. Бас төс­лийн хоёр дахь шатны  санхүү­жилтийг өгөх гэж  байсан олон улсын санхүүгийн байгуул­лагуудын зээлийн баталгааны хугацаа өнгөрсөн 31-ны  өдөр дууслаа. Эдгээрээс та ямар дүгнэлт хийж байна вэ. Зарим хүн зээлийн нөхцөл өөрчлөгдөх байх. Одоо ордын лицензийг барьцаалахгүй байх, авах зээлээ­сээ анхны хөрөнгө оруу­лалтад гаргасан зардлаа шууд суутгаж авах гээд байсан саналаасаа хөрөнгө оруулагчид татгалзах байх гэж байна. Өмнө нь үнэхээр тийм боломж, аюул байсан юм уу?
-Оюутолгой бол ойлгомжтой. Оюутолгойнхон Монголын зэсийн хүдрийн баялгийг орд газраар нь зээлийн барьцаанд тавих тухай асуудал тавьж байсан. Манай улсын Үндсэн хуулиар газрын хэвлийн баялаг гэдэг ард түмний мэдэлд байдаг төрийн өмч. Үүнийг гаднын нэг этгээд зээлийн барьцаанд тавьж, Монголыг өрөнд оруулах ойлголт байхгүй байх л даа. Гэтэл Оюутолгойн гаднын хөрөнгө оруулагчид монголчуудыг ингэж л дорд үзэж асуудал тавь­сан. Үүнийг шийдэхгүй болохоор далд уурхайн хөрөнгө оруулалтыг зогсооно гэж зарлаж байгаа. Ер нь ганцхан Оюутолгойг шүтнэ гэдэг бол Монголыг тэдний өмнө сөх­рүүлэх гэсэн хувилбар шүү дээ.

-Одоо арай өөр зүйл асууя. Долларын ханшийг тогтоон барихад ямар бодлого хэрэгтэй байна вэ. Доллараар тооцож импортын татвар авдаг нь бас нөлөөлж байна уу, үүнийг больж болох уу?
-Ер нь асуудалд томоор харж хандаж болно. Жижгээр хандаж ч болно. Томоор хандах юм бол төгрөгийн ханш унаж байгаа одоо­гийн үзэгдэл бол нэгэнт шавартай хутгасан эдийн засгийн тэнцвэр чинь өөрөө өөрийгөө нөхөн сэргээх зарчмаараа доод төвшинд бүрэлдэж байна гэсэн үг.  2010 оноос эхлэн төрөөс явуулсан эдийн засгийн бодлого нь өнөөдрийн төгрөгийн ханшийн уналтад зайлшгүй  хүргэнэ. Үүнийг сөрж зогсох арга байхгүй. Банк гадагш нь бонд борлуулж, бондынхоо мөнгөөр интервенц хий­гээд явж байна. Энэ бол нөхөг­дөшгүй гарз хохирол. Одоо­гийн байдлаар доллар 1800 төг­рөг хүрч үүнээсээ цааш явах л байх. Эдийн засгаа эрүүлжүүлэх хэрэгтэй байна. Нэгд, байгаа нөөц бололцоогоо зөв ашиглах хэрэгтэй. Монголчууд бид өөрсдийн амьд­ралдаа хэмнэлтийн горимд орох хэрэгтэй байна. Юм бүхэн дээр үрэлгэн хандахаа болъё л доо. Жишээ нь, улсын төсвийг авч үзье. Албан ёсоор зарласнаар бол улсын төсөв ДНБ-ийхээ 40 хувийг зарцуулж байгаа. Гэтэл төсвийн гадуур хөгжлийн сан, бондын сан гэж байна. Үүнийг харахад төрийн ноёдын гартаа зарцуулж байгаа мөнгө нь ДНБ-ий 70 хувиас давчихсан байна. Үүнийгээ үр ашиг­тай зарцуулах хэрэгтэй. Хоёрт, монголчуудын хэрэглээг авч үзье. Гаднын эрдэмтэд ирж лекц уншихдаа та нарын хэрэглээ чинь дэндэж байна гэж үргэлж хэлдэг. Гар утас, жийп машин унах чинь дэндлээ гэдэг. Аливаа үндэстнийг бүтээх чадвараас илүү хэрэглэх сэтгэхүйтэй болго­но гэдэг бол эдийн засгийн алуурчдын номлолын анхны үсэг нь гэж хэлж болно. Энэ номлол Монголд бүрэн хэрэгжлээ. Одоо монголчуудын хувьд хэрэглэх, хэрэглэх. Харин ганган хувцас өмсөх, тансаглах чиглэл рүү явж байна. Жишээ нь, Солонгосыг авч үзье. Эдийн засгийн хямралын үед алт мөнгөн эдлэлээ аваачиж өгч улс  орноо хямралаас харахад зориулъя гэж өгсөн. Тэгвэл монгол­чууд ингэж өгдөггүй юм аа гэхэд хэрэглээгээ зөв болгож чадвал хэмнэлтийн горимд орж чадна. Нөгөө талд төрийн бодлого. Хамгийн үр ашиггүй, эрсдэлтэй салбаруудыг дэмжих бодлого явуулахаа зогсоох хэрэгтэй. Үүн дээр болгоомжтой хандах. Нэг жишээ хэлье. Өнгөрсөн жил Монголын гадаад худалдаа хоёр тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарлаа. Энэ алдагдлыг багасгах боломж байсан. Зөвхөн барилгын салбарыг авч үзье. Гаднаас олон мянган хөлсний ажилчин авчирч, баячуудын барьж байгаа барилгууд дээр ажлууллаа. Гад­нын ажилчдад төлсөн цалин нь 240 сая ам.доллар. Тэднийг ажил­луулахад зориулж авчирсан импортын материал 600-700 сая. Ингээд нэг тэрбум ам.доллараар гаднаас барилгачин авчирж Мон­го­лын баячуудын хөшөө дурсгал барихад зарцуулаад сууж байна. Үүнийгээ төр эргэж харах хэрэгтэй. Ингэснээр эдийн засаг эрүүлжинэ.

