Р.Болд: Оюутолгойн 34 хувиа зарах нь бүрмөсөн бууж өгсөнтэй адилхан

Тагнуулын ерөнхий газрын дарга, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Р.Болдтой ярилцлаа. Аюулгүй байдлын чиглэлээр манай мэргэшсэн судлаачдын нэг тэрээр одоо улсаа төлөөлөн Австрали улсад Элчин сайдаар ажиллаж байгаа юм. 
-Элчин сайдын яамныхан та бүхэн Монголынхоо талаар мэдээлэл сайтай байгаа. Таны харж буйгаар Монголын эдийн засаг өнөөдөр ямар байна вэ. Бид бол их муудлаа, хүндэрлээ л гэж яриад байгаа.
-Манай гадаад нөхцөл тайван, дотоод байдал тогтвортой. Эрх мэдэл шаардаад яваа шинэ нийгмийн анги, бүлэг ч манайд алга. Яах вэ, ганц нэг бие хүн байж магадгүй. Өлсгөлөнд тулсан ядуурал ч алга. Монголын эдийн засаг глобал эдийн засгийн бүрэлдэхүүн юм уу гэхээр үгүй. Тэр ч байтугай бүс нутагтайгаа холбогдсон уу гэвэл бас үгүй. Зэс, нүүрс, алт төдийнхнөөр Хятадын зах зээлээс хамааралтай, үүгээрээ л гадаад ертөнцтэй холбогдож байгаа. Зэсийн үнэ буурч байгаа ч, арван жилийн өмнөх шигээ шалдаа буусангүй. Тэгэхээр эдийн засаг асуудалтай болсны шалтгааны дийлэнх нь бидний өөрсдийн л бий болгосон хүндрэл. МАН-ын дарга М.Энхболд энэ хүндрэлийн шалтгааныг шинжлэн дүгнэлт хийхийг сануулсан шүү дээ. Хөндлөнгийн шинжээчдээр ч хийлгэмээр байгаа юм. Энэ нэг их төвөгтэй ажил биш.
-Эдийн засаг ингэж хүндрэхэд гадаад орчин биш юм бол өөр юу нөлөөлсөн байж болох вэ. Эсвэл мөнгө маань хэт ихдээд пологдчихов уу?
-Нэгд, мөнгө ихэднэ гэж хэзээ ч байдаггүй. Бид чинь нэг хэсэг юм үзэж нүд тайлаагүй гээд гадаадаар баахан туусан биз дээ. Танин мэдэхүйн тэр үеэ одоо дуусгамаар байна. Мөнгөтэй хүн хуримтлал л бий болгодог, эрсдэлтэй ч эргэлтэд оруулдаг, тэгээд үржүүлдэг. Бид тэгж чадсан уу, энэ бол хамгийн энгийн дүгнэлт. Хоёрт, Монголд дэлхийд нэршсэн хэд хэдэн компани орж ирсэн бол өөр хэрэг. Гэтэл ганцхан “Рио Тинто” л байна, бүгд л Оюутолгой хэрхэхийг л харзнаж байна. Гуравт, би энд хоёр талын харилцааг хэлээгүй шүү. Өнөөдөр амьтай болгон л БНХАУ-ын эрчимтэй хөгжлийг өөртөө ашигтайгаар яаж ашиглах вэ гэж өрсөлдөж байна, манай улсын энэ бодлого нь хаана байна вэ, энэ бол энгийн гуравдахь дүгнэлт. Зөвхөн эдгээрээс үзэхэд эдийн засаг муудахад гаднын нөлөө тийм ч их байгаагүйг харж болно.
-Одоо эдийн засгаа өөд татах гол гарц юу вэ, таныхаар?
