Д.Баярхүү: Ц.Элбэгдорж гадаад бодлогоороо цоо шинэ ерөнхийлөгчийн имиж бүрдүүлчихлээ

“Монголын элчин сайд нарын клуб”-ын гишүүн, профессор Д.Баярхүүгийн “Жижиг орон өөрийгөө жи­жиг гэж түгжээд байж болохгүй. Амбицтай, давшин­гуй байх ёстой” гэсэн яриаг унших тохиолдол олон. Яг өнөөдрийн манай улсын гадаад харилцаа магадгүй түүний дүгнэлтийн илэр­хийлэл байж болох юм. Гэхдээ би сэтгүүлчийн хувиар үүнийг дүгнэх нь илүүц тул Д.Баярхүү гуайтай биечлэн ярилцахыг чухалчлав. Ингээд “Ярилцах танхим” булангаараа өр­нүүлсэн яриагаа хүргэе.

-Юун түрүүнд Та Мон­гол Улсын гадаад бодлого жижиг улс гэдэг ойлголтоос ангижирч чадсан уу гэдгийг танаас тодруулья.Ер нь гадаад харилцааны ойлголтод жижиг, том улс гэдэг томьёоллыг хэрхэн тодорхойлдог юм бэ?

-Дэлхий дээрх улс гүрнүүдийг ангилсан элдэв шалгуур зөндөө байдаг. Үнэхээр хүн амын тоо, дэлхийн эдийн засагт эзлэх жин, дэлхийн ДНБ-д эзлэх хувь, хөгжлийн түвшин гээд шалгуур тавибал Монгол маань жижиг улс яах аргагүй мөн. Ийм улс дэлхийд лав 100 хол давна. Гэхдээ жижиг гэлтгүй том бодлого явуулж байх ёстой гэдэг дээр би хатуу зогсдог. Жишээ нь, жижиг улс Сингапур байна. Дэлхийн эдийн засаг-бизнест маш том бодлого явуулж жинтэй байр эзэлдэг. Жижиг байх тусмаа сэхэх өндийх, хүчирхэгжих, маневрлах чадвар нь илүү боломжийн, түүнийг л Сингапур харуулчихсан хэрэг. Тэгвэл бид яахлаараа сингапурчуудаас дор байх ёстой вэ. Энэ их баялаг, далай шиг их газар нутаг, 60 сая руу дөхөж яваа мал сүрэг, харьцангуй соёлжсон, европжсон хүн ард, XXI зууны нээлттэй даяаршсан эргэн тойрны ертөнцөө ажваас жижиг гээд гэртээ бүгээд дотогшоо хараад суугаад байж боломгүй. Эргэн тойронд маань маш таатай гадаад орчин бүрэлдээд байна. Монголд гадаад дахь дайсан, сөргөлдөгч гэж нэг ч алга. Ийм нөхцөлд Олон улсын харилцааны зөв тоглогч байхаас илүүтэй чухал зорилт гадаад бодлогод байхгүй болов уу. Тэр талаас нь дүгнэвэл бид гадаад бодлогодоо жижиг орны статусаа аль хэдийнэ орхисон, бүр давуулсан гэж үзэж болно.

-Монголчууд “Манай улсыг АНУ онцгойлон анхаарч байна. Орос, Хятад ч биднийг зүгээр орхихгүй нь тодорхой. Учир нь энэ бүх улсад Монгол шиг ашиг тустай орон байхгүй” гэж ярих болж. Үүнийг гадаад харилцаа гэхээс илүүтэй эдийн засгийн ач холбогдлоор нь тайлбарлаад байгаа дуулддаг. Та энэ талаар ямар тайлбар өгөх вэ?

