Д.Болдбаатар: “Багад багын давуу тал бий. Томд томын бэрхшээл бий” гэсэн Хятадын зүйр үг байдаг

«Хуаньжу гэг», «Чингис хаан» олон ангит кино, хятад, англи, япон хэлний толь бичигүүд болон сүүлийн үед уран зохиолын орчуулгад эрч хүчтэй шамдуу дайран орж «Чонон сүлд», «Цаасан шувуу наадуулагч», «Мянган нарны цацраг», «Гурван улсын үлгэр», «Төвд банхар» зэрэг сонирхолтой бүтээлийг туурвисан эрхэмтэй ярилцлага өрнүүлнэ гэхээр та бүхэн эрхбиш хэн болохыг гадарлаж байгаа байх аа. Доржсүрэнгийн Болдбаатарыг би бүр наяад оны сүүлчээр монголын радиогийн хятад хэлний редакцид ажилаж байх үеэс нь сайн мэдэх юм. Одоо тэр манай урдаа барьдаг сайн орчуулагч нарын нэг болсон төдийгүй өөрийн залгамж халааг бэлдэх зорилгоор хувийн «Гэгээ» коллежийг үүсгэн байгуулаад амжилттай ажиллаж байна. Бид хоёр нэлээд өргөн сэдвээр сонирхолтой яриа өрнүүлснийг уншигч та бүхний таалалд өргөн барья. 

Д.Т: Өөрөө «Улсыг засах, жараахай шарахаас амархан» гээд хэлчихсэнийг нэг нөхөр хариуд нь харин ч хэцүү гэсэн маягтай шүүмж бичсэнийг бодвол уншаа байлгүй дээ. Тэр талаар яриагаа эхлэвэл ямар вэ? 
Д.Б: Заримдаа миний бүтээлүүдийн талаар мэр сэр шүүмж болон магтаал гарч байдаг л даа. Би тэр болгонд тэгтлээ их ач холбогдол өгөөд байдаггүй. Урдаа байгаа хийх ёстой зүйлдээ л илүү анхаарахыг хичээдэг. Та бүхэн надад уншигч олонтойгоо харилцах ийм сайхан завшаан олгосныг ашиглан би тэр бүх явган яриа, шүүмжүүдэд нэг мөр хариу өгөх нь зүйтэй гэж бодож байна. Их ч олон хүн уншдаг юм билээ. Би «Үндэсний шуудан» сонин дээр өөрийн уран бүтээл болон монгол хятадын харилцаа зэрэг сэдвээр сүүлийн үед хоёр ярилцага өгсөний нэг нь тийм гарчигтай болчихсон байна билээ. Уг нь «Улсыг засах жараахай шарах лугаа адил» гэсэн гарчигтай байсныг сонины хянан тохиолдуулагч жаахан зассан байна лээ. Тэглээ гээд учиргүй утга гажихгүй. Тийм тохиолдол байдгийг өөрөө юу эс андахав. Тэр шүүмжийг миний сайн танил нөхөр нэрт хятад судлаач М.Чимэдцэеэ бичсэн байсныг уншсан. Дээр дурдсан гарчгийн тухайд бол эртний хятадын аугаа сэтгэгч Лаозыгийн «Даодө» сударт байдаг ишлэл юм. Улс нийгэм гэдэг өөрийн зүй тогтлоор хөгждөг жамтай. Түүнд төрийн түшээдээс зүй бусаар хутгалдан ороод байхгүй байвал зүгээр. Жараахайг шарах уг нь их амархан юм. Түүнийг зөөлөн галаар олон дахин оролдохгүй шараад байхад болчихно. Харин байн байн эргүүлж, оролдоод байвал шарсан жараахай биш шатсан нүүрс болон хувирдаг гэсэн санаа. Манай зарим төрийн түшээдийн үйлдэл Лаозыгийн хэлсэн тэр үгийг надад байнга санагдуулдаг болохоор тэр ярилцлагадаа онцлон дурдсан хэрэг. 

Д.Т; Олон дахин засаг төрөө солиод хүн бүр оролдоод байх хэрэггүй гэсэн санаа байжээ дээ уг нь бол. Бас Тотем гэдэг үгний талаар олон янзын санал гарч байсан даа?
Болд; Судлаач анд маань шүүмжийн эхэнд Г.Аким гуай зэрэг хүмүүсийн ярьж бичдэг «Чонон сүлд» гэдэг нэрийн оноолт буруу. «Чоно шүтээн»  гэх байсан гэдэг зүйлийг дурдсан байна лээ. Манай ард түмэн чоныг учиргүй шүтээнээ болгон дээдлээд байдаггүйг хүн болгон мэдэх хойно. Хийморьтой амьтан шүү гэдэг бахдал, хүндлэл байдгийг үгүйсгэх аргагүй. Би уг романыг орчуулахаар суухдаа өөрт минь дэлхийн гучин хэдэн орны орчуулагчдаас илүү хүнд үүрэг оногдож байгааг ухаарч байсан. Нэгд би монгол сэтгэл зүрхтэй орчуулагч хүний хувьд монгол чонын тухай, монгол нүүдэлчин ахуй соёлын тухай бичигдсэн уг номыг хэрхивч муу орчуулах эрхгүй. Нэрнээсээ эхлэн бодолцох хэрэгтэй. Дэлхийн бусад бүх хэлэн дээр «Чонон тотем» гэсэн маягаар орчуулсан. Харин тотемийн монгол үгийн оноолт юу байж болох вэ гээд чамгүй судлаж сурвалжилж таарна аа даа. Гэтэл тотем гэдэг үг нь «Сүлд» гэсэн утгатай индиан үг юм байна. Түүнийг 1840 –өөд оны орчим Английн нэгэн эрдэмтэн өөрийн бүтээлдээ анх оруулснаас улбаалаад хожим дэлхий нийтэд тархсан үг ажээ. Харин манай монголд бол «Төрийн сүлд», монгол цэргийн «Хар сүлд» гэх мэт тодорхой ухагдхуун бодитой оршсоор байгаа. Манай ээж социализмын хатуу бэрх он жилүүдэд орой болгон цайныхаа дээжийг төрийн сүлдэндээ өргөдөг. Биднийг ч гэсэн төрийн сүлдэндээ залбирч байгаарай гэж захидаг хүн  байсныг би орчуулж байх явцдаа байнга дурсан санаж байсан. Харин Г.Аким гуайн зүтгээд байгаачлан «Чоно шүтээн» гэдэг хувилбар зөв юм бол «Шувуун саарал», «Морин эрдэнэ», «Модон ширээ», «Чулуун сийлбэр», «Цасан ширхэг» гэж ярьж бичихээ болих хэрэг үү? Жавхлангийн дуулдаг «Чонон гоо» дууг юу гэж зарлах болж байна гээд бодууштай асуудал ундарч ирнэ.