-Итгэлцэл. Наад зах нь гурван төвшинд итгэлцэл төрүүлэх ёстой. Засгийн газар дотоодын хувийн хэвшлийн хооронд, Засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хооронд, Засгийн газар иргэдийн хооронд. Тэгээд энэ итгэлцлээ хадгалах, нандигнах тэр орчныг тогтвортой байлгах ёстой. Харамсалтай нь, ийм итгэлцлийг нэг жилийн дотор бий болгодоггүй. Харин ганцхан жилийн дотор нурааж болдгийг бид харлаа шүү дээ. Гэхдээ л итгэлцэл тогтоох үндсийг дахин бүрдүүлэх, сэргээх, энэ дохиогоо зоригтой өгөх хэрэгтэй байна. Үүнээс гадна эдийн засгийн амьдралд төрийн оролцоог аль болох хумих, багасгах хэрэгтэй. Энэ талаар манайхан их ярьдаг л даа. Зөвхөн сүүлийн хоёр жилд төдийгүй ер нь сүүлийн жилүүдэд шинээр төрийн олон байгууллага байгуулсан нь туйлын буруу байсан. Нэг хууль батлаад л дагаж нэг шинэ бүтэц төрүүлээд л. Ингэж явсаар төрийн нүсэр бүтэц босгосон, туршлагагүй олон ажилтан нэмэгдсэн, хамгийн гол нь төрийн залгамж чанарыг алдагдуулж, төрийг сулрууллаа. Амьдрал дээр мэдээж олон чиг үүргийг шаардана. Тэр бүгдийг төрийн байгаа бүтцэд чиг үүргийг нь нэмэх байдлаар, албан хаагчдыг нь хөрвөн ажиллуулах байдлаар шийдэх хэрэгтэй юм. Ер нь ч тэгж шийддэг.
-Хүндрэлээ давахын тулд манай гол намууд засагт хамтарлаа. Энэ нь гадаад ертөнцөд сайн мэдээ болж чадаж байна уу? Зарим хүн үүнийг парламент сөрөг хүчингүй боллоо гэж байхад зарим нь үргээсэн хөрөнгө оруулагчдаа эргэж дуудах боломж гэж байна.
-Хамтарсан Засгийн газар бол түр зуурын, тухайн үеийн улс төрийн хүчний харьцааны л үр дагавар. Хаана ч тийм байдаг. Үндэсний ашиг сонирхолд нийцсэн нийтлэг зорилтоо хамтраад шийдье, хамтран ажиллая гэснээс бус, сөрөг хүчин алга боллоо гэсэн хэрэг огт биш. Хамтарсан Засгийн газарт орсон сөрөг хүчнийг магадгүй нэг ёсны сүүдрийн засаг гэж ч болно. Хамтарсан нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг эргэж дуудах нэг боломж ч мөн. Харамсалтай нь тэд маань ерөнхийдөө нэлээд удаан хугацааны хүлээзнэх байдалд орсон байна. Ер нь гадаад ертөнцийн хувьд тусад нь хэдэн зүйл хэлье. Монголын засаг хамтарсан уу, үгүй юу гэдэг нь гадаад ертөнцөд нэг их хамаагүй. Үнэндээ гадаад ертөнц одоо хүртэл Монголыг сайн мэдэхгүй хэвээрээ л байгаа. Одоо л зах зухаас нь жаахан гадарлаж эхэлж байгаа байх, тэгэх тусмаа Монголын улс төрийг бүр ч мэдэхгүй. Ер нь гадаадын иргэдэд тухайн улс танигддаг энгийн хэдхэн зүйлс бий. Энэ бол өдөр тутам хэрэглэдэг барааг хэн хийсэн, үе үе сонирхдог урлаг, соёл нь хаанаас үүдэлтэй, жуулчны анхаарал татдаг орон мөн үү, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн анхааралд үе үе өртдөг үү, бараг л энэ хэд. Одоо бол Монголын нүүрийг тахалж буй ганц сайн нэрийн хуудас маань манай соёл, урлагийнхан л байх шив дээ.
-Аюулгүй байдлын судлаач хүнээс асуухад, ДНБ-д эзлэх өрийн тааз хэдэн хувиас илүүгүй байвал аюулгүй вэ. АН өр нэмээд явъя гэж байгаа, нөгөө нам нь нэмэхгүй аюултай гэх юм. Бусад улсад энэ босго хэд байдаг юм бол?