-Монгол хэнд хэрэгтэй вэ гэхээсээ илүүтэй бидэнд хэн хэрэгтэй вэ гэдгээ бодож сэтгэх хэрэгтэй. Дээр хэллээ шүү дээ. Хаалгаа түгжээд гэртээ бүгээд суугаад байвал даян дэлхийд биднийг тоож үзэх улс үндэстэн бараг байхгүй дээ гэж. Энэ жижиг эдийн засаг, жижиг зах зээл, дэндүү цөөхөн хүн ам, далайд гарцгүй гээд Олон улсын түгээмэл хэмжүүр тавибал, мөн эрх чөлөөгүй ба хагас эрх чөлөөт хоёр том гүрнээр бүслэгдсэн гээд барууны хэмжүүр тавибал Монголыг зорьж ирэх, нөхөрлөх улс даанч олдохгүй. Энэ хэмжүүрийг давж, болж өгвөл бүр хэрэгсүүлэхгүй болгож, түүнийхээ төлөө Олон улсын тавцанд гарч нэн идэвхтэй ажиллах, тодорхой хэлбэл өөрийгөө зөв таниулж, бусдын анхаарал сонирхлыг өөртөө татаж чадвал түүнээс илүү ариун үйлс байхгүй. Би гадаад харилцаагаар авч ярьж байна л даа. Монголын ашиг тус гэж яриад байна. Дэлхийн бодлогод нөлөөлдөг, дэлхийн бодлогыг тодорхойлолцдог, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын таван гишүүний хоёр нь болох, хоёулаа цөмийн зэвсэгтэй, цэрэг-стратегийн их нөөцтэй хоёр их гүрний дунд оршдог манай улсын геополитикийн онцгой байршил л олон жилийн турш тэр “ашиг” нь байсан байж магадгүй. Мөн манай ард түмний баялаг түүх байна. Найман зууны тэртээ дэлхийн талыг, Евро азийн ихэнх хэсгийг байлдан дагуулсан, тэгснээ хөшигний цаана ороод түүхээс арчигдах дээрээ тулаад алга болчихсон тэр улс үндэстэн ХХ зуунд эргэж сэхээд, Зөвлөлт-Хятадын зөрчил дунд тоглогч болж гарч ирээд, “Хүйтэн дайн”-ы үед зөвлөлтийн 100 мянган цэрэг суулгасан, коммунист эвслийн цэрэгжсэн цайз бэхлэлт болчихсон, тэгснээ Азид ардчилллыг манлайлаад эдүгээ Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг дотор үлгэр жишээ орон болчихсон гээд манай ард түмний баялаг түүх бол өөрөө тэр чигээрээ тэр “ашиг” нь байх. Улс төрийн утгаар ярьж байна. Харин эдийн засгийн утгаар бол ийм их баялаг үзүүлэлт байхгүй. Ардчилал, зах зээлийн харилцааны 24 жилээр аваад үзвэл, яг Монголыг зориод ороод ирсэн гадаадын томхон шууд хөрөнгө оруулалт бараг алга. Том салбар руу орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт нь Монголын баялгийг боловсруулаад цаашаа гурав дахь орны зах зээлд (тухайлбал Хятадын) гаргах зорилгоор хийсэн болж таардаг.

-Ер нь гадаад харилцаа эдийн засгийн үр ашиг дээр суурилдаг юм уу. Эсвэл улс төрийн нөлөөлөл дээр түшиглэдэг үү?

-Манай улсын улс төрийн гадаад харилцаа үнэхээр зөв төлөвшсөн. Нээлттэй даяаршсан, мэдээлэлж­сэн энэ ертөнцөд эрх зүйт төртэй жижиг улсын гадаад бодлого ийм байна гэж үзүүлэхээр, мөрдүүлэ­хээр жишиг гадаад бодлогыг бид явуулж байна. Нээлттэй, олон тулгуурт, идэвхтэй, прагматик залгамж чанараа хадгалсан тийм бодлого. Тэгэхдээ дан улс төрийн гадаад харилцаагаар хөөцөлдөөд байна гэж өрөөсгөлөөр үзэж бо­лохгүй. Улс үндэстнийхээ хөгжил дэвшил, зах зээлийн харилцааны зөв төлөвшилд баталгаа болохуйц таатай гадаад орчныг бүрдүүлэхийн төлөө л ажиллаж байна шүү дээ. Дотоод бодлогоос гадаад бодлого урган гардаг, дотоод бодлогын шууд үргэлжлэл нь гадаад бодлого гэж үзэх ахул манай гадаад бодлого тэр шалгуурыг бүрэн хангаж байгаа.