Д.Т; Бас чиний ярилцлагад Күнзийн хэлэх дуртай «Ном үгийг гүйцэхгүй. Үг утгыг гүйцэхгүй.» гэсэн санаа дурдсаныг судлаач анд чинь хаанаас ийм үг гараад ирэв гэж гайхсан байсан санагдана?
Д.Б; Күнз үнэхээр тэгж хэлсэн л юм байх даа гэсэн өнгө аяс цухалзуулсан байна лээ. Миний санаж байгаачлан судлаач анд маань Күнзийн «Шүүмжлэл өгүүлэл», «Их суртахуй» хоёрыг хөрвүүлсэн. Мэдээжийн хэрэг Күнзийн хэлж ярьж байсан бүхэн тэр хоёр номоор хязгаарлагдахгүй шүү дээ. Миний хувьд ч гэсэн Күнзийн бүтээлийг уншиж судласан маань судлаач андаас илүү биш юм гэхэд учиргүй дутахгүй болов уу гэж бодож байна. Дээр хэлсэн үг «Зурхайт номонд» байдгийг Күнз Богд шавь нартаа байнга айлддаг байсан гэдэг. Энд сонирхуулж хэлэхэд Күнз бага залуугаасаа өөрт байсан «Зурхайт номыг» дөрвөн удаа үхрийн ширээр хавтаслаж үдээд уншиж судлаж байсан домог бий. Тэр үеийн ном модон савхыг хэлхин хуудас болгоод үхрийн ширээр хавтасладаг байсан гээд бодохоор хэр зэрэг их тэвчээр гарган суралцаж байсан нь ойлгогдоно. Үүнтэй холбоо бүхий зарим зүйлийг ярилцлагын завсар чөлөөгөөр хөндөн ярилцвал ямар вэ? 

Д.Т: Тэгье ээ. Манайхан хятадад учиргүй дургүй улс байх юм. Тэгсэн атлаа толгойтой болгон шахам хятад хувцас хунар өмсөөд эд барааг нь хэрэглээд байгаа шүү дээ. Өөрөө хятад судлаачийн хувьд энэ талаар ямархуу бодолтой явдаг вэ? 
Д.Б: Намайг Тайбэй хотод явж байхад таксины жолооч нар цонхон дээрээ «Солонгос хүнд үйлчлэхгүй шүү!» гэсэн бичиг хадаастай явж байхыг харсан. Солонгосууд нь япончуудад дургүй байдаг нь нууц биш. Хятад, Япончууд бие биесээ үзэн ядаад нэг хэсэг бараг л дайтангаа алдлаа. Бас Сиэтл хотод очоод байхад тэндхийн иргэд Канадууддаа төдийлөн таатай биш шиг. Канадчууд нь ч гэсэн америкууддаа жаахан ёозгүй ханддаг байдал ажиглагдаж байсан. Норвеги хүнээс дэлхий дээр хамгийн тэнэг хүмүүс хаана амьдардаг вэ гэвэл Данид гэж бодож санахын завдалгүй хариулна гэсэн онигоо байдаг шүү дээ. Энэ мэтчилэн тоочоод байвал зөндөө олон жишээ бий л дээ. Ер нь хоноц хоноцдоо дургүй хонуулсан эзэн хоёуланд нь дургүй гэдэгчлэн хөрш зэргэлдээ оршин амьдарч байгаа үндэстэнгүүд бие биеээ өөнтөглөн үзэх явдал түгээмэл байдаг бололтой.

Д.Т; Гол нь Хятадын эрлийз гэдэг нэр хоч л улс төрийн тоглоом бие биенээ доош хийх арга болчихоод байгааг л асуух гэсэн юм л даа?
Д.Б; Харин тиймээ .Гол нь түүнийг төрийн түшээд, улс төрчид учиргүй хөөргөдөн дэвэргэж улс төрийн тамга хөзрөө болгох гэвэл зохисгүй хэрэг. Манай зарим хүмүүс хятадуудад яагаад дургүй байдгийнхаа учрыг өөрөө ч бараг хэлж мэдэхгүй болов уу? Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн зууны үзэл суртлын хатуу ширүүн тэмцэл л тэдний тархи толгойд хятадын эсрэг үзлийг бат бөх шингээж өгсөнтэй холбоотой байж мэдэх юм. Нөгөө талаар ерээд оны эхээр манайхан толгойтой бүхэн л ганзагын наймаанд явж хуурамч бараа, зальхай наймаачинд хулхидуулсны улбаа яваад байж бас мэднэ. Хятадууд өөрсдөө наймаачдаа өөдгүй зальхай амьтас гэж ад шоо үзэх хандлагатай байдаг юм шүү дээ. Тийм болохоор цөөн тооны зальхай наймаачдын балгийг бүхэл бүтэн үндэстэнд нялзаах хаашаа ч юм. Түүхийн сурах бичиг дээрээ манай уламжлалт түүхийг гуйвуулсан, сүлжээгээр цөөн тооны хүмүүс манай тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдлыг үгүйсгэсэн хандлагатай зүйл бичих явдал мэр сэр бий. Тэр бол өөр асуудал. Ерөнхийдөө бол нийт хятад хүмүүс манай монголчуудыг тэгтлээ үзэн ядаад байдаггүй. Харин Шанхай, Шэньжэнь зэрэг цөөн хотуудад «Монгол хүн нохой хоёр орохыг хориглоно» гэсэн бичиг хадаастай байна гээд сүлжээгээр шуугиад байсан үзэгдэл бусад хот, мужууддаа газар аваад эхлэвэл тоглоом маань шоглоом болно. Ер нь энэ асуудал дээр бид жаахан хамжааргатай байх нь зүйтэй гэж боддог.

