МЗЭ-ийн уран бүтээлийн дээд шагнал олгох наадмаас МУИС-ийн МХСС-ийн утга зохиолын тэнхимийн багш, хэлбичгийн ухааны доктор, дэд профессор Долгорын Цэнджав “Алтан өд-2010” шагнал хүртжээ. Д.Нацагдорж болон С.Буяннэмэхийн шагналт зохиолч, “Өнөөдөр”, “Засгийн газрын мэдээ” “Монголын мэдээ” зэрэг өдөр тутмын томоохон сонинуудын шанг таталцаж, бодлогыг барилцаж явсан түүнийг сэтгүүл зүй, утга зохиолын салбарынхан бол андахгүй. Харин МУИС-ийн багш гэдгээр нь төдий л олон хүн мэдэхгүй болов уу. Бидний яриа До.Цэнджав багшийн тухай өгүүлнэ.
- Манай сургуулийн багш монголын утга зохиолын хамгийн нэр хүндтэй шагнал авсандбахархаж байна. Энэ таны анхны “Алтан өд” үү?
- Тийм ээ. Энэ миний хоёр дахь Алтан өд. 2008 онд “Хөх жавар” өгүүллэг туужийн номоороо би томоохон хэмжээний бүтээлийн төрөлд энэ шагналыг авч байлаа. Харин энэ жил богино хэмжээний хүүрнэлт зохиолын төрөлд “Буурал ээжийнхээ хөлийг юугаар дулаацуулсан билээ” уран сайхны эссэ бүтээл минь шалгарлаа. Уран зохиолын бичлэгийн өнгө аясыг өөрчилсөн, баримтыг шинэчилсэн гэдэг утгаар олголоо доо.
МХСС-ийн Утга зохиолын тэнхим буюу ажлын өрөөндөө
- Энэ бүтээлээ хэдэн онд туурвисан бэ?
- Ном болон хэвлүүлж гаргасан нь 2010 ондоо. Доторх бүтээлүүд нь янз бүрийн цаг хугацааных. Миний эссэний гол онцлогийг нь амьдралын үнэн баримтыг уран сайхнаар боловсруулж, мөн монгол хэлний илэрхийлэл, яруу төгс найруулгыг хэрэглэсэнд оршдог гэж судлаачид дүгнэдэг.
"Алтан-Өд-2010" наадмын үеэр
- Таныг МУИС-ийн багш гэдгээр тэр бүр хүмүүс мэддэггүй. Их сургуулийн гишүүн болоод удаж байна уу?
- 2007 оноос. Би ер нь багш мэргэжилтэй хүн л дээ. Хорин гуравтайдаа л хөдөөгийн дунд сургуулийн захирлаас ажлаа гараагаа эхэлж байлаа.
- Шууд л захирлаар очсон хэрэг үү?
- Тэгсэн. 70-аад он. Тэр үед чинь сургууль төгссөн залуус шууд л хөдөө цөлөгддөг байлаа. Би 1978 онд Дундговь аймгийн Өндөршил сумын дунд сургуульд анх очиж ажилласан.
- Их залуу захирал байж дээ, тэгвэл?
- Ямар сайндаа л 1979 онд болсон ЕБС-ийн захирлуудын улсын зөвлөлгөөнийн үеэр тухайн үед боловсролын сайд байсан Санжаасүрэн гуай монгол улсын дунд сургуулиудын хамгийн залуу захирал Долгорын Цэнджав гэж намайг нэр дуудан босгож байхав дээ. Одоо би МУИС-ийн МХСС-ийн Утга зохиолын тэнхимд багшилж байна. Орчин үеийн уран зохиол, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн менежмент, яруу найргийн туурвил зүй, нэн шинэ үеийн уран зохиол, утга зохиол судлалын түүх, уран сайхны шүүмжлэлийн онол дадлага зэрэг хичээлүүд заадаг.
- Орчин үеийн утга зохиолын чиг хандлага хаашаа явж байна вэ. Сүүлийн үед утга зохиолын олон иш урсгал бий болжээ?
- Хуучин бол социалист реализм гол арга байсан. Гэхдээ тэр үеийн зохиолчдын бичсэнийг нь социалист реализм гэсэн хайрцаганд оруулаад байсныг үгүйсгэж болохгүй. Тэр үеийн утга зохиолыг би хувьдаа их том утга зохиол байсан гэж боддог. Гэхдээ нэг зовлонтой нь үзэл сурталд их баригдсандаа байгаа юм. Ер нь реализм гэдэг мөнх ногоон орчин юм. Ерээд оноос хойш уран зохиолын олон эшт үзэл бий болсон нь ертөнц дахины голдрил руу урсан орох сайхан боломж өгсөн. Юмыг олон талаас нь харна гэдэг сайхан. Миний хувийн бодлоор эрх чөлөө нь зохиолчдын сэтгэлгээг өөрчилсөн ч ур чадварыг бүдгэрүүлсэн тал байна. Зарим залуу зохиолчид судалгаа шинжилгээ огт хийлгүйгээр маш хөнгөн, хуумгай бичдэг болж. Сэдэв нь дэндүү энгийн. Даацтай, глобаль асуудлыг тойроод байх шиг. Түүнээс биш өнөөгийн утга зохиолд агуу их эрх чөлөө байна. Энэ эрх чөлөөг бүрэн гүйцэд ашиглаж байна уу, үгүй юу гэдэгт хамаг учир байна.