-Аюулгүй байдал судлал чинь эрсдэлийг л олж харах, түүнийгээ л түрүүлж тавих гээд байдаг юм шүү дээ. Энэ бол хувилбаруудаа бод, шатахуун дуусахад буух нөөц, буудлаа төлөвлө гэсэн л хэрэг. Өр тавихдаа дараагийн эрсдэлээ урьдчилан тооцож, даван туулах арга замаа урьдчилан бодсон бол нэг хэрэг. Гарц бий гэсэн үг. Харин гарц үгүй бол өөр нэг хэрэг. Хөгжил цэцэглэлт улам л удааширна гэсэн төлөв бууна. Өрийн таазыг тогтоох нь тухайн улс орны онцлог, хөгжлийн шатнаас шалтгаална. Энэ бол байдаг л асуудал. Өрийн тааз бол аюул гэхээсээ өр дахин тавихыг л хязгаарлаж буй хэрэг шүү дээ. Хөгжингүй орнууд гол төлөв төсвийн хуулиараа зохицуулаад явдаг. Жишээ нь, Австрали өрийн таазыг мөнгөн дүнгээр илэрхийлж тогтоосон байснаа сая бүрмөсөн халсан. Арван жилийн дараа энэ нь ДНБ-ий 27 хувь болно гэж үзэх жишээтэй.
-Өр зээлээс гадаадын хөрөнгө оруулалт нь илүү чухал санагддаг. Хөрөнгө оруулалтыг татахад ямар бэрхшээл байдаг талаар гаднынхан танд юу гэж хэлдэг вэ?
-Түншээ татах, итгэл үнэмшил төрүүлэх, ер нь ямар нэгэн асуудлаар ярилцахад заавал нэг баримт харуулах, эсвэл статистик дурдах хэрэгтэй шүү дээ. Энэ маш чухал. Хоосон лоозон, дандаа магтаал ярих аргагүй, зовлон бэрхшээлээ ч илэн далангүй давхар ярина. Ер нь улс төрийн итгэлцэл, бизнесийн итгэлцэл тогтоох нь үндсэн бэрхшээл байдаг. Энэ бэрхшээлийн нүүдэл нь манай дотоод байдал. Гадаад бодлого гэдэг чинь дотоод бодлогын л үргэлжлэл байдаг.

-Та Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчдын нутагт Монголоо төлөөлж суудаг. “Рио Тинто”-гийнхон одоо үүсээд байгаа гацаа түгжээг арилгах, төслөө урагшлуулах тал дээр тантай албан ёсоор уулзаж байна уу. Төслийг урагшлуулахад Элчин сайдын хувьд та өөрөө ямар үүрэг гүйцэтгэж байна вэ?
– “Рио Тинто” Канберрад биш, Лондонд байдаг учраас удирдлага нь Австралид ирэх үед санал солилцож л байсан. За даа, ер нь бол олон улсын хэмжээнд танигдсан ганц компанитай ажиллаж чадахгүй байж, Австралиас хөрөнгө оруулалт татна гэж юу яриад байна даа гэх байдлаар ханддаг юм даа. Мэдээж шууд ингэж хэлэхгүй, гэхдээ л мэдрэгдэнэ шүү дээ.

-“Рио Тинто”-г бид гурав дахь хөршийн, стратегийн хөрөнгө оруулагч гэж өргөмжилдөг. Тэд харин бидний энэ үнэлэмжийг хэт олзлоод байх шиг санагддаг. Сүүлийн үед Монголын талын 34 хувийг зарах тухай яриа ч гарч байгаа.
-“Рио Тинто” бол үнэхээр стратегийн хөрөнгө оруулагч мөн шүү. Харин гуравдагч хөршийн хэмжээнд өргөмжлөх шаардлагагүй байх аа. Яг Оюутолгой төслийн хувьд өөрийнхөө хувийг бусдад зарна гэдэг чинь бүрмөсөн бууж өгч байгаа л хэрэг.
-Оюутолгойгоос гадна Тавантолгой төсөл эхлэх гэж байна, ялагчаа тодруулсан. Үндэсний хөрөнгө оруулагч “Энержи ресурс”, худалдан авагч Хятадын “Шинхуа”, манай нүүрсийг гуравдагч зах зээлд хүргэх Японы “Сумитомо” орж ирлээ гэх юм. Таныхаар бидний мөрөөдлийн баг Тавантолгойд орж ирж чадсан уу?