Д.Т: Англи хэлний Алтангэрэл, Герман хэлний Тува Галсан, хятад хэлний Доржсүрэнгийн Болдбаатар гурав МУИС-ийн гадаад хэлний тэнхимээс хөөгдөж байсан гэдэг үг чих дэлсэж байсан л даа. Би саяхан Чинагийн Галсан гуайгаас ярилцлага авах үедээ энэ төрд жаахан гомдонгуй явдаг юм уу даа гэсэн байдал ажигласан. Чамд тиймэрхүү эмзэглэл төрөх үе байдаг уу? 
Д.Б: Тэр ярилцлагыг би уншсан. Их сонирхолтой санагдсан шүү. Би хэрэг болгоод интернэт дээр тэр хүний тухай хайгаад үзсэн чинь Герман хэл дээр бичигдсэн маш олон ном нь гадаадын зах зээл дээр зарагддаг юм байна лээ. Манай төр засаг хөлстэй бөхчүүд, хөлөг морьдын уяачдад шан харамжаа хайрладаггүй хэр нь оюуны хүнд хөдөлмөрийг эрхлэж байгаа уран бүтээлч нартаа гар татуухан хандаад байдаг нь нууц биш ээ. Би хэрвээ андуураагүй бол бараг саяхан шахам л Галсан гуайд соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол өгсөн санагдана.

Д.Т; Үгүй юм билээ. Н.Энхбаяр нилээд дээр өгсөн юм билээ. Харин түүнээс хойш манай төр засаг огт тоодоггүй юм билээ. Уг нь нилээд юм ярисан юм. Сүүлд нь эргүүлээд үзүүлтэл хасчих Төрөө минь өөртөө гал дуудаад яахав гэхээр нь хасчихсан юм.Бас гадагшаа явах гээд яаруу үед очиж ярисан болоод тийм ч өөдтэй болоогүй байх.
Д.Б; Миний хувьд үзэгч, уншигч өргөн олныхоо хайр хүндлэлийг хүлээж, түүнийг дааж явахаас илүүтэй эрхэм нандин зүйл үгүй гэсэн итгэл үнэмшилтэй явдаг хүн. Харин төр засгаас өчүүхэн эрдэм чадлыг минь ойшоож үзээд хоёр Сымагийн «Түүхэн шастир», «Засагт туслах нэвтэрхий толь» нэрт эртний хятадын хоёр том түүхэн сурвалжийг орчуулах ажилд зараасай гээд хөрөнгө мөнгөний хувьд тусладаг болоосой гэж бодогдох үе бий. Хоёр Сыма гэдгийн нэг нь Хань улсын нэрт түүхч, хятадын түүх бичлэгийн эцэг гэгддэг тайган түшмэл Сыма Цянь, нөгөө нь Сүн улсын чансан Сыма Гуан нар юм. «Түүхэн шастирт» Хүннү гүрэн болоод түүнээс өмнөх гурван мянган жилд амьдарч байсан манай өвөг дээдсийн түүх оог цоог тэмдэглэгдэн үлдсэн байдгаараа сонин. Харин «Засагт туслах нэвтэрхий толь» түүхэн сурвалжид мөн л монгол угсаатны түүхэнд холбогдох мянга гаруй жилийн үйл явдлыг олон арваар нь бичиглэн үлдээсэн байдаг. Тэр хоёрыг гаргачихвал монголын түүхийн ерөнхий төлөв төрх үнэн мөнөөрөө тодрон гараад ирчихнэ дээ. 

Д.Т: Хэний анайгүй л хийх гэж байгаа ажилд минь л хөрөнгө мөнгөөр туславал тэр гавъяа шагнал ч яамай л гэж боддог. Кино хийчих гээд мөнгө хайгаад 15 жил болж байна. За тэр яахав.Чи дээхнэ «Орчлон гэгч томдоо гадаргүй, багадаа доторгүй» гэж ярих дуртай байж билээ. Бодвол нөгөө хятадын гүн ухаан байлгүй дээ. Би ч энэ үгийг өөрийнхөө бичсэн зүйлд ишлэж байсан санагдана. Чи сүүлийн үед түүхэн сурвалж түлхүү уншаад байгаа чинь ярианы явцад ойлгогдож байна. Түүхээс гадна гүн ухааны сэдэвтэй зүйл хэр зэрэг үзэж судлаж байна вэ? 
Д.Б: Тийм ээ. Дээр өгүүлсэн ишлэл бол Лаозыгийн «Даодө» судрын дотор байдаг. Орчлон хязгааргүй тэлэн үргэлжилдэг гэдгийг хүн бүхэн ойлгодог. Гэхдээ л ухаан санаанд нэг багтаж өгдөггүй. Түүнчлэн бас дотогшоогоо хязгааргүй юм гэсэн санааг дээрх ишлэл хэлээд байгаа хэрэг. Энэ хоёр гадагш дотогш чиглэсэн хоёр хязгааргүйн торгон уулзвар дээр л бид хүмүүн заяаг олж төрсөн байдаг ажээ гээд бодохоор сонин. Ер нь Лаозыг уншиж байхад Гегелийн диалектик өөрийн эрхгүй санагдаад байдаг. Гегель гэснээс тэр аугаа хүн манай монголын тухай их судалгаатай, сайн сайхнаар дүгнэсэн зүйл цөөнгүй байдаг юм байна лээ. Тухайлбал «Дэлхийн түүх Монголоос эхтэй» гэж түүний хэлсэн алдартай үгийг манай хүмүүс тэр болгон мэддэггүй.  

Д.Т: Наадхи чинь сонин хэрэг байна? Яг ямар утгаар хэлсэн юм бол?  
Д.Б: Бид нар дэлхий дахины түүх гээд үндсэндээ европын түүх, газар дундын тэнгисийн түүхийг л үзээд байдаг. Сайндаа л Атиллагийн Хүннү нар Дунай мөрний сав газрыг эзлэж байсныг цухасхан мэдээд хоцордог биз дээ? Гэтэл яг тэр түүхэн цаг үед Хүннүчүүд үнэндээ Баруун Зүүн ромын эзэнт гүрнийг эрхшээлдээ байлгаж хүнд алба гувчуураар эдийн засаг ард түмнийг нь туйлдуулсаны хүчинд эцэс сүүлдээ задралд автаад европын ширэнгэн ойд амьдарч байсан бүдүүлэг аймгууд тийшээ халдан дайрч эзлэсэн нь түүхэн үнэн юм. Хүннүчүүд иргэншлийн зам дээр хөөж гаргаад Англо-Саксончуудын өвөг дээдэс болох бүдүүлэг аймгууд Хүннүчүүдийн хүчирхэг дайралтаас айсандаа Британийн арлын зүг амь зулбан зугатсан тухай «Чонон сүлд» романы арын “Оюунлаг эрэлхийлэл” бөлөгт зохиолч Зян Рун бичсэн нь бий. Хүннүчүүдийн ачаар хүн төрөлхтөнгийн түүхэнд 1800 жилийн турш үргэлжилсэн мэсчин боолын тулаан гэдэг бурангуй үзэгдэл цэглэгдэж, хэдэн арваараа олзлогдон ирээд Коллизейн голд арслан барсад бариулан үхдэг байсан Христийн шашинтангууд сэхээ аван толгой өндийлгөх болсон.  Мөн тэр үед Сяньби угсааны овог аймгууд умард хятадыг тэр чигт нь эзлээд зогсохгүй арабын хойг, умард энэтхэгийг Яндачууд нэрээр хоёр зуу гаруй жил эзлэж байсан. Өөрөөр хэлбэл  эртний дөрвөн том соёл иргэншил монгол угсаатан нүүдэлчдийн эрхшээлд автаад байсан хэрэг. Гэтэл үүнийг цэгцтэй судлаад гаргаад ирсэн хүн алга байна гэдгийг л суут Гегель хэлсэн байж таарна. «Бид өөрсдийгөө дэлхийн төв мэт эндүүрээд байдаг. Үнэндээ европын түүх гэдэг бол азийн зүгээс нөмөрсөн аюул гамшгийг сөрөн тэмцсэн түүх юм шүү дээ» гэж Английн судлаач Макиндер гэдэг хүн хэлсэн нь их ортой үг юм. Хүннүчүүдийн дараа Жужан гаралтай Аваарчууд европыг баахан бужигнуулсан. Болгарчууд анх монгол угсаатан нүүдэлчид байснаа хожим Балканы хойг дээр очиж суурьшсан гэдгийг чи сонссон уу? 