- Яг яаж ашиглахыг хэлж байна вэ?
- Сүүлийн 20 жилд ядаж өөрийн орондоо шуугиулсан зохиол олон төрсөнгүй. Гэтэл хятадын ерийн нэг зохиолч өвөрмонголчуудын амьдралаар “Чонон сүлд” гэсэн ном бичсэн нь бараг дэлхийд уншигдаж байна. Гэтэл дэлхийн 30 оронд бүтээл нь орчуулагдсан Зян Руны хэмжээнд бичсэн зохиолч манайд яагаад гарахгүй байна. Монголын утга зохиолыг дэлхийд гаргаж ирэх цаг нь болсон. Би Нобелийн шагналт зохиолч монголд байгаа гэж өөдрөгөөр боддог. Тэр спорт, урлагийнханд мөнгө хаядаг шигээ их утга зохиолыг ч бас төр бодлогоор дэмжмээр байна.
- “Он цагийн шастир” сэтгүүл зүйн ном тань мэргэжлийн ангийнханд төдийгүй сэтгүүлч, судлаачдад их өгөөжтэй бүтээл болсон?
- Утга зохиолоос гадна сэтгүүл зүйн нэлээд бүтээл бичжээ би. Түүнээсээ шигшээд “Он цагийн шастир” гээд зузаан ном гаргасан. Энд хөрөг, эссэ, сурвалжлага, ярилцлага гээд сэтгүүл зүйн есөн төрлөөр бичсэн бүтээлүүд орсон. Би олон сонирхолтой хүмүүстэй ярилцлага хийж явахдаа гагцхүү үнэн түүх үлдээхийг хичээсэн. Өнөөдөр та бид хоёрын яриа сонирхолгүй байж болно. Гэвч маргааш үнэлж баршгүй түүх болдог. Сэтгүүл зүй утга зохиолоос илүү гайхамшигтай нь түүхийг үлдээж чаддагтаа байдаг. Би монголын түүхийн амьд гэрч, домог болсон гайхамшигтай хүмүүстэй ярилцлага хийсэн нь чухамдаа Чойбалсан гэж хэн байв, Цэдэнбал юу хийж бүтээсэн юм бэ, хэлмэгдүүлэлтийн үеэр юу болсон бэ гэдэгт хариулт авч чадсан юм. Үүгээрээ миний ном овоо урт настай болов уу. Бас үнэ цэнтэй. Энэ утгаараа сэтгүүл зүйн төдийгүй түүхийн салбарынханд ч чухал баримт, эх сурвалж болохыг үгүйсгэхгүй юм шүү. Ер нь бичмэл хэлбэрээс илүү ”Амьд түүх” гэдэг сонирхолтой зүйл америк, европт их хүчтэй гарч ирсэн.
- Танд утга зохиолын гэхээсээ сэтгүүлч олон шавь бий. Муу хэлэгдэх нь олонтаа чүзэгдэхгүй, харагдахгүй юм гэж үгүй сэтгүүлзүйн лабораториЯнз бүрийн хэл аманд өртөх нь олонтаа ч тэд нийгмийн өвчин эмгэгийг оношлохын төлөө өдөр шөнөгүй ажиллацгаадаг?
- Хүн амьдралдаа давын өмнө дөрвөн зүйлийг үлдээх ёстой юм уу даа. Эхнийх нь сайхан ном хийх, дараагийнх нь өөрийнхөө үргэлжлэл болсон үнэнч шавь нартай болох, удаах нь сайн үр хүүхэд, ач зээ өсгөн хүмүүжүүлэх, эцэст нь хэн ч гутааж дийлэхээргүй нэр төрөө дархлах, энэ дөрөв юм. Би самбар шохойтой бага залуугаасаа зууралдсан багш хүн. Дунд сургуульд нь ч багшилж явлаа. Боловсролын хэлтэст ч ажиллаж байлаа. Сургалт заах аргын кабинетын эрхлэгч ч байсан болохоор боловсролын асуудлыг мэднээ. Их дээд сургуулиудад хичээл зааж олон шавьтай болжээ. Хаа газар, ялангуяа сэтгүүл зүйн салбарт багшаа гээд уулздаг сайхан шавь нар олон бий. Ганц миний шавь гэж өмчлөх нь ч юу юм. Энэ олон эрдэмтэн багш нар дундаа дамжилж өдий зэрэгт хүргэсэн тэр л хүмүүс. Миний хичээл зааж байсан шавь нар монголын төв хөдөөд бараг бүх сонин, радио телевиз, FM-д байна. Тэд өнөөдөр монголын шинэ сэтгүүл зүйг нуруундаа үүрч яваа. Нэрлээд яахав дээ. Заримыг нь дутуу хэлээд гомдоож мэднэ. Тэд маань маш хурдан өсч байна. Ер нь өөрийн хийснээс дутахгүй шавь нарынхаа бүтээлд баярладаг болдог юм байна шүү.