-Төгрөгийн ханш бага багаар унасаар байвал монголчууд ямар байдал очих бол?
-Одоо хязгааргүй унаж чадах­гүй. Тэгвэл дотоод зах зээл боогдож хүнд байдалд орно. Одоо­гийн байдлаар манай бан­кууд мөнгөгүй болчихсон байна. Аргагүй шүү дээ. Дуусаагүй барил­гад хөрөнгө оруулж байгаа нь газарт мөнгөө бульж байгаатай адил. 32 давхар барилгыг гурван жил барьж, банкууд хөрөнгөө энэ барилга руу гурван жил хийж газарт царцаалаа. Тэгээд барилгын ажил их хийж, эдийн засаг өссөн тайланд ороод явж бай­гаа. Гэтэл эргээд өгөөж юу юм гэхээр юу ч алга. Өнөөдөр Мон­голын эдийн засгийн алж байгаа зүйл чинь барилгын салбар.

-Барилгын салбар хамгийн их өсөлттэй гарч, эдийн засагч өсч байна гэсэн статистик байнга гардаг шүү дээ?
-Барилгын салбар 20 хувийн өсөлттэй гарлаа гэж баярлаад, зарлаж байгаа. Энэ нь эдийн засгийг амжилттай “алж” байна гэдгийг л зарлаад байгаа юм. Ер нь барилгын салбар бусад салбараас төрүүлж өсч болдоггүй. Маш хүнд салбар. Барилгыг шилжүүлж зах зээлд худалдаж болдоггүй, ачаад гадагш нь экспортолж болдоггүй, маш удаан хугацаанд хөрөнгө оруулалт хийхийг шаарддаг. Үүнд болгоомжтой хандаж чадахгүй байна. 2008 хямралыг эх үүсвэ­рийг харахад, Монгол Улсын эргэлтэд байгаа бүх мөнгөний 30 хувийг дуусаагүй барилгад хөрөнгө оруулсан байсан. Хоёр их наяд 700 сая төгрөгийн мөнгө эргэлдэж байхад түүний 998 тэрбумыг нь дуусаагүй барилгад хийчихсэн сууж байсан шүү дээ. Одоо ч энэ байдал үргэлж байна. Тиймээс эдийн засаг мэдлэгтэй хүмүүс нь жолоогоо бариасай гэж бодох юм. Тэгэхгүй бол манай энэ ах, дүү нар алах нь ээ. Эсвэл хэдэн компанийн захиралуудаар жолоодуулаал.

-“Чингис”, “Самурай” гэж хоёр бонд босголоо. Эдгээрийг хамгийн сайн хөрөнгө оруулалт гээд байх юм. Гэтэл энэ чинь эргээд төлөх өр биз дээ. Энэ талаар та ямар бодолтой байдаг вэ. Тэр дундаа бондыг улсын төсвийн гадуур, бараг танхимын ганц сайд нь мэдэж зарцуулж байгаа нь зөв үү?
-Хэдийгээр бонд гэдэг зүйл улс орны амьдралд байж болох зүйл ч гэлээ гэсэн  үндэсний валют нь бүрэн хөрвөх чадваргүй нөхцөлд гадагш борлуулсан бонд маш их эрсдэлтэй. Бондын төлбөрөө төлөхийн тулд эдийн засгийнхаа хамаг л шүүсийг шав­хах хэрэгтэй болно. Түүнээс биш, манай хэрэглэдэг бүх зүйл гадагшаа валютаар борлохгүй. Тиймээс бондын өрд аль болох болгоомжтой хандах. Чингис бондыг авахдаа улс орны эдийн засгийн амин чухал салбаруудыг үүсгэж, хөгжүүлж дэмжихэд зориулсан бол үүнийг буруутгахын арга байхгүй. Гэтэл тодорхой үр ашиг өгөхгүй салбарууд руу сайд нартаа хуваагаад зарцуулсан нь эргээд харахад хамгийн гунигтай дүр үүсгэж байна. Ер нь манай одоогийн Засгийн газрыг харахад тун л гар султай байгаа даа. “Самурай” бонд авлаа. Гэтэл “Самурай” бондын мөнгөө шилжүүлж авахдаа суутгал хийлгэх ёстой байлгаснаа ойлголоо. Тэгээд үүнээс нь болж бөөн шуугиан дэгдсэн. Ийм хариуцлагагүй хандаж болохгүй.

-Улсын гадаад өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ 40-өөс хэтрэхгүй байх хуультай. Гэтэл энэ хэмжээ 63, 68 болсон байгааг Олон улсын валютын сангаас анхааруулсан. Ингэж хууль зөрчсөн бол хуулийн хариуцлага хүлээх ёсгүй юу. Ер нь өрийн ДНБ-д эзлэх хэмжээ 60-аас давбал улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнолд аюултай  болохгүй гэх юм. 
-Монголыг үндэсний хэмжээнд нь авч үзвэл 19 тэрбум ам.доллар давсан өртэй. Энд хувийн хэвш­лийнхний авсан өрийг оруулж бодох хэрэгтэй. Тэртээ тэргүй экспортын орлогоосоо л төлнө шүү дээ. Ингэж тооцвол юун ДНБ-ий 40, 50, 60 хувь, 100 хол давсан. Хамгийн сонирхолтой нь өр хуулиар тогтоосон хэмжээ­нээсээ давж байхад үүний төлөө хариуцлага хүлээх этгээд байхгүй байгаа. Засгийн газар УИХ-аа мэхэлж байгаа. Манай УИХ Зас­гийн газартаа мэхлүүлэхдээ сэтгэ­лийн таашаал авдаг гаж өвчинтэй болоод удаж байна. С.Батболдын Засгийн газрын үед төсвөө зохиож чадахгүй УИХ дээр оруулчихаад, УИХ-аа мэхэлж байгаад төсвөө батлуулдаг байсан. Тэр өвчин нь даамжирсаар байгаад өнөөдөртэй золгоод байна.

