Д.Бум-Очир: Нийгмийг гэрэлтүүлэх оюунлаг давхаргыг бий болгоё

Кембрижийн их сургуулийн антропологийн доктор, МУИС-ийн Нийгмийн шинжлэх ухааны сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч Д.Бум-Очиртой ярилцлаа.  

-Хүн  судлалд хүн төрөлхтөнийг ижил төвшинд авч үзэх ёстой гэж  үздэг юм билээ. Гэхдээ л   монгол хүн гэсэн  бахархал, тийм нэг омогшил байх ёстой гэж  би  сэтгүүлчийн хувьд боддог. Та юу гэж үзэж байна? 

-Улс үндэстнүүдэд өөрийн гэсэн  омогшил, “Бид чадна” гэсэн бахархал  байх ёстой. Тэр бахархал нь  улс орныг хөгжүүлэхэд  тодорхой хэмжээгээр итгэл үнэмшил  төрүүлдэг.  Тэр бахархал нь   харин зөв байх ёстой. Өөрсдийгөө агуу гэж үзэж,  бусдыг хэн ч биш  гээд байвал тэр нь хэт националист үзэл рүү явна шүү дээ.  Гэтэл сүүлийн үед Монголд ийм үзэгдлүүд бий болж байна. Би Монголын ард түмнийг агуу биш гэж хэзээ ч хэлэхгүй. Гэхдээ бид өөрсдийгөө өндөрт тавьж бусдыг, тухайлбал Хятадыг  нэг хэсэг хужаа нар гэж ярьж, бичдэг  байсан нь бүдүүлэг явдал. Түүнээс гадна  өөрсдийн авьяас чадварыг зөв харж, үнэлж чаддаг байх хэрэгтэй юм. Дэлхийн хамгийн сайн, хамгийн мундаг хүн нь  монгол  гэсэн  ойлголт байж таарахгүй. Би бөө судалдаг учраас үүнийг хэлж байгаа юм. Яагаад гэвэл  бөө нарын дотор дээд тэнгэрээс заяат төрсөн дэлхийн хамгийн топ хүн гэх ойлголт байна. Хүн төрөлхтөнийг зэрэг зиндаагаар нь  ингэж ангилахыг хаана,   хэн бидэнд  сургасан юм бэ.  Бид мөнх тэнгэрээ шүтэж, бахархах  юмаараа бахархаж болно. Харин  бусдыг ялгаварлан гадуурхаж туйлширч болохгүй. Бусдад  ч гэсэн бахархал байгаа, тэд ч гэсэн агуу гэдгийг хүлээн зөвшөөрч  зэрэгцэн амьдрахад хүн төрөлхтөний амьдралын  утга учир оршино.

-Ингэхэд та яагаад  өөрийн анхны мэргэжлээс хүн судлал руу “урвасан” юм бэ. Кембрижийн их сургууль хүртэл өөрийгөө боловсруулж антропологи руу тэгтлээ  тэмүүлсэн шалтгаан юу байв? 

-Миний анхны эзэмшсэн мэргэжил монгол хэл-уран зохиолын багш. Тэр үед   бараг моодонд ороод байсан түгээмэл   мэргэжил тэр.  Аав, ээж хоёр минь хоёулаа монгол хэл –уран зохиолын багшийн  мэргэжилтэй. Надад ч түүнээс илүү хийж чадах юм байгаагүй. Харин давуу тал нь тухайн үед бидэнд англи хэлний мэдлэгийг нэлээн  сайн  олгож  байсан юм. Тэр үед монгол-англи хэлний хосолмол сургалтын тогтолцоотой байлаа.  Тиймээс миний хувьд англи хэлийг бусдаасаа арай түлхүү үзсэн байх. Гэхдээ би монгол хэл-уран зохиолын  багшаас илүү зан үйл, аман зохиолыг  ихээхэн  сонирхож  байсан юм. Үүнд аав минь их  нөлөөлсөн. Яагаад гэвэл миний аав Монголын соёл, тэр дундаа аман соёл,  зан үйлийг судалдаг. Би 16-17 настайгаасаа аавыгаа  дагаж  хөдөөгүүр судалгааны ажилд явсан. Эхэндээ   ачаа барааг нь зөөж, хань бараа болдог байлаа. Сүүлдээ судлаачийн ажилд сонирхолтой болж эхэлсэн. Ер нь судлаач эрдэмтэд голдуу монгол хэл-уран зохиолын багшийн, эсвэл түүхийн анги төгссөн байдаг. Тэр дундаа надад ойрхон байсан учраас уран зохиолыг сонирхож, тэр дотроо утга зохиолоос илүү аман зохиолыг судлах болсон. Аман зохиолоо судалж явтал жаахан англи хэлтэй байсны хэрэг гарсан гэх үү дээ. Учир нь  Монголын аман зохиол, ардын билэг зүй, зан үйлийг судалсан зохиолууд англи хэл дээр нэлээдгүй байсан. Тэр нь их төлөв барууны бүтээлүүд. Тэдгээрийг ямар хүмүүс  бичиж вэ гээд үзтэл манайх шиг палеологи буюу хэл бичгийн ухааныхан биш, дандаа антропологчид  байсан. Тэр үед антропологи-хүн судлал гэдгийг тэр бүр мэддэггүй, судалдаг ч үгүй байлаа. Тэгээд би бага сага юм уншиж эхэлсэн. Миний хувьд эхэндээ бөөгийн зан үйлийг судалж байсан.  Өмнө судалсан хүмүүсийг нь  үзэхэд бүгд антропологчид байдаг. Тэдний бүтээлүүдийг уншиж байгаад сүүлдээ антропологи гэдэг ямар шинжлэх ухаан юм бэ, юу судалдаг юм бэ гэж сонирхоод антропологийн удиртгал маягийн номуудаас ганц нэгийг харж эхэлсэн. Тэр бол 1990-ээд оны сүүлч үе. Тэгж яваад  соёл гэдэг зүйл, нийгэм болоод хүн гэдэг “амьтан”-ыг  танин мэдэхэд ялангуяа хүнийг нийгэм-соёлын “амьтан” болох талаас  танин мэдэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн маш сонирхолтой өнцгөөс хардаг шинжлэх ухаан болохыг ойлгосон.