Д.Т; Огт сонсоогүй юм байна. Бас саяхан Н.Гумалёвын ном харж байгаад бараг л хамаг Оросын томчууд Монгол овогтойг олж мэдлээ. Бухарин, Булгаков, Мичурин, Шермейтев, Тургенев, Ахматов... гээд урсаж байна билээ.
Д.Б; -Тийм билээ бараг 20 орчим овог байлуу даа. Эдгээр түүхийн цагаан толбыг тодруулж дэлхий дахины түүхийн судалгаанд зохих ёсны байр суурин дээр нь тавьж өгөх цаг болжээ. Тэгэхийн тулд мэдээжийн хэрэг монголын түүхийг шинэ өндөрлөгөөс, өргөн цар хүрээтэй, гүн гүнзгий, ул суурьтай судлах явдал чухал байна. Суут Гегель «Монголын түүх» гэдэг өргөн ойлголтдоо Хүннүгээс Оросын эзэнт гүрний тэлэлт хүртэлх үеийг хамруулсан байдаг. 

Д.Т: Болгарчууд монгол гаралтай гэхээр их сонин сонсогдож байна шүү. 
Болд: Саяхан С.Мөөмөө багшийнхаа гарын үсэг зурж дурсгасан дурсамж номыг уншиж байхад түүн дээр “Болгарын нэг эрдэмтэн эрт дээр үед монголчуудын арван хоёр жилийн ухагдхуун манай Болгарт мөн байсан юм шүү дээ хэмээн хэлж байсан” тухай гарч байна лээ. Эртний Ром жаал шагайгаар наадаж байгаа баримал байдаг. Сэргэн мандалтын үед дүрслэгдсэн Христийн нөмрөгний өргөн эмжээр дээр сайн ажиглавал Пагва ламын дөрвөлжин үсэг бүхий хээ хуарыг дүрслэсэн зураг өнөө хэрд Италийн нэг жижиг хотод хадгалагдаж байгаа тухай би гадаадын сонин дээр уншиж байсан. Намайг бага залуу байхад хятадын хэвлэл дээр “Арван хоёр жилийн тухай ухагдхуун Хүннүгээс гаралтай” гээд бичдэг байсан бол одоо тэр тухай бичих нь бараг хориотой шахам болчихсон. Хэрвээ арван хоёр жил Хүннүгээс гаралтай гэж үзвэл цаг тооны бичиг ч гэсэн мөн тэдэнд хамаатай болно оо доо? Гэтэл манай учир мэдэхгүй хүмүүс Хятадын тоолол, Төвдийн тоолол гэж учир утгагүй маргалдсаар цагаан сараа ч зөв зүйтэй тэмдэглэж чадахаа байгаад удаж байна. Уг нь иймэрхүү түүхэн сурвалжуудыг түлхүү гаргаж тавиад байвал дээрх мэт асуудлууд нэг мөр болон жигдрэх боломжтой. Даанч тэгж чадахгүй байгаагийн харгайгаар тэр сайхан түүхэн уламжлал мартагдахад хүрэх гэмтэй юм. Хятадууд эртний Жао улсын үед Хүннүгээс дээл бүс, нум сум, морь унах зэрэг эрдмийг зээлдэн авсан тухай дээр өгүүлсэн «Түүхэн шастир» зохиолд тодорхой бичсэн байдаг. Энэ утгаар нь яривал дэлхийн гоёл ч хэмээн нэрлэхэд ахадахааргүй сайхан хувцас маань аргагүй л унаган монгол соёлын маань охь дээж болох нь ойлгогддог. 

Д.Т: Чиний орчуулсан ном кино их анхаарал татдаг. Яг одоо ямар бүтээл хийж байна вэ? Би уран гэж тодотгох жоохон дургүй. 
Д.Б: Сүүлийн үед ном, бүтээлийн ургац арвин байгаа шүү. «Чонон сүлд» романаас хойш түүний эсрэг бүтээл гэдэг утгаар хятад улсад нэлээд шуугиан тарьсан «Төвд банхар» романыг орчуулж хэвлүүллээ. Мөн афган гаралтай америкийн зохиолч Халед Хоссенигийн «Цаасан шувуу наадуулагч», «Мянган нарны цацраг», «Уулсын цууриа» нэрт гурван романыг орчуулж уншигчдын хүртээл болгосон. Эртний хятадын дөрвөн сонгодог романы манлай гэгддэг «Гурван улсын үлгэр» романыг хөрвүүлэх гэж чамгүй хөлс хүч зарсан нь талаар болсонгүй. Хэдийгээр өндөр зардлаар бүтсэн ном боловч жирийн оюутан сурагчдаас авахуулаад төрийн түшээд хүртэл идэвхтэй уншиж байгаад хувьдаа сэтгэл их өег байгаа. Яг одоо хийж байгаа бүтээлийн тухайд гэвэл «Муухай хятад хүн» зохиолоо саяхан гараас гаргаад одоо алдаа мадгийг нь ариутган шүүж сууна даа. 