-Хамгийн олзуурхууштай нь манай үндэсний компани шалгарсан байна. Түүнээс бус, зах зээл нь угаасаа тодорхой шүү дээ. За тэгээд, том бодлого үүгээр дуусах биз. Энд гуравдагч хөршийн бодлогын асуудлыг би нэг их олж харахгүй байгаа. Харин хүчтэйн эсрэг хүчгүйтэй нэгдэх явдал нэг зарчим байдаг, үүнийг л оновчтой хосолсон гэж үзэх байна даа.
-Тавантолгой хөдөлж эхлэхтэй холбоотойгоор Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замын ажил эхлэх гэж байна. Уг замыг Хятадын хөрөнгө оруулалтаар бариад тодорхой хугацаанд тэдэнд эзэмшүүлнэ гэж байгаа. Үүнийг зарим хүн аюултай, бид хянаж чадахгүй гэдэг. Судлаачийн хувьд харахад хилээ сэтэлсэн төмөр замынхаа суурь бүтцийг хөршдөө эзэмшүүлэх нь аюулгүй байдал талаасаа эрсдэлтэй юу?
-Аюул талаасаа гэх асуудал нэг их бодогдохгүй байна. Аливаа асуудлыг хэд хэдэн хувилбараар дэвшүүлж, эрсдэл, хожлыг дэнслэн үзэж байж шийдвэр гаргадаг. Хамааралтай байгууллага, мэрэгжилтэн бүр өөрийн өнцгөөс саналаа хэлнэ. Яг энэ төслийн хувьд хожил нь өнөөдөр эрсдэлээсээ давуу байна гэж харж байна.
-Зарим хүн Мянганы сорилын сангийнхан төслөө Монголд үргэлжлүүлэх болсонтой холбоотойгоор америкуудаар бариулаад суурь бүтцийг нь Монголын төр өөрөө эзэмшээд явах хэрэгтэй гэж байгаа?
-Ер нь төмөр зам гэхээр Америкийн нэр гарч ирээд байдаг түүхийн улбаа угаасаа бий л дээ. Хаалган-Хүрээний төмөр замыг америкуудаар бариулах саналыг тухай үедээ Орос ч, Хятад ч 1910, 1920,1924 онуудад удаа дараа тавьсан байдаг юм. Бодлогын хувьд байж болох, бодох нэг хувилбар мөн үү гэвэл, мөн. Төмөр замын инженер О.Сүрэнтэй хийсэн чиний ярилцлагыг уншсан. Сүрэнгийн байр суурь бол бодууштай, бас ч огт буруу санал биш байна лээ. Гэхдээ цаг хугацаа биднийг хүлээхгүй. Цаг их алдсан тул заавал Тавантолгой-Гашуунсухайт гэлтгүй өөр чиглэлийг сонгож америкуудаар бариулж болох байх.

- Та АНУ-д Элчин сайд байж, Мянганы сорилын сангийнхантай ажиллаж байсан хүний хувьд хэрвээ манай талаас ийм санал тавибал америкууд орж ирэх үү. Тэд ирье гэхэд хоёр хөрш маань улстөрийн аргаар нөлөөлж саад болох боломжтой юу. Хоёр хөршид америкуудыг Тавантолгойн төмөр замд оруулахгүй байх бодитой сонирхол бий юү?
-Харамсалтай нь, өнөөдөр гуравдагч хөршийн бодлого бүдгэрсэн. Үүнд дотоодын улс төр их нөлөөлсөн. Бид гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг оруулж байж тэдний ашиг сонирхлыг өөртөө нутагшуулна гэж үзэж байсан. Бас гуравдагч хөрш гэдэг томъёоллыг хэтэрхий хавтгайрууллаа. Гуравдагч хөрш гэж жинхэнэ утгаараа АНУ, Европын холбоо, Энэтхэг л байх. Бусад нь гуравдагч хөршийн шалгуур, тэр хэмжээнд хүрэхгүй. Гуравдагч хөршийн бодлого гэдгийг хэн нэг нь санаанаасаа зохиосон юм биш, хөршүүд нь тийм сонголт хийхэд хүргэсэн гэдгийг тухайн үед Латтимор гуай ч хэлж байсан. Орчин үед үүнийг Баабар сануулаад байгаа шүү дээ. Тухайн үед Мянганы сорилын сангийн тусламжаар Улаанбаатарыг тойруулаад 150 км төмөр зам тавихаар бараг л ойлголцсон шүү дээ. Ултай олон үндэслэл байсан, харамсалтай нь хэнээс шалтгаалаад буцсаныг бид бүгдээрээ л мэдэж байгаа. Иймд асуудлын гол нь Америкийг заавал оруулж ирэхдээ биш, гуравдагч хөршийн бодлого хэрэгтэй юм уу, үгүй юм уу, хэрэгжүүлж чадах юм уу үгүй юм уу, тийм хүсэл эрмэлзэл байна уу үгүй юу гэдэгт л байна.