- Гэхдээ олонх нь хүнийг байгалийн амьтан гэж үздэг, одоо хүртэл тэгж хардаг, ойлгодог  шүү дээ?

-Хүн  байгалийн амьтан мөн боловч,  тодорхой  хэмжээгээр нийгмийн амьтан. Ялангуяа хүний дийлэнх хувь нь нийгмийн амьтан юм. Генетикийн, биологийн хэв шинж байлаа ч түүнийг нь нийгэмшүүлж өгөхгүй бол хөгждөггүй.  Нийгэмшил гэдэг нь  генетикийн хэв шинжийг хүртэл даван хөгждөг  зүйл юм. Жишээ нь, би төрсөн эцэгтэйгээ хамт өсөөгүй байлаа гэж үзье л дээ.  Энэ тохиолдолд мэдээж цусанд нь генетикийн болоод биологийн  хэв шинжүүд нь байгаа шүү дээ. Гэтэл хамт өсөөгүй бол өөрийн эцэг гэсэн ухамсар, сэдэл суухгүй. Тийм ухамсар  нь нийгмийн бүтээл, хамт өсч байж хүний оюун тархинд суудаг зүйл. Хамт өсөөгүй хүн 20, 30 нас хүрээд төрсөн эцэгтэйгээ таарлаа гэхэд “Сайн байна уу, та” гээд уйлвал уйлаад тэврэлдвэл тэврэлдээд  цаашаа  нэг их сүйдтэй юм болохгүй. Яагаад тэр харилцаа цаашаа  хөгжихгүй байна гэвэл генетикийн холбоогүйдээ биш, тэр холбоог нь нийгэмшүүлж, нийгмийн харилцаа  болгож  хөгжүүлээгүйд байгаа юм. Энэ юуг харуулж байна гэвэл нийгэм-соёлын хүн судлалд  хүн байгалийн амьтан гэсэн шинж чанар нь байгаа ч   түүнийг үргэлжүүлсэн, эсвэл эс үргэлжүүлсэн нийгмийн харилцаа шийдвэрлэх үүрэгтэй гэж үздэг. Тэгэхээр хүн нийгмийн амьтан. Таны түрүүчийн асуултанд гүйцээгээд хариулчихад, эндээс үүдэж  миний антропологийг сонирхон судлах сэдэл  эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, хүнийг таньж мэдэхийн тулд миний сонгосон шинжлэх ухааны салбар гэх юм уу даа.

 -Тэгвэл хүн судлалын салбарт гарсан,  монгол хүнтэй холбоотой  сүүлийн үеийн сонирхолтой судалгаанууд юу байна? 

- Сүүлийн үед Монголыг судалсан, олон нийтэд хүрсэн сонирхолтой бүтээл гэвэл 2009, 2010 оны бүтээлүүд одоо эрчимтэй уншигдаж байна. Монголын түүхийн салбарт нэлээд өөр өнгө аясыг авчирсан антропологич гэвэл  Кембрижийн их сургуулийн доктор хүн бий,  “Тэргүүн үгүй төр”  гэдэг ном бичсэн.  Түүндээ Монголын түүхийн туршид улс төрийн  ямар тогтолцоо байсныг тайлбарласан. Барууны маш олон эрдэмтэн   монголчуудын байгуулж байсан төрийг  төр биш гэж үзэж ирсэн. Суурьшмал иргэншилтэй, марксист үзлээр бол ангит нийгэм бүрэлдсэний  дараа  л төр бий  болдог гэхчлэн  Оросын  зарим эрдэмтэн   тайлбарласан нь  ч бас бий. Тэгвэл “Тэргүүн үгүй төр”-д  Монголын түүхэнд байсан төр нь ямар маягийн тогтолцоотой байсан бэ гэдгийг  авч үзэж, нэгэн төрлийн төрийн хэлбэр  юм, тэр нь “Тэргүүн үгүй төр”  гэж тайлбарласан байгаа юм.  Тэр номыг монголоор орчуулахад манай уншигчдад төдийлөн  буухгүй байж магадгүй. Яагаад гэвэл “Тэргүүн үгүй”  гэхээр тэргүүнгүй ямар төр байдаг юм бэ,  ямар ойлгомжгүй юм бэ гэж магадгүй. Яагаад ингэж нэрлэсэн  бэ гэвэл, нөгөөтэйгүүр барууны эрдэмтэд Монголын түүхийг судлахдаа яаж  судалж байв гэвэл,  тэндээс өөрсдийнхөө  байгуулсан төрийн хэв шинжүүдийг харьцуулж, хайгаад байсан. Мэдээж Европ,  Америк,  Хятадын юм уу,  суурьшмал иргэншилтэй улсуудын байгуулсан төрөөс нүүдэлчдийн байгуулсан төр ондоо. Наад зах нь нэг газраа  байж байдаг шавар юм уу чулуугаар барьсан ордон  байхгүй. Энэ мэт  маш олон  шинж чанар нь ондоо байсан учраас нөгөөдүүл нь “Энэ чинь төр биш байна шүү дээ”  хэмээн үгүйсгэж  ирсэн.  Тэр байтугай Их засаг  хуулийг  гаднын  эрдэмтэд “Наадах чинь хэв ёс”, “Төрийн хууль биш”,  “Төрийн хуулийн хэмжээнд хүрэхгүй байна. Тиймээс наадах чинь   заншил”  гэлцдэг. Зарим нь  “Хууль эрх зүй заншлын хэм хэмжээнээс үүсдэг.  Тэгэхээр тэр бол заншлын хэм  хэмжээнд  л байгаа, төрт ёсны хууль болж чадаагүй хэв ёс”  гэдэг. Мөн татварын тогтолцоо алга. Тиймээс  хууль биш гэх жишээтэй. Бид болохоор татварын тогтоцоо байсан гэж тайлбарладаг. Тэгэхээр сөргүүлээд  “Наадах чинь  хангалттай сайн хөгжөөгүй байсан байна”  гэдэг. Дээр нь Монголын түүхэнд голдуу Бага хаадын үе гэж  нэрлэж заншсан Лигдэн хаанаас хойшх  үеийг үндсэндээ бутралын үе, түүний дараачаас Манжийн дарангуйлалд орсон  гэж манай түүхчид ихээхэн үзэж ирсэн, гаднын түүхчид ч тэгж үзэж байсан. Тэгвэл тэр үеийг л “Тэргүүн үгүй төр”  гэж үзсэн байгаа юм.