Д.Т: Наадхи чинь их сонин содон сонсогдож байна гээч. Талийгаач С.Батмөнх “Муухай Монгол хүн ” гэж ном гаргаж байсан. Манайхан хятадуудад дургүй болохоор гүйлгээтэй байж мэднэ гэдэг бизнес санаа байхгүй биз дээ гэж бодох хүн байхыг үгүйсгэхгүй. 
Д.Б: Би ашиг орлого хөөцөлдсөн бус, арай удаан жил уншигдах урт настай бүтээл хийхсэн гэж бодоод зүтгэж байдгийг өөрөө гадарлах байх аа. Тэгээд ч хятадууд өөрсдийгөө зоригтой шүүмжилдэг ард түмэн шүү дээ. Лү Сюнь бол хятадуудын сэтгэл зүрхэнд манай Д.Нацагдоржтой зүйрлэхүйц том зохиолч. Тэр хүн анх «А Кюгийн үнэн түүх» зэрэг бүтээлээрээ хятад хүний сул дорой чанарыг хайр найргүй шүүмжилсэн байдаг. “Би анх Чингис хааныг манай хятад хүн юм байх гэж нэлээд удаан төөрөгдөж явсан. Манай албан ёсны түүх бичлэг ч биднийг тэгж л төөрөгдүүлсээр ирсэн шүү дээ. Гэтэл хожим мэдэх нь ээ, Чингис бол харь үндэстний хаан, тухайн үед манай хятадууд өөрсдөө «Мөхсөн төрийн боол» төдийхөн амьтас байсан ажээ.” гэж Лү Сюнь зохиолч бичсэн байдаг. Харин миний саяхан орчуулсан энэ «Муухай хятад хүн» зохиолыг  1984 онд Тайваний зохиолч Бо Ян гэдэг хүн бичсэн нь хятад даяар маш их шуугиан тарьсан бүтээл байгаа юм. Миний ойрдоо орчуулсан «Чонон сүлд», «Төвд банхар», «Цаасан шувуу наадуулагч», «Мянган нарны цацраг», «Уулсын цууриа», «Гурван улсын үлгэр» гээд бүх бүтээл дээр монголчууд болон Чингис хааны тухай цухас боловч дурдагдаж байгаа нь бахдалтай. «Муухай хятад хүн» зохиол дээр ч мөн ялгаа байхгүй. “Монгол бол их гайхалтай үндэстэн шүү. Хятадыг байлдан эзлэсний дараа хятадын уламжлалт соёлыг авахаас шийдэмгий татгалзжээ. Өөрөөр хэлбэл ерэн жилийн өмнө ямар л соёлтой хятад нутагт ирсэн, яг тэр байдлаа хадгалсаар ерэн жилийн дараа хятадаас гарч явсан байдаг.” гэж ихэд бахдангуй өнгөөр бичсэн байх буюу “Монголын эзэнт гүрний ноёрхогчид л манай хятадын хүн амыг дөрвөн зэрэг арван дэсэд хуваахдаа өмнө зүгийн хүн, янхан эм хоёрыг хамгийн адагт нь оруулж байсан түүхтэй” гэх мэтийн сонирхолтой мэдээллүүдийг унших боломжтой. 

Д.Т: Ай даа чи ч сайхан Монгол хэлтэй бас худлаа цээжээ дэлдэхгүй үнэн юм олж хардаг хүн. Хүн амын дөрвөн зэрэг арван дэс гэдэгт юу ордог байсан юм бол? Монгол хүн нэгд ордог гэж соссон ташаа байж ч мэднэ?
Д.Б: Хубилай хааны захирч байсан Тулгар төрийн үед эзэнт гүрний олон үндэстэнг дөрвөн зэрэгт хувааж байсны тэргүүнд мэдээжийн хэрэг Монгол хүн орно. Удаад нь өнгөт нүдтэн буюу Дундад ази зэрэг бусад гадаадынхан, гуравдугаарт Хөх мөрнөөс хойгуур нутаглах хятадууд, дөрөвдүгээрт Хөх мөрнөөс өмнө зүгт нутаглах хятадуудыг хамруулдаг байжээ. Харин нийт хүн амыг ажил мэргэжлээр нь арван дэсэд хувааж байсны эхэнд сайд, хоёрт түшмэд, гуравт Буддын шашны лам, дөрөвт Бомбын ёсны хувраг, тавд оточ маарамба, зургаад гар урчууд, долоод дээрэмчин, наймд янхан эм, есөд Күнзийн суртхаалтан, аравт гуйлгачин нар тус тус ордог байсныг хэлж байна. 

Д.Т: Манай зарим судлаачид Хубилай хааныг хятадын хаан байсан мэтээр үзэн хажиглаж, хяхаад түүх бичлэгийн хувьд «Улс төрийн орогнол»  олгодоггүй шахам байдаг асуудлыг бодууштай мэт санагдлаа. Өөр сонирхолтой жишээ баримт юу өгүүлсэн байна вэ? 
Д.Б: Чи бараг тэр номыг бүтнээр нь яриулчих нь ээ дээ. Удахгүй хэвлэгдэн гарахаар өөрт чинь нэгийг дурсгамз. Тэгэхээр өөрөө тухтай уншаарай. Хубилай хаан гэснээс сая хятадад «Хубилай хаан» нэртэй тавин ангит уран сайхны кино бүтээсэн нь маш чамбай бүтээл болсон тухай судлаач шүүмжлэгчид шуугиж байна. Өөрийг чинь ажилаж байхад ТВ 9-өөр  гарсан «Гаадаа мээрэн» киног бодвол олон хүн үзсэн байлгүй дээ. Газар нутгаа харийнханд худалдагч ноёд түшмэдийн өөдөөс эрслэн боссон Хорчин үндэстний бодит баатрын дүрээс сэдэвлэсэн кино шүү дээ. Гаадаа мээрэнд тоглодог Өвөрмонголын Баян гэдэг жүжигчин Чингис хааны дүрийг бүтээсэн «Бүргэд намнагч баатар» нэрт олон ангит киног манай оюутнууд сүүлийн үед ихэд амтархан үзээд байгаа харагдсан. Одоо ч гар утсан дээрээ кино татаад үздэг болчихсон. Их амар болж шүү дээ. Солонгос киноны үер гэж яригдаад байгаа энэ цаг үед арай сонин содон өнгө аястай тиймэрхүү кинонуудыг оруулж ирээд үзэгчдийн хүртээл болгох тал дээр энэ олон телевизийн удирдлагууд анхаармаар санагддаг.  