-Ер нь төмөр замын тухайд нүүрсээ зарж эдийн засгийн ашиг олох, аюулгүй байдлаа хадгалж хангаж үлдэх хоёрын аль нь чухал вэ. Манайхан үнэхээр аюулгүй юман дээр хэт эх оронч дүр эсгээд эдийн засгаа хааж боогоод байна уу?
-Нүүрсээ зарж эдийн засгийн ашиг олох чинь л аюулгүй байдлын асуудал шүү дээ. Энэ хоёрыг салгах аргагүй. Салгана гэж байгаа бол ёстой хуурамч эх орончийн дүр мөн дөө.
-Таны бичсэн, бас дээр үед өгсөн нэг ярилцлагын тухай асууя. Та энэ зуны нэг нийтлэлдээ “Халх голын дайн төмөр замаас болж эхэлсэн” гэж бичсэн байсан. Энэ хэр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, бас бодитой судалгаа вэ?
-Японууд одоогийн БНХАУ-ын нутагт Солунь-Халуун рашааны шугамыг барихын тулд хилийн шугамыг 1934 оны зурагтаа дур мэдэн урагшлуулж зурсан байдаг. Зөвлөлтийн тал ч Халхын сүмийн хэрэг явдал мандах үеэр, бас Халхын голын байлдаан эхэлсэний дараа ч мөргөлдөөн төмөр замаас үүдэлтэй гэдэг дүгнэлт хийж байсан. Жуков ч тэгж үзсэн байдаг. Фриновский нар Монголд ирсэнийхээ дараа төмөр зам тавих талаар бид Японоос хол хоцорсон байна, иймд Улаанбаатар-Баянтүмэн хүртэл төмөр зам тавих саналыг Сталинд тавьсан байдаг. Баянцагааны тулалдааны дараахан долдугаар сард Зөвлөлтийн тал Баянтүмэн хүртэл төмөр зам тавих шийдвэр гаргасан. Байлдааныг дуусгахын тулд төмөр зам тавихад саад болж буй Монголын нутгийн хэсгийг Монголын газар нутгийн өөр хэсгээр солих саналыг Молотов өөрөө Японы талд тавьж, буулт хийж байж гал зогсоох тохиролцоонд хүрсэн байдаг. Ер нь өнөөгийн үйл явдалд үнэлэлт, дүгнэлт хийхэд өнгөрсөн түүхийн сургамж чухал тул мэдэж байх хэрэгтэй л дээ. Халхын голын хэрэг явдлын тухай “Зарлаагүй дайн” гэдэг номондоо энэ талаар дэлгэрэнгүй бичсэн л дээ.
-Өөр нэг сэдэв бол та ТЕГ-ын дарга байхдаа “бид урд нутгаа анзаарч байхгүй бол Өмнөговийн засаг захиргаа нэг л өдөр хилийн цаанаас байх эрсдэл байна шүү” гэж ярилцлага өгсөн байсныг уншсан. Энэ эрсдэл одоо ч байгаа юу?