-Тэр үеийг  Монголд  төр  байгаагүй гэж Монголын болоод гаднын дийлэнх түүхчид үздэг. Тэгвэл  “Тэргүүн үгүй төр” тэр болгонд  бүрэн дүүрэн хариулт өгч чадсан  уу.  “Тэргүүн үгүй төр” гэсэн томъёоллыг  ямар утгаар тайлбарлаж байна вэ ?

-Бага хаадын бутралын үед ч монголчууд төртэй байжээ гэж үзсэнээрээ тэр бүтээл гайхалтай.”Тэргүүн үгүй төр”  гэдгийг одоогийн ойлголтод ойртуулж тайлбарлах юм бол  ардчилсан парламентын засаглал маягийн  төрийн бүтэц юм. Хэмжээгүй эрхэт хаан байхгүй, харин аймгийн холбоод нийлж байж төр болдог. Тэгвэл “Тэргүүн үгүй төр” гэдэг нь хэмжээгүй эрхэт хаан байхгүй гэсэн утгыг  хэлж байгаа юм. Түүнээс тэргүүн огт байхгүй гэсэн үг биш. Тэргүүн нь ямар байв гэвэл олон ноёдын чуулган маягаар нэгдэж төрийн хэмжээний, ялангуяа гадаад харилцаанд хандсан шийдвэрүүдийг гаргадаг байсан. Тэр дотор Засагт хаан ихээхэн  чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан тухай түүхэнд бий. Монголчуудын байгуулсан энэ  төрийг   Чин гүрэн   хүлээн зөвшөөрч байсан түүхтэй.

-Тэр  талаар  тодорхой судалгаа байдаг уу?

-Манай судлаач,  МУИС-ийн антропологийн танхимийн эрхлэгч байсан, одоо дэд захирлаар ажиллаж байгаа Л.Мөнх-Эрдэнийн сүүлийн үед гаргасан өгүүлэл бий.  Гол агуулга нь 1640 оны Их засаг хуулийн  тухай. Бага хаадын үед гарсан тэр хууль нэг ёсны бараг  Үндсэн хууль байжээ. Түүнийг  манжууд өөрсдийн ижил  төвшинд хүлээн авч  зөвшөөрч  байсан. Нэг ёсондоо Монголын тусгаар тогтнолыг Манж чин улс  байгуулагдаж эхэлж байсан  эхний үедээ хүлээн зөвшөөрч байжээ гэж  тэр өгүүлэлд бий. Сүүлийн үед хүмүүсийн хамгийн их сонирхож буй бас нэг бүтээл бол   Кембрижийн их сургуульд доктор хамгаалж, Америкт багшилж байгаад одоо Кембрижийн их  сургуульд  багшилж  байгаа Урдын Булаг гэдэг эрдэмтний  “Хамтын национализм”  юм. Тэр бүтээлд өнөөгийн Хятадын улс төрийн байдлыг түүхчилсэн байдлаар тайлбарласан. Яагаад өнөөдөр Хятадад бослого тэмцэл гараад байгаа юм бэ, төвдүүд,  уйгар шинжааныхан   болон өвөрмонголчууд   босох болсныг  тэнд  юу гэж  тайлбарласан гэхээр  1949 оны үед Хятадын  коммунист нам байгуудагдаж Шинэ Хятад  улсыг байгуулахад  Мао тэргүүтэй Хятадын коммунистууд “Сайн хятад”, “Муу хятад”  гэсэн логикийг  гаргаж ирсэн. “Муу хятад” нь гоминданууд, “Сайн хятад”  нь коммунистууд гэж үзсэн. Тэгээд  гоминданыг ялахын тулд тэдний эсрэг босох  бүх хүнийг өөртөө нийлүүлсэн .Тэр нь нөгөө олон үндэстэн угсаатнууд нь байсан. Марксист үзлээр бол ийнхүү  бүх дарлагдагч анги  нь”Сайн  Хятад”-тайгаа нийлээд гоминданыг хөөж гаргасан. Тэгээд хамтын улсыг байгуулсан нь “Хамтын национализм” юм. Ингэхдээ бүх улсдаа автономит эрхийг нь  өгнө гэж  ярьсан. Гэтэл амласнаа өгөөгүй тухай  Булаг гуай номдоо бичсэн байна лээ.  Энэ мэт  дэлхийд гарч байгаа олон  нийтэд хүрсэн бүтээл олон байна. Тэдгээрээс  би  зөвхөн монголд хамаатайг нь сонирхууллаа. Түүнээс  дэлхийн антропологийг судалдаг маш олон эрдэмтний  бүтээлийг энд яривал дуусахгүй.  Цаг , цаас хоёр ч их орно.

-Та бид хоёр үндсэндээ таны  сонгосон шинжлэх  ухааны  салбарын  тухай ярьж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр энэ салбарын хөгжил манай улсын хувьд ямар хэмжээнд байна вэ.  Дэлхийн хөгжилтэй  харьцуулахад бид хаахна  нь явна ? 