-Өрийн зохистой хэмжээ харьцаа нь хэд байвал болох вэ?
-Зохистой төвшин байна л даа. Бусад улс орнууд ДНБ-ий 40, 60 хувь гэж экспортын бо­ломжоо харгалзан тогтоодог. Гэтэл одоогийн манай төр зас­гийнхны ярьж байгаагаар өрөө улам л нэмэх сонирхолтой бай­на. Үндэсний валют маань чөлөө­тэй бүрэн хөрвөдөг бол өрийн асуудалд өөрөөр хандаж болно. Гэтэл манайх хагас хөрвөх валюттай байж өрийн асуудалд болгоомжгүй хандаж байгаа нь түүхэн гэмт хэрэг хийж байгаатай адил. Учир нь өртэй хүн өөдлөхгүй, хүний гарт л орно шүү дээ. Ер нь өрөнд орно гэдэг хойч үеийнхээ амьдралыг барьцаанд тавилаа л гэсэн үг. Үүнд болгоомжтой хандах цаг болсон.

-Та хэдийгээр АН-ын гишүүн ч, Монгол Улсын Ерөнхий сайд байсан хүн. Тэр том зургаараа харвал өнөөдрийн Засгийн газар улс орноо удирдаж чадаж байна уу. Зарим нь чадахгүй байна, хөдөлгөнө гэх юм. За­рим нь чадаж байна, эдийн засаг дэлхийгээс хамаарч хям­раад байгаа. Хэрвээ улстөр хөдөл­бөл бүр илүү хямарна зэрэг янз бүрээр л ярьж байна л даа?
-МАН-ынхан АН-ыг унаасай гэж өдөр шөнөгүй л залбирч суугаа байх л даа. Гэхдээ өөрсдөө асуудлыг эргүүлж босгоод, эрүүл үндсийг нь олох чадвар байх­гүйгээ олон дахин нотоллоо ш дээ. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард МАН-ынхан Засгийн газрыг огцоруулъя гэж асуудал тавилаа. Яагаад огцруулах гээд байгаа юм. Огцруулчихаад дараа нь яах юм гэдэг нь хэнд ч ойлгогдоогүй. Ийм нөхцөлд төр засгийн тухай асуудал ярих ээдрээтэй. Шийдэхэд бэрх. АН ч хүнд байдлаасаа гарах гарц олоогүй, сөрөг хүчин МАН бүр ч олоогүй байна. Ер нь МАН-ынхныг харахад улс орныхоо хувь заяаны асуудлыг дорвитойгоор шийдэх шүдгүй болж дээ л гэж харагдаад байгаа. Ганц нэг сайдын суудлаар оролддог, эсвэл сөрөг хүчин амьд байна гэдгээ харуулах гэж асуу­дал томъёолохоос цаашгүй байна ш дээ. Тэгэхээр монголчууд энэ асуу­дал дээр хамтын оюунаа л дайч­лах л хэрэгтэй болох байх даа.

-Олон фракцуудад яамдыг тэгшитгэн хувааж өгсөн нь Зас­гийн газарт танхимын зармыг алдагдуулж, ажил явуулахад саадтай болгож байна гэдэг дээр та санал нийлэх үү?
-Ер нь фракцууд мөнгө барьж байгаа биш, сайдууд барьж бай­гаа. 2000 оны сонгуулийн дараа­гаас эхлэн Монголын төрд олигархиудын ноёрхол тогтож, хөрөнгөлөг хүмүүсийн засаглал тогтсон шүү дээ. Энэ нь МАН-ын үед үүссэн үр хөврөл нь цэцэглэж соёолсоор байгаад АН-ын үед бүр ч төгс хэлбэрээ олж байх шиг байна. Одоогийн Засгийн газрыг харахад аж ахуйн эрхэлсэн гол яамдын сайд нар нь хэдхэн том компанийн захирлууд байна. Фор­туна Н.Батбаяр, Женко Х.Баттулга, нөгөө л Бодь, Бридж, Ажнай гээд бүгд сайд болсон. Үүнийг харахад, Монголын эдийн засаг олигархиудын гарт оржээ гэж томъёолж болохоор байна. Ганцхан АН ч биш. Яг мөн чанартаа өнгөрсөн чуулганы үед УИХ-аас гаргаж байгаа шийдвэрийг харахад, нам дамжсан олигархиуд нь намаасаа илүү эрх мэдэлтэй болж, өөрсдийн эрх ашгийн төлөө асуудлыг гар нийлж, дуу нийлж байгаад шийдэж чаддаг болсныг харуулж байна.

-Улс орны эрх ашгийг хойш тавьж байна гэж үү?
-Мэдээж. Том хөрөнгөтний эрх ашгийг хамгаалахын төлөө бүхнийг хийж байна шүү дээ. Үнэхээр эдийн засаг хямралтай байна. Энэ бүхнээс гаръя гэвэл саяхан японууд яаж асуудалд хандаж байгааг харлаа шүү дээ. Худалдааны татвараа таван хувь байсныг шууд нэмж найман хувь болголоо. Монголчууд Монгол Улсын хувь заяаг үүрч явахаас биш, Монголын хувь заяаг гаднын хөрөнгө оруулагчид үүрэхгүй. Хүндрэл тохиолдох үед нь хүндрэлийг бүгдээрээ л үүрэх ёстой. Үүн дотроос Монголын буянаар хөрөнгөжсөн, хөл дээрээ боссон хөрөнгөлөг хүмүүсийн бүлэг бол том ачаа үүрэх ёстой. Гэтэл өнгөрсөн чуулганаар том хөрөнгөтнүүдэд 30 жил хүртэл хөрөнгө оруулалтын тогтвортой байдлын гэрчилгээ өгнө гээд хууль гаргачихлаа. Энэ  бол тодорхой. Монголд том хөрөнгөтний ноёрхол тогтоож байна.