-Тэр бол аюулаар айлгах гэсэн хэрэг ерөөсөө биш. Харин гадаад бодлого нэг цонхтой байх, хоёр хөрштэй харилцах бодлогыг загварчлалаас гаргах өөрчлөлт хэрэгтэйг л хэлсэн хэрэг юм. Гадаад бодлогын мөнхийн тэргүүлэх чиглэл маань мэдээж хоёр их хөрштэйгөө харилцах асуудал. Дэн Сяопин хөгжлийн асуудалд прагматикаар хандаж, үзэл суртлыг хойш тавьж ирсэн. Үр дүн нь өнөөдөр бэлхнээ байна. Бид хоёр хөрштэйгөө улс төр, эдийн засгийг аль болох салгаж харилцах хэрэгтэй. Энэ бол улс төрийн зөрөөтэй асуудлаа хадгалан үлдэж, байр сууриа шаардлагатай үедээ хэлдэг байх, харин энэ бүхэн нь хоёр талын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн харилцаанд нөлөөлөхгүй байх тийм чиг бодлого л хэрэгтэй. Энэ бол прагматик хандлага. Ингэж чадвал улс төрийн хөндлөнгийн оролцоо хязгаарлагдаж, түүний дотор БНХАУ, ОХУ-ыг “том аюул” шиг дүрсэлдэг загварчлал хойш тавигдаж, мэрэгжлийн хүмүүс товойж гарч ирэх боломж нээгдэнэ. Б.Даш-Ёндон гуай саяхан “мөнхийн ашиг сонирхол байхаас мөнхийн нөхөр байхгүй” гэдэг баримтлалыг няцааж, хоёр хөрштэйгөө харилцахад “дундаж гадаад бодлого” баримтлах саналыг номондоо дэвшүүлсэн байна лээ. Энэ бол геополитикийн үүднээс шинэлэг санаа юм.
-Төгсгөлд нь асуухад засагт хамтарсан намууд Үндсэн хууль, УИХ-ын Сонгуулийн хуулийг өөрчилнө гэж байгаа. Та судлаач, улстөрч хүнийхээ хувьд яг ямар өөрчлөлтийг санал болгох вэ. Жишээ нь Үндсэн хуулиар парламентын засаглалаа яаж төгөлдөржүүлэх, эсвэл бүр засаглалын хэлбэрээ өөрчлөх ёстой юу гээд…?
-Улс орны эзэн, эцэг, эх нь парламент өөрөө байх ёстой. Энэ бол эргэлт буцалтгүй. Иймд парламентын засаглалаа л төгөлдөржүүлэх нь хөдлөшгүй. Гадаад орчноо бодсон ч, эрх ямба нь хэтэрсэн биш, хариуцлага нь дэндсэн парламент манайд хэрэгтэй байна. Улс төр гудамжинд биш, танхимд ойлгомжтой, ил тод байх хэрэгтэй байна. Манай улс төрийн тогтолцоо өнөөгийн улс орны хөгжлийн шаардаад байгаа хэрэгцээг хангахгүй болж, амьдралаас хоцроод байгаа юм биш үү, дотоодын улс төр маань иргэдийн хүсээд байгаа тэр хэрэгцээ, шаардлагыг хангаж чадахгүй байгаа юм биш үү, улс төрийн сэтгэлгээ маань нэгэнт бий болсон хөгжлийн үлэмж их нөөцийг эргэлтэд оруулахгүй гацаагаад байгаа юм биш үү гэдэг асуудал зүй ёсоор тавигдаж байна. Энэ нь засаглалын эрх, үүрэг нь шинээр бий болж байгаа нөхцөлд үүссэн асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй байна гэсэн үг. Засагалын эрх, үүргийг дахин тодотгох хэрэгтэй. Манайд дөрвөн жилдээ парламент, орон нутгийн ганц сонгууль хийдэг байх нь хангалттай. Харин гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний эрх үүргийг тодотгож бэхжүүлж өгмөөр байна. Тухайлбал ҮАБЗ-ийг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнд өгөх хэрэгтэй, парламентаас сонгогдсон Ерөнхийлөгч аж ахуйн асуудал хөөцөлдөхгүй, элдэв томилгоо хийдэггүй баймаар байна. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох насны хязгаарыг ахиулмаар байна. Шүүх засаглалын хараат бус байдал бүрэн шийдэгдээгүй, томилсон субьектээ “сонсох” байдал хэвээр байна. Иймд шүүхийн томилгоог шүүх засаглалд өөрт нь өгмөөр байна. За тэгээд энэ мэтээр яривал асуудал бий дээ.

http://otgonbayar.niitlelch.mn/