-Энд олон юмыг ярих хэрэгтэй болно. Нэгдүгээрт, шинжлэх ухаанаа ярих юм бол миний түрүүнд ярьсан, заримыг нь нэрлэсэн тэдгээр бүтээлүүд бүгд англи хэл дээр байгаа. Монголчуудаа англи  хэл мэддэг, мэддэггүй гэж ялгах эрх надад байхгүй. Гэхдээ шинжлэх ухаанд итгэж байгаа бол тухайн шинжлэх ухааны хэлийг нь эзэмшсэн байх хэрэгтэй. Б.Ринчен гуай, Ц.Дамдинсүрэн гуайгаас эхлээд ингэж ярьдаг байсан шүү дээ. Судлаач хүн сурвалжийн гурван хэлтэй, судалгааны гурван хэлтэй байя гэж. Сурвалжийн гурван хэл гэдэгт  эртний сурвалжуудыг  уншдаг хятад , эсвэл  перс, араб, манж хэл орно. Судалгааны хэлэнд  орос, герман, франц, англи хэл орж байгаа юм. Өнөөдөр XXI зуунд  англи хэл  түлхүү хэрэглэгдэж байна. Тэгвэл бид англи хэлийг бүрэн сурч чадаагүй. Яагаад ийм байна гэвэл тухайн үед шинжлэх ухааны гол хэл нь орос хэл байгаад тэр нь тодорхой хэмжээгээр солигдож англи хэл болж хувирангуут завсрын шилжилтийн үе гарч ирсэн. 1990-ээд оны энэ  шилжилтийг бид хурдан хийж чадаагүй. Тийм хурдан хийчих амар зүйл  ч биш байх. Гэтэл бидний англи хэл сурахыг шинжлэх ухаан хүлээхгүй шүү дээ. Энэ хоцрогдлоос болж манай  шинжлэх ухааны  ихээхэн хэрэглэгддэг  салбарын нэг  болох нийгмийн шинжлэх ухаан хоцрогдсон.  1990-ээд оны үеэр  Монголын шинжлэх ухаан коммунист засаглалын сүүлийн үе буюу  Оросын  шинжлэх ухаан хаана хүрээд зогссон бэ яг тэнд нь очоод  гацаанд орчихсон. Тухайн үед өрнөдийн зохиол бүтээлүүдийг бараг уншуулдаггүй, хаагдмал байснаас болоод өрнөдийн шинжлэх ухааны бүтээлүүдийг зөвлөлтийн эрдэмтэд аваагүй байсан.  Ингээд бид өрнөдийн шинжлэх ухааны  1960-1970 оны, Оросын шинжлэх ухааны  1990-ээд оны цэг дээр  очоод таг зогссон. Өнөөдөр шинжлэх ухааны зарим салбар тэр цэгээсээ  хөдөлж чадаагүй. Гэхдээ 1990-ээд онд Оросын шинжлэх ухаан   муу байгаагүй.  Харин бид тэдний тэр үеийн цэг дээр  зогсчихоод одоо л шинжлэх ухаанаа хөгжүүлж байгаа юм шиг бодоод байдаг.  Гэтэл Оросын шинжлэх ухаан эрчимтэй хөгжиж дэлхийн шинжлэх ухаантай хөл нийлүүлээд алга болж өгсөн байна шүү дээ. Харин бид  байрандаа зогсч байгаа.

-Шинжлэх ухаан болоод   мэдлэг олгодог боловсролын салбар  нь хоцрогдчихоор улс орны  хөгжил дэвшил, нийгмийн ёс суртахуун гээд бүх  юм хоцрогдоно гэсэн үг биз дээ. ?

-Гэхдээ мэдээж энэ байдлаар удахгүй байх. Манай МУИС-д  гэхэд олон өөрчлөлт хийж байна. Тэр нь зөвхөн МУИС-ийн хэмжээнд биш Монгол Улсын дээд боловсролын салбарын хэмжээнд хөгжлийн үүдийг нээх байх. Миний ажиллаж байгаа дээд боловсрол болоод шинжлэх ухааны  салбарт бол 1990 онд гарсан  эдийн засгийн  өөрчлөлт одоо  л гарч ирж байгаа. Өөрөөр хэлбэл,  23 жилийн дараа. Тэгэхээр бид 23 жилийн дараа   өөрчлөлт хийх гэж байгаа хүмүүс  болов уу гэж надад санагддаг.  Мэдээж энэ  салбар уначихсан юм байна гэж тэнд ажиллаж байгаа хүмүүсийг муулах бус энэ бол цэвэр төр засгийн, нийгмийн асуудал. Миний бодож байгаагаар түүнийг нь хариуцдаг  яам байна, салбартаа шинэчлэл эхлүүлж өгөх, асуудлыг шийдэх төрийн бодлого байсангүй. Тухайн үед салбар хариуцаж байсан хүмүүс бүгд шинэчлэл хийхийг хүсч байсан байх. Харин яаж хийхээ мэдэхгүй, тэгээд ч тэр нь  тийм ч амар байгаагүй болов уу.

-Шинжлэх ухаан, дээд боловсролын салбар дахь хоцрогдол нийгэмд ямар хохирол авчирч байна вэ. Бас  энэ хоцрогдлын хариуцлагыг   хэн хүлээх ёстой  юм бэ?