-Тантай уулзсаных асуухгүй өнгөрч болохгүй нэг асуулт байна. Крымын асуудалд Мон­гол Улс, монголчууд яаж хан­дах ёстой вэ. Сая НҮБ дээр түтгэлзсэн санал өглөө. Ма­най зарим улстөрчид, нам Оросыг дэмжиж байр сууриа илэрхийлсэн. Ер нь их гүрнүүдийн том улстөрд Монгол Улс яаж хандах ёстой вэ?
-Крымын асуудлыг дэлхийн нийтийн улс төрд үзүүлэх нөлөө­лөл талаас нь манай төрийн мэр­гэжлийн байгууллагуудын төв­шинд эхлээд хариулт өгөх ёстой байх л даа. Түүхэн талаас авч үзвэл 1954 он Хрушев гэдэг хүн Крымыг Оросоос нь  тусгаарлан Укрианд бэлэглэсэн. Үүнийг дэлхийн нийтээрээ мэднэ. Крым бол дээр үеэс Грек, исламуудын хилийн уулзар газар. Бидний хувьд Крым бол Орос үндэстэн өөрийнхөө газар нутгийн бүрэн бүтэн байдалд ул үндэстэй хан­даж, өөрийн улсынхаа нэгдмэл байдлыг бэхжүүлэхийн тулд зүтгэж байгаа нэг илрэл гэж харж болно. Нөгөө талаас өөрөө дээрээ тусгаж харвал, ер нь газар нутгаа гаднынханд бэлэглэж хуваагаад сууж байдаг энэ зам аюултай гэдгийг сануулж байна. Манайхан тэнд ч 100 мянган га, энд ч 100 мянган га газраа гандынханд ху­дал­даж, бэлэглэдэг. Энэ нь сүүл­дээ ямар ч үр дагаварт хүрч болд­гийг харж болохоор байна даа. 

-Өөр нэг асуудал бол төмөр замын бүтээн байгуулалтын гацаа. Төмөр замын төслөө яаж урагшлуулах вэ. Гол гацаа нь өргөн, нарийн цариг дээр үүсээд байгаа. Хаврын чуулганаар царигын тухай хууль гаргана гэнэ. Ер нь Царигийг ингэж хуульчлах нь зөв юм уу?
-Төмөр зам дээр хийрхэлийн асуудал л байна гэж боддог. Урд хөршдөө л бид нүүрс нийлүүлнэ. Урд хөрш нарийн царигтай. Тий­мээс бид нарийн царигаар нүүрсээ гарах нь ашигтай гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Гэтэл бүх нүүрсээ урд хөршийн хараат байдал оруулж ганцхан нарийн царигтай төмөр замтай болох уу гэвэл үгүй. Оросын нутгаар дамжуулж зүүн хойд Ази руу бүтээгдэхүүнээ гаргах боломжийг хайх нь бас зөв. Тэгвэл өргөн царигаар гаргана. Гагцхүү зах зээлээ тэлэхийн тулд энэ хоёр царигийг зэрэг шийдэж, зэрэг эхэлж явах ёстой. Түүнээс биш, нарийн царигаар танк ороод ирнэ гэдэг балай юм яриад сууж болохгүй. Дэндүү хоцрогдсон асуудал болно. Цариг дээр хууль гаргана гэж ярихын оронд  бизнесийн хүрээнд эрүүл ухаанаар шийдэх хэрэгтэй ш дээ.

Э.МӨНХЦЭЦЭГ

Л.БОЛД: Чөлөөт бүс байгуулах нь үндэсний аюулгүй байдал, гадаад бодлогын чухал үндэс суурь юм

УИХ-ын гишүүн, Гадаад харилцааны сайд Л.Болдтой эдийн засгийн хөгжлийн үзэл санаа, чөлөөт бүс, гадаад бодлогын зарим асуудлаар ярилцлаа.

-Та уул уурхайн хүчирхэг гүрэн болох Австралид саяхан албан айлчлал хийгээд иржээ. Айлчлалын үр дүн их биз дээ?
-Австралийн Холбооны Улсад хийсэн айлчлалын үеэр улстөр, эдийн засаг, нийгмийн олон чиглэлээр хоёр улсын харилцааг өргөжүүлэх уулзалт, арга хэмжээнүүдийг зохион байгууллаа. Австрали улс Монголын сайн түнш, жинхэнэ гуравдагч хөрш болжээ. Уул уурхайн салбар сайн хөгжсөн улс орны хувьд Монголд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн байна. Одоо манайд Австралийн 170 гаруй компани үйл ажиллагаа явуулж 40 орчим нь Улаанбаатарт төлөөлөгчийн газраа нээгээд байна. Цаашид ч энэ талын хамтын ажиллагаа өргөжих ирээдүй нээгдлээ. Энэ бүхнийг зохицуулан дэмжих үүрэг чиглэл бүхий Монгол-Австралийн бизнесийн зөвлөл албан ёсны нээлтээ хийснээр томоохон ахиц гарах нь дамжиггүй боллоо.

Мөн Монгол-Австралийн парламент хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх хүрээнд ч томоохон хэлцэл, тохиролцоонд хүрлээ.Хоёр орны хамтын ажиллагааг боловсрол, хүмүүнлэгийн салбарт ахиулахаар болж Монголын 43 залуу Австралийн Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах боллоо. Монголд үзүүлэх хөгжлийн хамтын ажиллагааны төсвөө эрс нэмэгдүүлж 20 сая австрали долларт хүргэснээ Австралийн тал айлчлалын үеэр мэдэгдлээ.

Австралийн Холбооны улсад 21 жилийн дараа айлчлал хийсэн Монголын Гадаад харилцааны сайдын хувиар Австралийн их сургуульд илтгэл тавьж, АВС, Sky news телевиз болон өдөр тутмын The Australian сонинд ярилцлага өглөө.

Монгол эх газраар хүрээлэгдсэн, далайд гарцгүй орон бол Австрали зөвхөн далайгаар хүрээлэгдсэн, өөр улс оронтой хиллэдэггүй сонирхолтой улс юм. Тэр чигээрээ л том чөлөөт бүс гэсэн үг л дээ.