- Бахархахгүй байхын аргагүй, бүр энэ чинь миний шавь шүү дээ гээд босоод ирмээр үе багш хүнд олон гарна биз?
- Гайгүй багш гэдэг бол шавь нь өөрөөс нь давахыг хэлнэ. Хэзээ нэгэн цагт “ВВС” ,“CCN”-ээс монгол сэтгүүлч ярьж байна гэхэд гайхах зүйл гарахгүй биз дээ. Ийм төрлийн агентлагууд секундээр өрсөлдөж, мэдээллээ дамжуулдаг гээд бод доо.
- Сайн сэтгүүлч болохын тухайд шавь нартаа захиж хэлдэг зүйл бишгүй л байдаг байх?
- BBC-гийн нэг хуурай хууль байдаг. Гал гарахаас 30 минутын өмнө сэтгүүлч хэргийн газарт очсон байх ёстой гэсэн. Амьдрал дээр ийм явдал тэр бүр таарахгүй ч гэсэн сэтгүүлч цагийг үнэлж чаддаг, мэдэрч чаддаг, зөнч мэргэн, шуурхай байхыг л хэлсэн хэрэг. Хүн хоёр нүдтэй боловч жаахан хэтрүүлж хэлбэл, сэтгүүлч хүн дөрвөн нүд, дөрвөн чих, дөрвөн хөлтэй байх ёстой. Мэдээг хөлөөрөө ч, гараараа ч, тархи мэдрэмжээрээ ч бичнэ. Мэдрэхүйн таван эрхтэн, магадгүй зургаа дахь нь орж байж жинхэнэ дайчин шуурхай, хариуцлагатай, чанартай сэтгүүл зүйг бий болгоно гэж боддог шүү. Эцсийн эцэст баримттай үнэн зүйл бол сэтгүүлзүйн амин сүнс. Мөн сэтгүүлчийн ёс зүйг чанад барих хэрэгтэй. Күнзийн “Ёс зүйгүй бол бүү ярь. Ёс зүйгүй бол бүү сонс. Ёс зүйгүй бол бүү үйлд” гэсэн үг байдаг. Үүнийг сэтгүүлч хүн хааяа ч гэсэн санаж байхад илүүдэхгүй.
- Таны энэ барьж байгаа ном их содон юм. Авсаархан атлаа хатуу хавтастай, өнгө зургийн зохицол нь нүдэнд тусч байна. Шинэ бүтээл үү?
- “Мянган цэн үг” хэмээх өөртөө бол их л үнэ цэнтэй ном гэж бодож байгаа шүү. Үүнийг мянган афоризм буюу онч мэргэн үг гэж болно оо.
- Өөрөө бүгдийг нь зохиосон гэж үү?
- Тийм ээ. Би ямар нэгэн цэцэн ухаантнаас асуугаагүй бас хуулбарлаагүй.Тэдний амнаас нэгийг ч тэмдэглэж аваагүй. Миний тархины гимнастикаар бүтсэн ном. Намайг тания гэвэл энэ номыг уншихад л хангалттай. Зөвхөн миний зохиосон үг энд бий. Жишээ нь “Буруу гэдэг зөвийн нөгөө тал”, “Хүнийг хүндэлвэл бүтээх хэргийнхээ талыг өвөртөлж яваа гэсэн үг”, “Ухаалаг даруу бүсгүйн ааш аяг алтан ээмэгнээс нь илүү гоёл болж харагддаг” гэх мэт. Яагаад монгол хүн үүнийг хийж болохгүй гэж. Заавал Сократ бичих ёсгүй биз дээ. Манайхны нэг дутагдал нь номонд гоо сайхан байх ёстойг тэр бүр мэддэггүй. Ном бүтээнэ гэдэг цаас сонгохоос эхлээд өнгө, дизайн, зураг чимэг, үсгийн сонголт гээд бүгдийг нарийн бодолцож, донж маягийг нь тааруулахыг хэлнэ.