-Хоцрогдол байна гэж хэлэх нэг хэрэг. Шинжлэх ухааны  салбарууд болж байна, болохгүй байна гэж ярих  өөр асуудал. Үүнийг шинжлэх ухааны салбарт тухайн үед ажиллаж байсан хууччуулынхаа  мууг нь гайхах нэг шалтгаан юм шиг хүмүүс ойлгоод байдаг. Би бол тэгж боддоггүй. Ахмадууд, эрдэмтэн судлаачид  өөрсдийн цаг үед хийх ёстой юмаа хийсэн,  Монголын шинжлэх ухааныг хөгжүүлсэн. Хүйтэн дайны үед өөр яах ёстой юм бэ. Тэртэй тэргүй барууны систем рүү орж чадахгүйгээс хойш байгаагаараа байхаас яах вэ. Гэхдээ тэр үед шинжлэх ухаанаа хамаагүй дээр авч явж чадаж байсан. Одоо тэдэнтэй барьцалдаад муулаад, та нарын үед шинжлэх ухаан болсонгүй гэх зүйл байж таарахгүй. Бид өөрсдөө шилжилтээ хийж чадаагүй улсууд шүү дээ. Тиймээс ахмадууд руугаа дайраад ямар ч нэмэргүй.  Тэдний үед  тухайн шинжлэх ухааны хэл нь  орос хэл байсан, тэгвэл тэд ямар сайн орос хэлтэй байсан  бэ. Шинжлэх ухааных нь хэл байсан  учраас тийм өндөр төвшинд сурч байсан байна шүү дээ. Өнөөдөр тэгвэл англи хэлийг бид  тэгж сурмаар байна. Мэдээж зөвхөн англи хэл ч бус аль олон хэл сурч байна тэр хэмжээгээр сайн. Завсрын үед хүмүүсээ бэлдэж чадаагүй,  ирээдүйд англи хэл бидэнд хэрэгтэй гэдгийг чиглүүлж хандуулж чадаагүйн бурууг тэр хүмүүст тохоох  хэрэггүй. Зөвхөн дээд боловсрол гэлтгүй дунд болровсролд бас хоцрогдол ирсэн нь нийгэмд  ямар гажуудал авчрав гэвэл үүнд төр, засаг  ямар оролцоотой вэ, оролцоотой байх байсан бол тэр нь ямар байх ёстой байсан бэ , эсвэл төр, засаг энд ямар алхмуудыг хийж чадаагүй юм бэ зэрэг асуулт гарах байх.   Энэ зөвхөн шинжлэх ухааны,  эсвэл   тухайн салбарын   асуудал  ч биш. Мэдээж Монгол Улсын үе, үеийн тэргүүнүүдийн  бодож, тархиа гашилгаж байсан л  асуудлууд байгаа. Тэгж ч байсан байх, өөр өөрсдийн хэмжээнд. Тиймээс хэн нь ч, хэзээч тэгж бодож  байгаагүй гэж би хэлж чадахгүй.

-Тэгээд бид, бид ч гэж манай төр, засаг шинжлэх ухааны салбарууддаа хэрхэн хандаж ирсэн юм бэ?

-Ганц  жишээ хэлье.  Улсын төсвийг үзэх юм бол 1990 оноос хойш шинэтгэл хийхээр олон салбарт жилийн  жилд янз бүрийн төсөв мөнгийг зоож өгч ирсэн байж таарна. Түүнийг  нь тооцоод үзвэл боловсрол, шинжлэх ухааны салбарт шинэтгэл хийхээр хэчнээн хэмжээний төсөв зарцуулагдаж байсан бэ гэсэн асуулт гарна. Ингээд үзэхэд,  хамгийн бага төсөвтэй нь манай боловсрол шинжлэх ухааны яам байдаг байсан. Одоо бол Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам. Сая гарсан яамдын төсвийг харахад ч  тэр хэвээрээ байна лээ. Хамгийн энгийнээр бодоод үзэхэд бид энэ салбараа хаячихсаны илрэл энэ. Эдийн засгаа, уул уурхайгаа хөгжүүлэх  гээд ухаан зулаггүй зүтгэж байхдаа  зарим салбараа  хаячихсан. Тиймээс би шинжлэх ухааны салбар хаягдсан салбарын нэг   гэж хэлнэ. Хамгийн цалин багатай хүмүүсийн тоонд багш нар, соёл урлаг, шинжлэх ухааны салбарынхан ордог. Энэ юуг харуулж байна гэхээр энэ салбар тодорхой хэмжээгээр хаягдсаныг төсвийн үүднээс мөнгөн дүнгээр харах нэг л өнцөг. Тэгвэл зөвхөн мөнгө санхүүжилтийн үүднээсээ хаягдсан юм бас биш. Ер нь бол нийгэмдээ хаягдчихаар ард түмний  боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлоо хардаг байдалд нь  өөрчлөлт орж эхэлж байгаа юм. Би Монголын уламжлалт соёлыг судалдаг хүн. Энэ соёлд “Эрхэм баян эрдэм мэдлэг”  гэж хэлсэн нь бий.  Тэгэхээр эрхэм баян уул уурхай  бус, мал ч бас  биш. Монголын өвөг дээдэс хэчнээн мянган жилийн өмнө Монголын соёлд ач холбогдол өгч үр хүүхдээ сурган хүмүүжлэхдээ хэлж захиж ирсэн байна шүү дээ. Гэтэл энэ  зарчим манайд  алдагдчихсан. Гэхдээ  дэлхийн бусад улс орнуудад  бол байдаг байх. Эрдэм мэдлэгийг эрхэмлэдэг нь   цаанаа юуг эрхэмлэж байгаа юм бэ гэвэл боловсролын байгууллагуудыг, боловсролын байгууллагад ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүсийг, шинжлэх ухааныг хэлж  байгаа хэрэг шүү дээ.

-Тэгэхээр үндэсний үйлдвэрлэгчид гэдэг шиг үндэсний сэхээтнүүд, боловсролтой хэсгийнхэн, нийгэмд гэрэл гэгээ түгээдэг хэсэг бүлгийн тухай, манлайлагчдын тухай  ярихад төвөгтэй болчихож байна шүү дээ?