-Бид чинь далайд гарцгүй, Хятад, Орос гэсэн хоёр л хөрштэй, гадаад бодлого ч тэр, бүх зүйл маань энэ хоёроос л хамаарсан улс орон шүү дээ. Энэ дутуу талыг давуу тал болгох боломж байгаа юу?
-Байхаар барах уу даа. Бидний хөршүүд бол эртний соёл уламжлалын барагдашгүй өв сантай агуу үндэстнүүд төдийгүй дэлхийн эдийн засгийн бодлогод том байр суурьтай, өргөн уудам нутагтай, зах зээлийн багтаамжтай, хөгжлийн хурдацтай, нэгэн үгээр бол хоршин хамтран ажиллахад тохиромжтой улс орнууд юм. Өөр бусад улс орон бүр тэдэнтэй ойртон нөхөрлөж, харилцан ашигтай ажиллан хамтдаа хөгжихийг хүсч байна шүү дээ. Бид хөрш, уламжлалт сайн харилцаатай байснаа давуу тал болгох хэрэгтэй. Хятад, Оростой сайн, эрчимтэй харилцахыг хүсч байгаа бусад улс оронд бид харилцах гүүр, ойроос нягт хамтран ажиллах боломжийг нээж өгөх замаар олон улсын харилцаагаа өргөтгөх, өөрсдөдөө хэрэгцээтэй зүйлээ тэднээр бүтээлгэх бодлоготой байх хэрэгтэй. Монгол Улс шиг далайд гарцгүй, эх газраар хиллэсэн хоёр хөрштэй улс орны хувьд хилийн боомтыг өргөжүүлж, худалдаа, эдийн засгийн чөлөөт бүсийг хилийн бүст байгуулах нь хилийн аюулгүй байдал, эдийн засгийн хөгжлийн уялдааг нэмэх оновчтой шийдэл болох юм. Саяхан УИХ-аар баталсан Хилийн боомтын тухай хууль ч энэ чиглэлд гарсан даацтай шинэчлэл юм. Энэ шинэчлэл улам гүнзгий, боловсронгуй, алсыг харсан байх ёстой юм.

Нөгөө талаас, эдийн засгийн чөлөөт бүсийн дэлхий нийтийн сүүлийн үеийн хандлага нь улс орнууд хил дамнасан чөлөөт бүсийг хамтран байгуулах үйл явц болж байгааг анхаарах шаардлагатай. Иймд хилийн боомт бүрт худалдаа, эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах ерөнхий концепц байх нь үндэсний аюулгүй байдал, гадаад бодлогын чухал үндэс суурь болох юм. Өргөн уудам нутагтай, хүн амын төвлөрөл багатай улс орны давуу талыг ийм байдлаар бий болгох нь зохимжтой.

-Хил дамнасан чөлөөт бүс гэж сонирхолтой санаа байна. Тодорхой, бодит ажлууд хаа нэгтээ хийгдсэн болов уу?
-Гадаад харилцааны сайдын хувиар БНХАУ-д айлчлахдаа би нүдээр үзэж танилцаад ирсэн л дээ. Хамгийн ойрын жишээ бол Хятад, Казахстаны хилийн бүст байгуулагдсан Хоргосын чөлөөт бүс юм. Энэ тухай товч мэдээлэл өгье. Хоргос нь Хятад, Казахстаны хилийн боомт юм. Эртний торгоны замын нэг чухал хэсэг байсан түүхтэй. Хоргос боомтоор авто зам, төмөр зам, газрын тос, байгалийн хийн хоолой дайран өнгөрдөг бөгөөд эдүгээ тус боомт нь ШУӨЗО-ны Төв Азийн орнуудтай харилцдаг гол гарц нь болоод байна.

Хоргос боомтын хажууд 2011 оны 12 дугаар сарын 2-нд албан ёсоор нээгдсэн Хятад, Казахстаны Хоргосын олон улсын хилийн хамтын ажиллагааны төв ажилладаг бөгөөд хоёр улсын хооронд хэрэгжсэн стратегийн төсөл гэж тооцогддог. Анхны хил дамнасан худалдаа, эдийн засгийн бүс, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны төвүүдийн нэг юм.

Ер нь Хятад, Казахстаны хил дээр худалдаа, хөрөнгө оруулалтын бүс байгуулах саналыг анх 1992 онд гаргажээ. Тухайн үед Хонконгийн нэг компани 150 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж хоёр улсын хилийг дамнасан 2,6 км2 нутаг дэвсгэрт чөлөөт худалдааны бүсийн шинжтэй, хаалттай олон улсын чөлөөт худалдааны хот байгуулах санал гаргасныг хоёр улсын Засгийн газар дэмжснээр үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн боловч дотоод шалтгааны улмаас зогссон байна. Энэ суурин дээр Хятад, Казахстаны харилцаа улам өргөжихийн хэрээр хил дамнасан чөлөөт худалдааны бүс байгуулах сонирхол, шаардлага улам нэмэгдсэнээр энэ төв үүсчээ.
    
-Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн нээлттэй бүс нь хилийн боомтоо багтааж байгаа гэсэн үг үү?
-Тийм л дээ. Хоргосын эдийн засгийн нээлттэй бүс нь багцаагаар 8 км өргөнтэй, 9 км урттай газар нутагтай, үүнд Хоргос боомтын 30 км2 орчим нутаг хамрагддаг. БНХАУ-ын Төв Ази, Өмнөд Ази, цаашлаад Европ руу гарах гол гарцуудын нэг гэж тооцогддог, олон улсын зэрэглэлийн эдийн засгийн нээлттэй бүс юм. Боловсруулах үйлдвэрийг голлон хөгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна лээ. Гадаад дотоодын хөрөнгө, технологи, боловсон хүчин зэргийг татаж, үйлдвэрлэлийг цогцоор хөгжүүлэх, орчин үеийн аж үйлдвэрийн тогтолцоог бий болгох, аж үйлдвэржилт, хотжилтын явцыг түргэтгэх, ингэснээр тус бүс нутгийн нийгэм, эдийн засгийн өсөлтөд бодит түлхэц үзүүлэх зорилгоор БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлөөс 2011 онд Хоргосын эдийн засгийн нээлттэй бүсийг байгуулах шийдвэр  гаргажээ. Тус нээлттэй бүсийг 2015 онд багтаан ерөнхийд нь байгуулж дуусахаар төлөвлөж байгаа юм билээ.