- Хөдөөгийн багшаас “нийслэл хүү” болж ирсэн тань их сонин түүхтэй гэж сонссон?
- Би хөдөө багшилж байхдаа “Бүргэдийн жигүүр цуцахгүй” нэртэй найруулал бичсэн юм. Гол баатар нь 70 нас гараад улсын аварга малчин болсон Бандгай гэж хүн. Амьдрал нь их сонин. Эх орны дайны үед их бууны зэвсгийн албаны дарга явсан юм билээ. Тэр найруулал улсад байр эзлээд “Үнэн” сонины удирдлагын анхааралд өртөж л дээ. “Та нарын хийж чадахгүй байгааг хөдөөний жирийн нэг хүн бичжээ. Энэ хүнийг олж судал” гэж үүрэгдсэн гэдэг. Тэгээд “Хэрэв та хөгшин хүн бол их авъяастай юм. Цаашид манайд бичиж байгаарай. Харин залуу хүн бол бидэнтэй ирж уулзаач” гэсэн сониндоо урвуулах утгатай захиа надад ирүүлсэн. Би бас тухайн үедээ утга зохиолын хэд хэдэн шүүмж биччихсэн байсан. Ингэж л сэтгүүл зүй, утга зохиол хоёрынхоо хүчээр хөдөөнөөс хот газарт ховх татагдсан хүн.
- Тэр үеийн “Үнэн” сонины эрхлэгч нь их айхтар гярхай хүн байжээ дээ?
- Намайг Лодонгийн Түдэв гэдэг агуу хүн анх авсан. Энэ хүнийг би хайрлаж хүндэтгэж явдаг. Миний оюун ухааны болоод амьдралын багш юм даа. Их хатуу, гашуун үгтэй хэрнээ авъяас билэг нь цаглашгүй, дахиад 50 жилдээ төрөхөөргүй соён гэгээрүүлэгч хүн.
- Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?
- Томоохон эрдэмтэд, шинжлэх ухааны хүрэлэнгүүд оролцсон “Монголын хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь” гээд том хэмжээний бүтээл гарах гэж байгаа. Үүний редактораар нь ажиллаж байна. Утга зохиолын шинэ судлалын “Утгын мэлмийг нээхүй” гэдэг номоо бас энэ ойрмогхон уншигчдадаа барина. Мөн манай утга зохиолын тэнхим Өвөрмонголын их сургуультай хамтран бүтээж буй “Монгол үндэстнүүдийн их утга зохиол” гэсэн номны “Монголын шүүмж судлалын түүх” гэдэг бүлгийг бас бичиж байна даа. “Цагаагчин гахай жил” романаа ч удахгүй дуусгана.
- Оюутнуудад хандаж хэлэх үг байна уу, ялангуяа номтой нөхөрлөхийн хувьд?
- Одооны оюутнууд мэдээллийг олж авахдаа үнэхээр овжин юм. Мэдээлэл гэдэг мэдлэг биш шүү дээ. Мэдээллийг л мэдлэг болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл мэдээлэл нь тархинд сууж өгөөд шинжлэх ухаанаар баяжихийг л мэдлэг гэж хэлж байна. Телевиз хүний тархин дахь мэдээлэл хүлээн авах, боловсруулах үй олон, хэдэн сая тэрбумаар тоологдох эсийг унтрааж байдаг бол харин номыг бариад тухлан суугаад уншихад нөгөө үхэжсэн эд эсийг эргээд сэргээдэг болох нь эрдэмтдийн судалгаагаар тогтоогдсон байна. Тэгэхээр цэгцтэй, олон талын өргөн мэдээллийг өөрийн мэдлэг болгож авахыг хүсвэл номтой дотно нөхөрлө гэж хэлмээр байна даа. Бас оюун тархиа үргэлж нялх байлгахын тулд юм их унших хэрэгтэй. Зөнөсөн гавж гэж байдаггүй юм.
Өвөрмонголын Их Сургуулийн Монгол хэл соёлын салбарын тамгын
газрын дарга н.Уулын хамт
- Өнгөрсөн намар оюутнуудынхаа хамт Өвөрмонголын их сургуульд зочлоод ирсэн байх аа?
- Миний авч явсан оюутнууд утга зохиолын төгсөх ангийнхан. Хамтын ажиллагааны хүрээнд танилцах дадлагаар явсан. Энэ үеэр тэндхийн докторант магистрантуудад хичээл заалаа. Телевиз, радиогоор нь ярилцлага өглөө. Тэдний материаллаг бааз гэж үнэхээр атаархмаар юм билээ. Харин сэтгүүл зүй нь яг манай 20 жилийн өмнөх шиг л байна лээ.
- Танд баярлалаа.
The source: www.num.edu.mn
By Ariuntsetseg
No comments:
Post a Comment