-Миний сая хэлсэн, нийгмийн энэ зарчмууд  тодорхой хэмжээгээр алдагдсанаар   өнөөдөр үндэсний хэмжээний сэхээтний давхарга, бүлэглэл  байна уу гэдэг асуудал тун бүрхэг  болчихож байгаа юм. Мэдээж тийм хүмүүс, хэсэг бүлгийнхэн байхгүй биш байгаа ч тэд нь дэмжлэггүй, өөрөөр хэлбэл нийгмийн нэг бүлгийг илэрхийлж чадахгүй хэмжээнд хүрчихсэн байгаа юм. Дэлхийн бүх хувьсгалчид хэлсэн байдаг юм “Нийгмийн манлайлалыг авч явах хэсэг нь сэхээнтний давхарга”  гэж. Тэр нь нийгмийн тодорхой / магадгүй олон биш / хувийг эзэлдэг. Өнөөдөр Монголыг авч явж байгаа гэх юм уу, эсвэл Монголын ард түмнийг чирч  явдаг, гэгээрүүлдэг, оюунлаг болгодог тэр хэсгийнхэн,  тийм хэсэг бүлэг,  оюунлаг давхарга  байна уу. Энэ  асуултыг уншигчдаас ч,  Монголын төр,  засгаас ч асуумаар байна. Гэхдээ тийм хүмүүс,  тийм хэсэг бүлэг  огт байхгүй гэж болохгүй байх. Тодорхой хэмжээгээр,  цөөн ч гэсэн тийм хүмүүс, боловсролтой хэсэг  бий. Харин нийгмийн бүлэг болж чадаж байгаа гэж хэлж чадахгүй. Тэр хүмүүсээ бид бодлогоор дэмжиж авч явах ёстой. Өмнөх үеэ авч үзэх юм бол монголчууд ахмад буурлуудынхаа үгийг сонсдог байсан. Тэгвэл  тэр зарчим өнөөдөр алдагдсан. Гаднын нэр хүндтэй олон сургуульд доктор, профессор хамгаалсан олон монгол  залуу бий гэж бид ярьдаг. Дэлхийд нэртэй Макрософт компанид хэдэн монгол залуу ажилладаг гэнэ лээ гээд  л шуугидаг. Америкийн засгийн газар монгол хүний судалгааг дэмжсэн байна  гээд бичдэг. Тэр  хүн монголдоо  ирэхэд манай Засгийн газар   судалгаанд нь хөрөнгө гаргаж өгч чадахгүй. Тэгэхээр тэр хүн мөнгө өгч байгаа учраас Америкт л судалгаагаа хийнэ. Бүтээл нь тэр улсынх гэж явна.  Бид нэг монгол хүн дэлхийн шинжлэх ухаанд хувь нэмрээ оруулж байгаад баярлах байх,  хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүд    өмчирхөж  бичээд өнгөрөх биз. Тэгвэл тэр хүмүүсээ татах төрийн бодлого манайд алга.

-Боловсролын салбар хаягдаж,  тэгвэл  аль ч салбарт мэдлэг дутагдаж, тэр нь яваандаа ёс суртахууны  доройтол руу аваачиж байна гэвэл та санал нийлэх үү. Тухайлбал, өнөөдөр  шинжлэх ухаанчаар хандаж, эрдэмтэн судлаачдынхаа үгийг сонсох ёстой асуудалд  улс төрчид л гаргалгаа хийж суудаг болсон шүү дээ?

-Хэн улсыг захирч явдаг вэ гэвэл бизнес эрхлэгчид  биш.  Яагаад гэвэл тэр хүмүүс хувийн бизнестэй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй.  Бүгдийг буруутгаж байгаа юм биш, гэхдээ  тийм магадлал нь өндөр. Өнөөдөр үндэсний том компаниуд, үйлдвэрлэгчдийн нуруун дээр Монгол Улс явж байгаа, тиймээс тэднийг буруутгаж болохгүй. Гэхдээ улсыг засаглахад, хууль батлахад тэр хүмүүс ашиг сонирхлын зөрчилтэй бүлгүүд гэж тооцогддог. Дэлхийн хаана ч ийм. Өнөөдөр Их хурлын  гишүүний хэд нь хувийн бизнестэй   гэж бодож байна. Бараг бүгд тийм байгаа шүү дээ. Хувийн бизнесгүй, ашиг сонирхлын зөрчилгүй нь  хэд байна вэ. Та сая хэллээ, улс төрчид гаргалгаа хийж суудаг гэж.  Тэгвэл улс төрч гэж ямар хүн байх ёстой вэ. Бизнесмэн байж байгаад түүнээсээ татгалзаж  улстөрч  болсон хүн байж болно. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн шинлэх ухаан хаягдаж, боловсролын салбар гээгдэхээр   тэр орон зайг нь олигархиуд эзэлж байгаа юм. Тэднийг буруу  гэж байгаа юм биш ,тэд чадаж байна. Ингэхээр тэр нь эргээд нийгэмд, засаглалын тогтолцоонд гажуудал  авчирч байгаа юм. Өөрөөр  хэлбэл, ашиг сонирхлын зөрчилтэй байх магадлал өндөр нөхдүүд маань ашиг сонирхлын зөрчилгүй бүлгийнхээ дээр гарч улсыг захирахад улс төрч -бизнесмэнүүд болж хувирч байгаа юм.

-Тэгвэл өнөөдрийн УИХ-ын гишүүд бүгд  шударга улстөрч, Эх орончид мөн үү?

-Өнөөдөр та бидний улстөрч гэж нэрлээд байгаа УИХ-д сууж  байгаа тэр хүмүүсийн олонх  нь улстөрч байж болохгүй нөхдүүд байгаа. Хамгийн харамсалтай нь “Улсыг хэн засагладаг вэ”  гэж асуувал  “Мөнгөтэй  хүн”  гэж  хариулах  хэмжээнд хүрчихээд байна, бид. Мөнгөтэй хүн улсыг захирч,  хууль батлах ёстой юм биш үү гэж үздэг. Тийм  ч учраас тэр хүмүүстээ санал өгч гаргадаг. Энэ ард  түмний  буруу. Ард түмэн өөрсдөө ашиг сонирхлын  зөрчилтэй хүнийг  сонгож гаргаж ирж байна шүү дээ. Тэгээд тэр хүн нь хувьдаа  уул уурхайн компанитай  атлаа  байгаль  орчны  сайд хийх жигшээтэй.  Ашиг сонирхлын ийм том   зөрчил улаан цагаан бидний нүдэн дээр байсан жишээ цөөнгүй. Энэ  нь ард түмэн ямар сонголт хийж байгааг харуулж  байгаа  хэрэг л дээ. Мэдээж Үндсэн хуулиар олгогдсон  эрхээрээ хэн ч нэр дэвших эрхтэй. Түүнээс гадна тэдэн  дотор сэтгэл зүрх нь Монголын төлөө  цохилж байгаа хүмүүс, Эх орончид  байхгүй биш байгаа гэдгийг дурьдахгүй байж болохгүй  л дээ.