-Энэ улсууд хууль тогтоомжийн хүрээнд хөнгөлөлт, бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлсэн байх даа?
-Тэнд сонирхол татахуйц хөнгөлөлт, бизнесийн таатай нөхцөлүүд байна лээ. Тухайлбал, Хятадын талаас уг төвд  барилга, дэд бүтэц байгуулах, материал, тоног төхөөрөмжийг оруулахад экспортод гаргаж байна гэж тооцон татварын буцаалт олгодог. Казахстаны талаас Хятад руу барилга, дэд бүтэц байгуулах материал, тоног төхөөрөмжийг оруулахад гаалийн татвар, импортын НӨАТ-аас чөлөөлнө. Тус төвөөс Хятадын нутаг руу бараа бүтээгдэхүүн оруулахад ерөнхий худалдааны татвар хураах журмыг баримтална. Аль ч зорчигч тус төвөөс өдөрт 8000 юаний татваргүй барааг авч гарахыг зөвшөөрдөг гэх мэт нөхцөлүүд байдаг байна.

-Монголд хэрэгжүүлчихмээр сайхан туршлага байх нь, Замын Үүд, Алтанбулаг, Дорнодын хойд, өмнөд хилийн бүсэд нээчихмээр санагдаж байна шүү. Ийм хил дамнасан эдийн засгийн бүсэд бусад улс орны бизнесийн төлөөлөл, хөрөнгө оруулалт ороод ирвэл улс орны бие даасан байдал, аюулгүй байдал, гадаад бодлого гээд олон зүйлд баталгаа гарч ирэх юм байна даа. Манай улс чөлөөт бүсийн тухай хуультай болоод 20 гаруй жил болж байна. Өөдтэй өнгөтэй яваа юм дуулдахгүй л юм? 
-Баян-Өлгий аймаг гэхэд дөрвөн улс хил залган оршдог бүс нутагт байрладаг тул тэнд энэ дөрвөн улс хамтран хил дамнасан тусгай бүсийг нээн ажиллуулбал их ирээдүйтэйбөгөөд бид Төв Азийн улс орнууд руу гарах чухал гарцтай болох юм. Дорнод аймаг гэхэд Орос, Хятадтай хил залгаа оршдог тул бас хил дамнасан тусгай бүс байгуулбал Ази, Номхон далайн улс орнууд руу шууд гарах, далайд гарцтай болох чухал шийдэл байх жишээтэй юм л даа. Гэхдээ бид санаачлагч байх хэрэгтэй,ядаж л эрхзүйн суурь орчныг нь бүрдүүлэх учиртай.

Өнгөц харахад манайд чөлөөт бүс байгуулах эрх зүйн орчин бүрдсэн мэт байгаа л даа. Гэвч учир дутагдалтай байгааг миний хүсэлт, захиалгаар хийлгэсэн УИХ-ын Тамгын газрын Судалгаа, шинжилгээний хэлтсийн “Чөлөөт бүсийн эрхзүйн зохицуулалт, онцлог, түүхэн хөгжлийн талаарх гадаадын зарим орны туршлага” судалгаанд  Чөлөөт бүсийн тухай хууль тогтоомжид анализ хийн, зарим улс орны эрх зүйн орчинтой харьцуулан харуулжээ.

Уг судалгаанд дүгнэснээр, манай улс“Алтанбулаг”, “Замын-Үүд” , “Цагааннуур”-ын чөлөөт бүсүүдэд тус бүрчлэн бие даасан хууль баталсан хэдий ч чөлөөт бүсийн хөгжил, түүнийг дагасан хотжилт, бүтээн байгуулалт, амьдралын нөхцлийн талаар ямар ч зохицуулалт хийгээгүй байна. Энэ ньчөлөөт бүсүүд үр ашиггүй ажиллах, үйл ажиллагаагаа эхлүүлж чадахгүй байгаад нөлөөлөх нэг хүчин зүйл болж байна.

Сайн туршлага бүхий улс орны хувьд БНСУ хуулиндаа эдгээр асуудлыг цогцоор нь тусгасныг би Инчеоны чөлөөт бүсэд ажиллахдаа танилцаж анхаарч байлаа. Тухайлбал, Солонгосын хуулинд чөлөөт бүс байгуулах шийдвэр гарч, төлөвлөгөө батлагдсан болнэн жилийн дотор үйл ажиллагаагаа эхлэхийг хуульчилсан ньнэн оновчтой зохицуулалт болсон байна лээ.

Манайд татвар, гаалийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, урамшууллын асуудалд анхаарал хандуулахаас илүүтэйгээр чөлөөт бүс үүсгэн байгуулах болон түүнийг дагасан хотжилт, бүтээн байгуулалт, газар зохион байгуулалт,оршин суугчдын ажил эрхлэлт, амьдрах орчин, боловсрол, эрүүл мэндийнүйлчилгээ, бүсийн өөрийгөө санхүүжүүлэх чадварзэрэгасуудлыгшийдэх эрх зүйн болон бүтцийн тогтолцоог бий болгох шаардлагатайбайна.