Д.Т: Би өөрөө телевизийн байгууллагад насаараа шахам зүтгэсэн болохоор нэг зовлонтой асуудал байдаг л даа. Яг тиймэрхүү түүхэн сонирхолтой сэдэв хөндсөн бүтээлүүдийг хэр баргийн хүн орчуулчихдаггүй тал бий. Өөрөө ч гэсэн кино орчуулгаас жаахан хөндийрөөд байгаа юм биш биз гэсэн байдал ажиглагддаг. Тийм биш бол тэр «Хубилай хаан», «Бүргэд намнагч баатар» киногоо өөрөө орчуулж болдоггүй юм уу? 
Д.Б: Би өнөө хэр кино орчуулгад дуртай хэвээрээ. Даанч олон ажилд баригдаад тэр болгон гар бие оролцоод байж чадахгүй юм. Сүүлийн үед «Чингис хаан», «Гаадаа мээрэн» зэрэг жаахан тулхтай бүтээл барьж авах бодолтой болсныг өөрөө анзаарсан байх. «Чонон сүлд» роман бол сая хүрэхгүй цөөн тоотой монголчууд дэлхийн дайдыг эзлэж байсан хүч чадлын нууц арай чоныг дээдлэн суралцдагт байсан юм биш биз гэсэн нэг л эрэлхийлэл төдийхөн юм. Тэрчлэн Гонконгийн хамгийн алдартай зохиолч Жинь Юн гэдэг хүн монголчууд зэвсгийн эрдмээр гаргууд байсанд л тэдний хүч чадлын нууц оршиж таарна гэдэг утгаар эрэлхийлэл хийгээд ушугийн 12 том туульсийн роман бичсэний дийлэнхид нь монголчууд, Чингис хаан, Сяньби нар хятадын зэвсгийн эрдмийн мастеруудтай хэрхин тулалдаж байсныг уран чадварлаг дүрслэсэн байдаг. Тэднээс сэдэвлэсэн олон ангит сайн кинонуудыг Хятад, Тайвань, Гонконгод олон арваар хийж байгаа нь Азийн телевизийн зах зээл дээр эрэлт ихтэй байна. Танай “2 р суваг” телевизийн удирдлага хэрвээ нааштай хүлээж авбал би хувьдаа шавь нарынхаа хамт та бүхэнтэй энэ тал дээр дуртайяа хамтран ажиллаж болох юм. Энэ чиглэлийн киног хоёр хоёр ангиар гаргаж байвал үзэгчдэд илүү сонирхолтой байж мэдмээр санагддаг. Мөн Жинь Юн зохиолчийн анхны роман буюу «Бүргэд намнагч баатараас» сэдэвлэсэн олон ангит киногоор эхлэх нь зүйтэй байх. 

Асуулт: Бололгүй яахав. Зохиогчын эрх гэж бас нэг айхтар юм байгаа. Хоёр талаасаа хүч хавсраад үзэгч олондоо шинэ сайхан бэлэг барих шиг сайн хэрэг гэж хаана байх билээ? Одоо арай өөр сэдвээр ярилцая. Ардчилсан нам төр барьж байна. Тэдний явуулж байгаа бодлого үйл ажиллагаа хэр зэрэг таалагдаж байна даа? 
Д.Б: Би чинь улс төрөөс холхон өөрийгөө хичээгээд л нам гүмхэн амьдралыг эрхэмлэдэг хүн. Гэхдээ нүдээ боож, чихээ бөглөчихөөгүй болохоор гадуур сонсогдоод байгаа давхар дээл, Тэмүүжин сайдын асуудал энэ тэр гэсэн хэрүүл тэмцлийн байдлыг бол гадарлаж байна. Ер нь засаг төр тогтвортой байвал ард түмний сэтгэл санаа ч амгалан тайван байдаг жамтай. Хааяа ажил хөөцөлдөөд явж байх зуур ардчилсан нам маань боломжийн чадварлаг залуу боловсон хүчний нөөцтэй болсон нь ажиглагддаг. Тэднийгээ зохих байр сууринд нь зоригтой тавьж өгөхдөө харин жаахан хойрго хандаад байх шиг. Манай салбарын сайд Гантөмөр намайг гурван ч удаа хүлээн авч уулзсанд харин их талархалтай байгаа шүү. Чамайг ч бас УИХ дарга хүлээж авч уулзсаныг хараад баярлаж суулаа. Боловсрол гэдэг өөрөө асар том салбар болохоор  түүнд олон жилийн бугшсан асуудлууд хуримтлагдсан байдгийг би өөрөө тогоонд нь чанагдаж байгаа хүний хувьд андахгүй ээ. Сайд маань харин тэдгээр асуудлыг оновчтой олж хараад салбарынхаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн мэргэжилтэн нарын тусламжтай шийдвэрлэх арга замыг тогтоогоод ажиллаж байгаа юм уу даа гэсэн өөдрөг бодол уулзаад ярилцаж байхад төрж байсан. Бусад салбарын сайд дарга нар ч гэсэн бүхнийг мэдэгч чадагчийн дүрд тоглох гэхгүй салбар салбарынхаа сайн мэргэжилтэнгүүдтэй ярьж зөвлөөд тулгарсан асуудлаа дор бүр нь шийдээд байвал монгол улс маань дорхноо сэгхийгээд босоод ирмээр санагддаг. Багад багын давуу тал бий. Томд томын бэрхшээл байдаг гэсэн хятадын зүйр үг байдгийг ч бодууштай. 

Д.Т: Хүн гэдэг их сонин. Өнгөрсөн цагаа дандаа сайхан гэж бодох юм. Үнэндээ социализмын үед бүгдээрээ шахам л шоронд байгаагаас өөрцгүй байсан шүү дээ. Гэтэл зарим хүмүүс яахаараа тэр үеийг үгүйлэн санаад байдаг юм бол?
Д.Б: «Муухай хятад хүн» зохиол дээр хятадууд өнгөрснөөрөө амьдардаг үндэстэн болохоор тэр байдлаа засахгүй бол Индианчууд шиг гашуун хувь тавилан хүлээж мэдэх юм шүү гэсэн санааг хэлсэн байна лээ. Зян Рун зохиолч ч гэсэн манай хятадууд хонин сэтгэлгээнээсээ салахгүй бол ямар ч ирээдүйгүй санагддаг хэмээн халаглан бичсэнийг манайхан уншсан шүү дээ. Манайд өнөө хэр хэлхгэр дээл өмсөж, үсээ урт ургуулсан төдийхнөөр өөрийгөө Чингис хаан болчихсон юм шиг төсөөлдөг хүн цөөнгүй тааралддаг. Үнэндээ Чингис хааны үед сайн сайхан байсан. Тэр үед төрсөн болоосой гэж халаглахаасаа илүүтэй шинэ цаг үед Чингисийн монголчуудын суу ухааны учгийг тайлан ашиглаж болохгүй юу гэдгийг л хүн болгон бодууштай санагддаг. Социализмын үедээ байсан бол манай хоёр авгай ижилхэн өнгийн, нэг хэв загварын яг ижил 120 төгрөгний үнэтэй орос гутал өмсчихсөн. Бид хоёр гэж каракуль захтай пальто, саарал каракуль малгай өмсчихөөд гудамжинд нам төрийн зөв мэргэн бодлого шийдвэрээ магтаад зогсож байх байсан болов уу гээд яривал одоогийн залуучууд итгэхгүй байх аа. Би л хувьдаа оюутнууддаа өөрийгөө ол, өнөөдрөөрөө амьдар гэж сургах дуртай. 