-Ашиг сонирхлын зөрчилтэй хүмүүсийг ард түмэн сонгоод байгаа юм биш, гол нь намын гишүүнчлэлээрээ дамжуулж сонгогдоод байна. Намууд ард иргэдийг талцуулдаг , тэр нь улс орны тусгаар тогтнолын асуудалтай ч зарим сэжмээр холбогдож байгааг та юу гэж үзэж байна?

-Монгол Улс сайхан орон. Дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулахад янз бүрийн байдлаар талцаж хагарсан нийгмийн бүлгүүд манайд  цөөн. Монгол олон үндэстний улс биш. Казах, тувачууд тэр чигээрээ монголчууд. Түүхэндээ баруун, зүүн, ойрд ,халх гэж маргаж байсан ч  одоо харьцангуй гайгүй болчихсон. Улс орныг хагалан бутаргадаг, нийгмийг хямраадаг гол зүйл бол үндэсний хэмжээний хагарал байдаг. Бид үндэстнээрээ хуваагдаж,  хагарч бутардаггүй. Тэгвэл шашнаараа хагарч байна уу гээд үзвэл мөн үгүй. Монголчууд эртнээс  шашиндаа ардчилсан бодлого баримталж байсан. Бөө, лам нарын маргааныг эс тооцвол  тодорхой хэмжээгээр  амар тайван байна. Өнөөдөр би тийм юм шүтдэг, чи ийм юм шүтдэг гээд хоёр талаас буу бариад үзэлцээд байх шашны хагарал алга. Энэ бидний аз, ирээдүйд юу болохыг  хэлж мэдэхгүй. Харин өнөөдөр монголчуудыг хагалан бутаргаж байгаа зүйл бол яах аргагүй улс төрийн нам . Уг нь    эвлүүлж нэгтгэж байх ёстой атал хагалж бутаргаж байна шүү дээ. Одоо хоёр том намд хуваагдаад гэртээ ч, гадаа ч, ажил дээрээ ч хэрэлдэж байна. Аль ч нам засаг авахаараа  сонгуулийн ажилд нь  гар бие оролцож байсан хүмүүсийг боловсрол хамаарахгүйгээр албан тушаалд тавьдаг. Саяын сонгуулиар ч  тэгсэн. Цаашид ч  үе үеийн нам тэгэх юм шиг байна.

-Залуучууд хэсэг бүлгээрээ нийлээд улс төр рүү  орох болсон. Тэд шинэчлэгчид үү, эсвэл...Энэ талаар та юу хэлэх вэ? 

-Тэднийг  сэхээтний давхаргын  хүмүүс мөн үү гэвэл ихэнх нь  үгүй. Би үүнийг маш тодорхой мэдэж байна. Яагаад гэвэл МУИС-д багшилдаг учраас. Оюутны холбоо гэж нэг хэцүү байгууллага гарч ирсэн. Тэд   улс төрийн байгууллагуудтайгаа ямар нэгэн байдлаар холбоотой болчихдог. Нөгөө улс төрийн байгууллагууд  нь өөрсдийн хойч  үеийг оюутны байгууллагуудаар бэлддэг. Монголын улс төрд байдаг хор гэдэг зүйл оюутны байгууллагад байдаг болсон. Нөгөөдүүл маань сургуулиа төгсөөд намд очиж зүтгээд   “Хорчин”  гэдэг нь болдог. Ийм тогтолцоонд Монголын улс төр шилжсэн.

-Үүнээс яаж гарах бол,   ямар гарц байна вэ. Намуудыг тарааснаар, эсвэл гишүүнчлэлгүй болгосноор  тэд шинэлэгдэх үү?

- Жилийн өмнө би  улс орнууд дахь  ардчиллыг судалдаг Шведийн   судалгааны байгууллагатай хэсэг хугацаанд ойр байж, хамтарч ажилласан юм.  Тэндээс харж байхад өнөөдрийн Монголын улс төрд байгаа үзэгдлүүд  1990-ээд оноос хойш хэд хэдэн удаа давтагдаж иржээ. Намын  байгууллагууд яагаад ийм болчихов гэвэл өөрсдөө мөнгөгүй. Тийм учраас том компаниудын хармаанд ордог. Үүнийг  улс төрийн намууд өөрсдөө ч хэлэх байх. Намууд өөрсдийгөө аваад явах санхүүгийн боломжгүй учраас аль нэг хүний хөрөнгө оруулалтыг авдаг. Тэр хүнээс 10   тэрбумыг  авсан нам яах юм бэ. Тухайн нам ялаад гараад ирлээ гэхэд нөгөө бизнесмэн  “Би бизнесээ явуулах гэтэл ийм асуудал тулгарлаа, одоо яах вэ” гэх юм уу, ийм байдлаар   ашиг сонирхлын асуудлууд гарч ирдэг. Энэ нь хууль боловруулах, засаглах, удирдах, төр ариун байх явдалд тодорхой хэмжээгээр хар толбо,  сэв суулгадаг. Гэтэл нөгөө нам  нь Монгол Улсын хөгжлийн төлөө зарим бизнесмэний дэмжлэгийг авч гарч ирэхгүй бол өөрсдөө   чадамжгүй байдаг. Энэ мэтээр  өнөөдөр улс төрд үүсээд байгаа нөхцөл байдал бүрэлдэж бий болсон. Түүнээсээ гарч чаддаггүй.  Ийм л байдалтай байна. Тэгэхээр  таны асууж байгаа улс төрийн намуудыг тарааснаар, эсвэл гишүүнчлэлгүй болгосноор асуудал шийдэгдэх, эсэхийг би мэдэхгүй. Харин миний ойлгож байгаагаар   нэн даруй улс төрчид болон  улс төрийн намуудаас  бизнесийн байгуулагуудыг  салгах хэрэгтэй юм. Улс төрийн нам болоод бизнесмэн  олигархиудын нэгдэл нь  засаглалын зөв хэлбэр биш.