-Энэ судалгаа сонирхолтой, чөлөөт бүсийн цаашдын хөгжлийн хандлагыг харуулсан даацтай болсон байх нь. Үйл ажиллагаа, үүсгэн байгуулалт нь бүтэмжгүй байгаа чөлөөт бүсийн бүтэлгүйтлийг хэн хариуцах билээ? Эзэн холбогдогч гэж байна уу? 
-2011 онд Үндэсний Аудитын газрын “Эдийн засгийн болон худалдааны чөлөөт бүс, үйлдвэрлэл технологийн парк байгуулах зорилтын хэрэгжилтийн явц, үр дүн” тайланд УИХ-аас баталсан үзэл баримтлал, үндсэн чиглэлийг бүрэн баримтлаагүй байна. Илэрсэн дутагдлуудыг даруй засч залруулахгүй бол чөлөөт бүсийн хөгжил төдийгүй улс орны эдийн засгийн ерөнхий төлөв байдалд ихээхэн саад тотгор учрах нөхцөл байдал бий болсон гэсэн дүгнэлтүүдийг хийжээ.

Чөлөөт бүс байгуулж, хөгжүүлэх угтвар нөхцөл, хууль эрхзүйн орчин бүрдээгүй, УИХ-аас баталсан үзэл баримтлалыг мөрдөөгүй, чөлөөт бүс байгуулах хангалттай хөрөнгийг батлаагүйгээсхөрөнгө, хүч тарамдуулсныг тогтоосон нь анхаарах асуудал юм.Албан ёсны бодит дүгнэлт ийм л байгаа даа.

-Тэгээд ямар гарц байна вэ?
-Ер нь чөлөөт бүсийг нутгийн гүн рүү гэхээсээ илүү хилийн бүс рүү ойртуулж байгуулах нь хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татах чухал сэжүүр юм.

Уул уурхай төдийгүй бусад экспортын бүтээгдэхүүний эргэлтийг нэмэгдүүлэх, гадаад худалдааг хөнгөвчлөх, түүхий эд, ашигт малтмалд технологийн боловсруулалт хийж экспортлох хамтарсан үйлдвэрүүдийг хил орчмын бүс нутагтбайгуулах зорилтыг дэвшүүлэн хуульчлах шаардлагатай байна. Үүний тулд хилийн бүст байгуулах худалдааны болон эдийн засгийн чөлөөт бүсүүдийг хөрш орнуудын засгийн газар хоорондын хэлэлцээр, урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын гэрээний хүрээнд хөрөнгө оруулалтын баталгаа гаргах замаар хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг татаж байгуулах нь оновчтой юм. Дан ганц төсвийн хөрөнгө, зээл туслалцаанд найдаж цаг алдах шаардлагагүй.

Алтанбулаг, Цагааннуур, Сэлэнгийн Сүхбаатар зэрэг томоохон чөлөөт бүсийг ОХУ-тай, Замын Үүд, Гашуун Сухайт зэрэг өмнөд хилийн дагуу орших боомтуудад суурилсан чөлөөт бүсийг БНХАУ-тай Засгийн газрын түвшинд хэлэлцэн байгуулах, тэнд хөрөнгө оруулагчдад Засгийн газруудын хамтарсан баталгааг гаргах, татвар, газар эдэлбэрийн хөнгөлттэй урт хугацааны эрхийг олгох зэргээр дэмжвэл үр дүнтэй юм.

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөн нэмэгдэж байгаа хурдцыг гүйцэхгүй байгаа хил орчмын бүс нутгийг онцгой бодлогоор дэмжиж хөрөнгө оруулагчдад таатай нөхцөл үзүүлэх замаар хөгжүүлэх, энэ бүхнийг одоо байгаа Монгол Улсын Хилийн тухай, Чөлөөт бүсийн тухай болон саяхан баталсан Хилийн боомтын тухай хуулиудтай зохицуулан, нүсэр давхардсан бүтэц, удирдлагын зардал гаргахгүйгээр шийдвэрлэх боломж бий л дээ.

-Хууль боловсруулна гэсэн үг үү?
-Тийм. Шинэ хууль, эрхзүйн онцгой зохицуулалт хийх хэрэгтэй асуудал юм. Хилийн боомт, хилийн бүст нээгдсэн чөлөөт бүс нь бизнес эрхлэгчдийн үйл ажиллагаа, эдийн засгийн өсөлт, хөгжил болон гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээнд нөлөөлж байдаг тухайн улсын эдийн засгийн амин чухал судас мөн тул олон улсын чанартай хил дамнасан болон хилийн боомтод тулгуурласан эдийн засгийн чөлөөт бүсийг байгуулах, хөгжүүлэх агуулгатай хуулийн төслийг би УИХ-ын гишүүний хувьд санаачлан боловсруулаад байна.

-Та нэгэн ярилцлагадаа гадаад бодлого бол хамгийн том эдийн засаг гэж хэлсэн байсан. Энэ санааг нэлээд тодорхой болгомоор байна. Гадаад орчин, хөрөнгө оруулалт, зах зээлгүйгээр эдийн засаг сайн хөгжихгүй гэсэн санаа байх даа?
-Улс орон том жижиг гэлтгүй үр дүнтэй, олон талт гадаад харилцаа байхгүй, олон улсын нэгдсэн том зах зээлд эзлэх өөрийн байр суурьгүйгээр цааш явах боломжгүй болжээ. Монголчуудын сүүлийн 20 жилд туулсан хүндрэл бол үүнтэй л холбоотой. Улстөрийн яриа хэлэлцээрүүдийг гадаад бодлогын хүрээнд тасралтгүй явуулж ирсэн боловч харилцагч талууд үндэснийхээ эрх ашгийгхарилцан ашигтайхангах, эдийн засгийн даяаршил, дэлхийн зах зээлийн чиг хандлагад өөрийн нөөц бололцоог зохисжуулах тал дээр хангалтгүй ажиллаж иржээ.

Дан ганц зээл, туслалцаанд дулдуйдсаар ирсэн нь тухайн үедээ Монголын залуу ардчилалд хэрэгтэй байсан гэж боддог ч цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр байдал өөр болжээ. Бид нялх ардчиллаас тогтвортой, бодит ардчилалтай болсон. Тэр хэрээр бид өөр зорилго, бодлого, үйл ажиллагааг эрхэмлэж улс орноо улам эрчтэй хөгжүүлэх үндэс суурийг тавих хэрэгтэй юм. 