Д.Т: Чи бид хоёр хоёулаа радио телевизийн бүтээгдхүүн. Өнөөдрийн радио телевизүүд ямархуу санагдах юм бэ? 
Д.Б: Ер нь бидний үед хамгийн оюунлаг хүмүүс радио телевизэд ажиллаж байсан санагддаг. Наполеоны байгуулсан Францын элит сургууль арван хоёр Нобелийн шагналтанг төрүүлэн гаргасан гэдэг.  Гэвч тэр сургуулийн төгсөгчдийн дийлэнх нь багш, сэтгүүлчээр ажилладаг гэхээр сонин байна уу? Хөгжингүй нийгэмд бол багш сэтгүүлчдийг үнэхээр Нобелийн шагналтангийн хэмжээнд бэлдэхэд анхаардаг гэдгийг дээрх жишээ хэлээд байгаа хэрэг. Тэр хэрээрээ нийгэм дэхь үнэлэмж, цалин хангамж нь ч асар өндөр байж таарна аа даа. Нөгөө талаар энэ хоёр мэргэжил бол нийгмийн сэтгэлзүйн инженерүүд байх учиртай гэдгийг давхар бодолцдог нь харагдаж байна. Тийм болохоор радио телевиз гэлтгүй сонин сэтгүүлийн газар ажиллаж байгаа сэтгүүлч, сурвалжлагчид бүгдээрээ өөр өөрсдийн энэхүү нийгмийн өндөр хариуцлагыг сайтар ухааран ойлгож байх учиртай юм. 

Д.Т: Багш гэснээс танай сургууль ямархуу хүмүүс бэлдээд байна вэ? Олон сайн шавьтай болж байна уу? 
Д.Б: Би 1200 гаруй анги кино орчуулаад, 22 ном бүтээл гаргасан нь угтаа бол чамлахаар үзүүлэлт биш ээ. Гэхдээ би хэдэн зуугаар тоологдох гайгүй шавийг өөрийн сургуулиар бэлтгэн гаргаад тэд маань бүгд ажил амьдрал нь өөдрөг сайхан байгааг харж явах л миний хамгийн том бүтээл юм болов уу гэж бодох үе бий. Арван жил төгсөөд ирж байгаа хүүхдүүдийн хувьд өөрийгөө илэрхийлэх хэл ярианы чадвар тааруухан байдаг нь нууц биш. Дээр нь зөв бичдэг, гоё бичдэг хүн гэж өдрийн од шиг ховор болчихлоо. Компьютер гэж сайхан юм гарч ирсэний харгай ч байж мэднэ.

Д.Т; За да энэ тал дээр би ч бас их дулимаг. Голдуу ярьдаг ажил насаараа хийсэнтэй ч холбоотой байх. Одооноос илүү бичдэг болоод жоол анхаарч эхэлсэн.
Д.Б; Би сүүлийн хорь илүү жил компьютер нүдсээр өөрөө ч хүн шүүмжлээд байлтгүй бичгийн хэв гэж авах юмгүй болсон. Миний хувьд шинэ элсэгчдэдээ хандан “Орчлон хорвоод хүн болж төрөх шиг сайхан аз завшаан хаана байх билээ? Та бүхэнд хүмүүн заяанаас гадна залуу нас, билиг оюун гэж өөр хоёр нандин эрдэнэ байгаа. Би байтугай Билл Гейтс ч бүх хөрөнгөө өгөөд та бүхний залуу зандан насыг худалдаад авч чадахгүй. Энэ утгаар яривал та бүхэн харин орчлон хорвоогийн жинхэнэ том баячууд юм шүү дээ. Тийм болохоор өөрт оногдсон энэ нандин эрдэнэсийн үр шимийг сайтар хүртэх хэрэгтэй” гээд ярихаар тэдний сэтгэл ихэд догдлож байгаа шинж илт харагддаг. Хүний оюун ухааны хүчин чадлыг зуун хувь гэж үзэх юм бол орчин үед зурагт, радио, интернэт, фэйсбүүк, цахим тоглоом, твиттер, хөгжим, диско, баар цэнгээн, шоу. . .  . . .гээд залуусын санаа бодлыг сатааруулах үй олон зүйл гараад ирчихлээ. Түүнээс улбаалаад оюуны хүчин чадал 20-30 хувь хүртлээ буурдаг гэсэн тооцоо бас бий. Тэрэн дээр л багш нар сургалтын төлөвлөгөөний дагуу заах хэрэгтэй болдог. Тэгээд яаж заадаг билээ гэдгийг өөрөө надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа шүү дээ.

Д.Т; Уйтгартай, удаан, хэрэгтэй хэрэггүй агуулгаар дүүрсэн, албадмал, тэр бүхний эцэст үр дүн муутай сургалт явагдаад байдаг. Бас нэг зүйл бий. Юу хийж байна гээд удаан таараагүй найзаасаа асуухад багш гэвэл би л хувьдаа за хөөрхий энэ хүн дуусах тийшээ ханджээ л гэж бодох нь элбэг байдаг?
Д.Б; - Ха ха чи намайг бас тэгж бодож байгаа юм биш биз дээ. Харамсалтай нь тийм юм элбэг. Гэтэл орчин үед түүний эсрэг сонирхолтой, хурдан, өгөөжтэй, зугаатай сургалтын аргыг хөгжингүй улс орнуудад хэрэглэдэг болжээ. Дээр дурдсан францын элит сургуульд оюутнууд нь орой багштайгаа вино уунгаа үзэх хичээлийнхээ тухай хүүрнэлддэг гэж байгаа. Би зөвхөн хятад хэл гэлтгүй оюутнууддаа иймэрхүү зүйлийг сайн ярьж өгдөг болохоор хичээл хоёр талаасаа сонирхолтой өрнөх боломжтой болдог. Би сая шинэ залуу багш нарт лекц унших гээд олон сургуулиар явлаа. Манайд америк, англи, герман, орос, хятад, солонгос, япон, түрк, энэтхэг. . .  . . .гээд бусад улс үндэстний байхгүй сургууль гэж бараг алга аа. Харин нэг л юм дутагдаад байгаа нь «Жинхэнэ монгол» аргаараа жинхэнэ монгол хүнээ бэлддэг сургууль л алга. Муу хөгшин чинь тийм монгол сургуулиа байгуулах гээд л ёстой морь нохой мэт зүтгэж байна даа.
  