-Улстөрчдийн ёс суртахуун, боловсролын  байдал ихээхэн асуудал дагуулдаг шүү дээ. Энэ талаар?

-Засаглалд   тэргүүлэх зэргийн боловсролтой хүмүүс байх ёстой. Миний  хувьд өөрийгөө төрийг удирдаж авч явж чадах хүн биш гэж үздэг, тэгж голдог. Гэтэл Монголын төрд үйлчилж байгаа   хүмүүсийн дотор миний хэрийн боловсролтой  хүн байна уу, үгүй юу. Гэтэл хүмүүс өөрийгөө голддоггүй  юм байна. Би Кембрижийн их сургуульд   доктор хамгаалсан, Монголын ШУА-д ч доктор хамгаалсан. Боловсрол шинжлэх ухааны салбарт тодорхой хэмжээгээр ажиллалаа. Тэндээс юу анзаарч харж байна гэхээр, ний нуугүй хэлэхэд  улс төрд байгаа  хүмүүс албан тушаалын төлөө хошуурч байхаар жаахан ёс зүйтэй байгаач гэмээр байдаг. Өөрийгөө үнэн мөнөөр нь шүүн тунгааж, миний боловсрол хэр вэ,  энэ хуулийг хэлэлцэхэд  надад туршлага бий бил үү. Монголын энэ салбарыг хөгжүүлж авч явахад би тохирох хүн мөн үү,  биш үү  гэдгээ мэдэж байгаа шүү дээ, тэр хүмүүс. Тэгвэл манайд тэнд огт тохирохгүй,  мэргэжлийн бус хүнийг нэг яамны сайдаар тавьчихдаг. Тэр хүн  тухайн салбартаа  ажиллаж байгаагүй, ажлаа мэдэхгүй. Ийм байдал Монголын түүхэнд  1990-ээд оноос хойш цөөнгүй  давтагдаж ирлээ. Ядаж албан тушаал  авч байгаа хүн өөрөө   ичихэд  яадаг юм бэ. Би бол ичнэ, намайг “Сангийн  сайд бол”  гэвэл “Уучлаарай би тоо гэдгийг ёстой мэдэхгүй”  гэнэ биз дээ, ядаж. Гэтэл гарч байгаа хүмүүс маань өөрсдөө албан тушаалын төлөө  улайраад тэр хэрээр  ёс зүйн хэм хэмжээгээ авч явж чаддаггүй. Үүний цаана юу харагдаж байна гэвэл монголчуудын ёс зүйн хэм хэмжээ унаж байна гэсэн үг. Энэ   аюул.

-Хүмүүсийн ухамсрын төвшинг яаж нийтээр нь  дээшлүүлэх вэ?

-Ашиг сонирхлын зөрчилгүй нийгмийн бүлэг улс төрд болоод нийгмийг  удирдах,  манлайлах төвшинд гарч ирэх хэрэгтэй. Ашиг сонирхлын зөрчилгүй гэдэг нь бүх хүнд хамааруулж байгаа юм биш. Ашиг сонирхлын зөрчилгүй,  дээр нь  боловсролтой хүмүүс гарч ирж баймаар байна. Энэ эргээд бидний яриад байгаа нийгэмд манлайлал болдог,  тийм хэсэг  бүлэг нь бий болж чадахгүй байгаатай холбоотой болов уу.

-Тэгэхээр  төр,  засгийн зүгээс  одооноос юу хийх ёстой вэ?  -Нийгмээ урагшлуулах, түүний тулд өөрсдөө манлайлж бусдыгаа  чирч явах бүлгийг бий болгох, хэлбэржүүлэх, бүтээх бүхий л талын арга хэмжээг авах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, боловсрол,  шинжлэх  ухааны салбарт гэхэд  л тухайн салбарт ажиллаж байгаа, дэлхийн өнцөг булан бүрт  өөр өөрсдийн чиглэлээр  ажиллаж байгаа мэдлэг боловсролтой, туршлагатай шилдэг боловсон хүчнүүдээ эргүүлэн  татаж яагаад болохгүй гэж. Мэдээж тэр хүмүүсийн авдаг цалин нь өндөр байх ёстой. Түүний зэрэгцээ судалгаа шинжилгээ хийх, залуус хойч үеэ боловсруулахад  хөрөнгө оруулалтаа  нэмэгдүүлмээр байна.  Ингэж чадвал нөхцөл байдал  өөрчлөгдөнө. Түүнээс биш намын ажилд хэр их гүйж байснаар нь албан тушаалд тавиад байвал байдал  дээрдэхгүй. Бидний мэдэж  байгаа, олонд  ил байгаа дээд албан тушаалд  гэхэд л нөхцөл байдал  ийм байгаагаас харахад доошоо бол бүр замхарсан байж таарна. Хэдийгээр төрийн албанд байгаа хүн намаасаа татгалзаж байгаа ч  цаанаа бол  намдаа л  хүчин зүтгэж байгаа шүү дээ. Уг нь бол төрийн албан хаагч аль нэг намын харъяалалтай байх ёсгүй. Гэвч нам нь сонгуульд  олонх  болж  гарч ирээд нөгөө  хүнийхээ батлахыг хурааж авсан болоод  төрийн албанд  томилдог.  Хэчнээн жил тэр  намын гишүүн байсан хүн  аль  өнцгөөс  хардаг вэ,  тэр  сэтгэлгээнээсээ  бүрэн гарч чадаагүй л байгаа. Энд бүх хүнийг хэлж байгаа юм биш, гэхдээ ийм өнгө аяс тодорхой хэмжээгээр байсаар байна. Бас  нэг зүйл нь төрд гарсан хүмүүс тендерийн тодорхой хувийг авч, амьдралаа залгуулдаг гэх мэт ийм ядуу сэтгэлгээнээсээ одоо хагацах цаг болсон. Яагаад ийм байгаад байна вэ гэвэл нийгмийн ёс зүй унаснаас болж байгаа юм.

Ч.Үл-Олдох