Түүхий эд, ашигт малтмалаа боловсруулж, технологи шингээж үнэд хүргэж чаддаггүй юм гэхэд шууд ачаад гаргачих ч дэд бүтэц, харилцаа холбоо муутай байснаас бид өчигдөр, өнөөдрийн бэрхшээлүүдтэй учирч байна. Энэ байдлыг яаралтай өөрчлөхгүй бол маргааш ч ийм байсаар байх болно.

Энэ цаг үед Монгол Улс өмнөд хөршийнхөө эрчим хүч, эрдэс баялгийн өндөр хэрэгцээнээс хамаарч байна. Дандаа ийм байж болохгүй. Бид боловсруулах үйлдвэр, технологи шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж сурах хэрэгтэй байна. Энэ бүхнийг бий болгоходхөгжсөн орнуудын дэмжлэг туслалцаа, бизнесийн хамтын ажиллагаа зайлшгүй хэрэгтэй. Мөн эдгээрийг хүлээн авч чадахдэд бүтцийн, ядаж л эрхзүйн орчныг нь бид өөрсдөө бүрдүүлэх шаардлагатай юм. Гадаад харилцааг уулзаж ярилцаад, протокол хөтлөөд тохиролцоод явахаас гадна тодорхой, ажил хэрэгч, томоохон төслүүд рүү чиглэдэг болгох хэрэгтэй. Ерөнхий зүй тогтол яриад байлгүй, маш тодорхой асуудлыг шийдэж сурах хэрэгтэй байна. Гадаад бодлого ийм л байх ёстой гэж би үздэг.

-Яриагаа нэлээд ерөнхий тойм асуултаар өндөрлөе. Монгол Улсын эдийн засаг  хурдацтай хөгжиж, ард иргэдийн амьжиргааны түвшин эрс дээшилнэ гэсэн том хүлээлт хойшлогдсоор 20 гаруй жил болжээ. Иргэдийнхээ итгэл, хүлээлтийг улстөрчид та бүхэн хэзээ бодит ажил, үр дүн, хэрэгжилтээр хариулах вэ?
-Тойм ерөнхий асуулт ч биш л дээ. Улстөрч хүний зайлшгүй хариулж чаддаг, хариулсандаа үнэнчээр зүтгэж хэрэгжүүлдэг асуудал байна аа. Ер нь улстөрч хүн өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цаг дээр ажилладаг, ажиллах ёстой л доо. Өмнөх үеийнхээ ололт амжилт, алдаа сургамжаас суралцаж, цааш аваад явах боломжтойг үргэлжлүүлж, алдааг нь засч, өнөөдрийн болон ирээдүйн хөгжлийн суурь тавих утгаараа улстөрч хүн өнгөрснийг маш гярхай ажиглаж, нягтлах учиртай юм.

    Улстөрч хүн ирэх цагийн хөгжил дэвшлийн суурь бодлогуудыг боловсруулж, хууль тогтоомжийн тогтолцоог сайжруулж, одоо цагтайгаа нийцүүлж суудаг тул ирээдүйг угтагч, түүнийг оновчтой таамаглан хойч үедээ хөл дээрээ бат зогсох боломжийг олгох учиртай. Гэхдээ дан ганц алс хэтийг харсан, одоо цагаа мартсан, өнөөдөр ажиллаж хөдөлмөрлөж, амьдрахын төлөө зүтгэж яваа иргэдээ зөнд нь орхисон байж хэрхэвч болохгүй. Тэдний эрэлт хэрэгцээ, хүсэл зоригийг мэдэрч, тэднийхээ төлөө зүтгэх учиртай. Хүн бүрийн хүсэл зоригт нийцэх боломжгүй чнийтлэг ашиг сонирхлыг олж мэдрэн төрийн бодлогын өнөөдрийн хөг аяст нийцсэн шийдэл олох ёстой юм.

Би чуулганы завсарлагаанаар өөрийн нэр дэвшиж сонгогдсон тойргийнхоо төлөөлөл болох 1300 гаруй хүнтэй уулзлаа. Уулзалтандаа Улаанбаатар гэсэн том өрх айлыг толгойлж яваа Э.Бат-Үүл даргыг ч урьж оролцууллаа. Хотын даргын явуулах бодлого, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг иргэддээ шууд сонсох, санал бодлоо хэлж харилцан ойлголцох боломжийг олгосон юм. Миний нэр дэвшиж сонгогдсон тойргийн хэмжээнд авч хэрэгжүүлэх төсөл, санаачилгыг ч ярилцлаа. Орон нутгийн засаг захиргаа, тухайн тойргоос нэр дэвшиж сонгогдсон УИХ-ын гишүүд хамтран тодорхой төсөл, тооцооллыг санал болгож байгаа нь таны асуусан хүлээлтийг наашлуулах, итгэлийг даах үндсэн арга зам гэж үзэж байна. Мөн УИХ-ын гишүүний хувьд дэвшүүлсэн санаагаа дүүрэг, нийслэлийн бодлогод тусгах, тэдний үйл ажиллагаанд бодлогын дэмжлэг үзүүлэх нь юунаас чухал байгааг миний зохион байгуулсан энэ уулзалт харууллаа.

Төрийн иргэдэд хүргэх үйлчилгээ жижигдэж багаддаггүй юм билээ. Шинэчлэлийн Засгийн газрын аятайхан санаачилгын нэг нь ТҮЦ машинууд юм. Гэтэл иргэд газар олголт болон бусад асуудлаар лавлагаа авах гэхэд холбогдох асуулгыг бөглөж чадахгүйгээс ашиглахдаа хойрго байна. Хөдөлмөрийн биржид бүртгэлтэй оюутан залуусыг энэ ажилд татан оролцуулахад иргэд урамшин ач холбогдлыг нь илүү ихээр мэдэрч байна лээ. Би тойрогтоо багахан хугацаанд ийм ажлыг биечлэн зохион байгуулаад үүнийг харлаа.    
-Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

Ярилцсан Р.Намдү
Эх сурвалж: “ӨДРИЙН СОНИН”