Д.Т: Мөнх бус гэдэг ойлголт бүх юм байх байхгүйн завсарт байдаг тухай л юм шиг. Гэхдээ бид огт өөрчлөгдөхгүй хорвоогийн талд хүрчихээд байгаа мэт санагдах үе байдаг. Баяжих томрох тухай ч бодохоо больж. Чи хэр зэрэг өөрчлөгдөж байна даа? 
Д.Б: Энерги хадгалагдан хувирах хуулийн дагуу ярих юм бол бас л нэг энергийн төрөл болсон биднийг эрхшээж байгаа оюун ухаан устахгүй ашид мөнх байж л таараа. Харин энэ насанд хийсэн үйлийн үрийн дагуу хойт насандаа ямар төрлийг олж төрөх вэ гэдэг тэнгэрийн бошгыг ухаарах насандаа хүрсэн чи бидний хувьд бодож явууштай асуудал байж таарна. Энэ утгаараа болж өгвөл өөрт болоод бусдад тустай байхсан. Учиргүй тус болж чаддаггүй юм гэхэд гэм хор болчихгүй юмсан гэж бодох болсон нь бидний насныхны онцлог болов уу? 

Д.Т: Чи хятадтай их холбоотой хүн. Энэ орон задарвал бид яана аа гэж бодох үе байдаг уу? 
Д.Б: Манай сонин сэтгүүл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд Хятад хөгжөөд байна гэж бичиж мэдээлээд байдаг. Үнэндээ хятадад асар том асуудал зөндөө бий шүү дээ. Эрэмдэг зэрэмдэг хүмүүс гэхэд л жар далан саяар яригдана. Агаарын бохирдол, хөрс усны бохирдол, өндөр настай хүн амын тоо олширч байна гээд ярих юм бол дуусашгүй урт юм болно. Америкууд бүр 1994 онд хятадын хүн амын тэсрэлтийн уршгаар одоогийн байдал үүснэ. Тэр үед хүнсний хомсдол үүснэ гэдгийг хүртэл тооцоолоод Аргентин, Бразил зэрэг газарт тариалангийн талбай худалдан авч байсан юм. 20 жилйн өмнөхийг урьдчилан харна гэдэг мөн айхтар байгаа юм шүү. Одоо хятадууд дээрх хоёр орноос жилдээ бараг зуун тэрбумаар яригдах хүнсний зүйл, үр тариа худалдан авч байгаагийн цаана америкууд байгаа ч юм бил үү хэн мэдэхэв. Хятадын агаарын бохирдол айхтар хэмжээнд хүрснийг манайхан андахгүй мэдэж байгаа. Агаарын бохирдол дүүрсэн хэрэг гэж бодож болдоггүй юм байна. Учир нь бороо цас орох тоолонд тэр нь доошоо буугаад хөрс усны бохирдол үүсгэдэг. Тийм хөрсөнд тарьсан жимс ногоо ямар олигтой байх билээ? “Өмнө зүгийн нутагт тариалсан тутраганд хар тугалганы хольц илэрлээ.”, “Хүүхдийн сүүн тэжээл хэрэглэсэн хүүхдүүдийн толгой занхайгаад байна.” гээд л хятадын хэвлэлээр зөндөө шуугиж л байдаг. Манайд ч гэсэн тэр талын сэрэмжлүүлэх мэдээлэл байнга гаргаж баймаар юм шиг. Миний хувьд сүүлийн үед хятадын байдлаас илүүтэй монголын асуудлаа л түлхүү бодож зовниж суух юм даа. «Чонон сүлд», «Гурван улсын үлгэр», «Муухай хятад хүн» зохиолуудыг сонгон орчуулаад байгаа нь монголчуудыгаа хийрхүү зангаа орхиж жаахан тулхтай бодож сэтгээсэй гэсэн санаа сэдлээс үүдэлтэй. Хятад орон задарвал аль ч талаас нь бодсон манайд халтай байж мэдэх юм. Гэхдээ «Гурван улсын үлгэр» романы эхэнд “Дэлхий дахины байдал салаад удвал эрхгүй нийлмүй. Нийлээд удвал эрхгүй салмой.” хэмээн бичсэн  байдгийг санаандаа бодож л байх хэрэгтэй.

Д.Т: Тэгвэл Монголынхоо ирээдүйг хэр зэрэг өөдрөгөөр харж байна вэ? 
Д.Б: «Гурван улсын үлгэр», «Сүньзийн цэргийн ном» зэрэг гайхамшигтай оюуны бүтээлийг туурвиж, Күнз, Лаозы, Жан Зы Я, Жүгө Лян зэрэг Богд мэргэдийг төрүүлэн гаргасан хятад хэмээх том үндэстэнг олон үеийн турш эрхшээн захирч чадаад байсан «Монгол ухаан» гэгч чухам ямар ухагдхуун байсныг судлаж тогтоож чадвал улс орноо засаж залахад бэрхгүй байж таарна. Хүннүгийн үед ердөө дээд тал нь арван хоригдолтой хамгийн урт хорих ял арван хоног л байсан гэдэг.

Д.Т; - Гэтэл одоо арван мянга дөхсөн хоригдолтой болчихоод байгаа өнөө үеийг бодохоор хөгжсөн гэх үү? 
Д.Б; -Харин ч бүр эсрэгээрээ ухарсан хэрэг үү гэдгийг бодууштай. Монголчууд маань эртнээс нааш нугарахаас бус хугарч үзээгүй тэнгэрлиг заяатай ард түмэн болохоор тун удахгүй өөдлөн дэвжинэ гэдэгт эргэлзэх хэрэг юусан билээ. 

Д.Т; За найз минь ингээд дуусгая. Хязгааргүй урт яриад л суумаар байлаа. Яг үнэнийг хэлхэд найзтайгаа ингэж сайхан тайван ярилцаж суулгүй удаж. Нэг л их яаруу сандруу улс байх юм. Залхууралгүй унших нэг нь л уншина байх. Баяраллаа.
Д.Т; Чамд ч гэсэн баяраллаа. Нээрээ сайхан яриад л суумаар байна шүү.