-Сая Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин, Хятадын төрийн тэр­гүүн Си Зиньпин нартай гур­вал­сан уулзалт хийх үеэрээ “Улс төрийн талаар байр суурь илэр­хийлэхгүй” гэдэг байр суурьтай байсан тухай сонссон. Үүнийг Орос, Украин болон Хятад, Төвд гэх мэт ээдрээтэй харилцаатай хамаатуулж ойлгож болох уу?

-Гурвалсан уулзалт хийх асуудал ердөө тав хүрэхгүй сарын дотор болж өнгөрлөө. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж энэ асуудлыг анхлан дөрөвдүгээр сард санаачлан ҮАБЗ-д хэлэлцүүлж дэмжүүлээд тавдугаар сарын 20-21-нд Шанхайд Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурлын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр нөгөө хоёр улсынхаа төрийн тэргүүнд тавьж, хоёуланг нь урьж, урьсны дагуух айлчлалыг амжилттай зохион байгуулж, залгаад Душамбед хоёр гүрний удирдагчийг гурван талын уулзалтад урин нийтлэг асуудлаа ярилцлаа л даа. Орос-Украин, Хятад-Түвд ч гэх шиг таны тавьж буй өдөөн хатгасан асуулт энэ ярилцлагад зай эзлэх ёсгүй. Украины хямралын асуудлаар бүр аль эрт хавар, гуравдугаар сард Крымын хойг ОХУ-д нэгдсэний дараахан Ерөнхийлөгч байр сууриа ганц үгээр маш оновчтой илэрхийлчихсэн шүү дээ. “Мы не обсуждаем” буюу “Бид хэлэлцэхгүй ээ” гэдгээр томъёолчихсон. “Нэг Хятад”-ын бодлогыг тууштай дэмжиж байдгийн хувьд Хятадын дотоод асуудал яригдах учиргүй.

-Хөрш улсуудын хооронд улс төрийн харилцааг алгасаад зөвхөн эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ гэхээр яаж явах ёстой юм бэ?

-Хөрш улсуудын хоорондын улс төрийн харилцааг алгасаад гэж та юу яринав. Харин улс төрийн харилцаа дээд өндөрлөгтөө тулж ирээд байгаа бус уу. Дээд өндөр түвшний харилцан айлчлалууд хоёр урсгалтай болж байна. Айлч­ла­лын давтамжийг баттай хадгалж чадаж байна. Нэг улстай нь их бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаатай байна. Нэг улстай нь стратегийн түншлэлээ 2015 онд иж бүрэн стратегийн түншлэл болгож шат ахиулах магадлалтай байна. Гурван талаасаа нэг дор цуглаж эдийн засаг, дамжин өнгөрөх тээвэр, дэд бүтэц, эдийн засгийн хонгил коридорын тухай ярилцаж эхлээд байна. Энэ чинь манай гурван улсын өмнө тавигдаж буй нийтлэг зорилт, нийтлэг асуудал. Үүнийг ярилцаж шийдвэрлэж байх зөв эхлэлийг манай тал санаачлаад тавьчихлаа.

-Энд нэг зайлшгүй тодруулах зүйл бол гуравдагч хөршийн ажиглалт. Өнгөрсөн жилүүдэд хоёр хөршөө түшиглэх гэхээс илүүтэй гуравдагч хөршийн дэмжлэгт ихээхэн найдаж ирсэн. Энэ утгаараа Орос, Хятадтай харилцаа сэргэж эхэлсэнд тэдний зүгээс дүгнэлт хийж байна уу. Эргэлзэх хандлага танд ажиглагдаж байна уу?

-Орос, Хятадтай харилцаа сэргэж эхэлсэн гэдэгтэй би огтоос эвлэрэхгүй. Сэргэдгээ сэргээд, зөв гольдрилдоо аль хэдийнэ орчихсон тэр харилцаа маань чанарын цоо шинэ шатанд гарлаа гэж дүгнэх байна. Манай улс эрх зүйт төрөө төвхнүүлээд 1994 онд Гадаад бодлогын үзэл баримтлалаа хуульчлаад мөрдөхдөө гуравдагч хөршийг хоёр хөршийн эсрэг сөргөлдүүлэх ч юм уу, хоёр хөршийг айлгах муна болгох ч юм уу, эсвэл хоёр хөршөөрөө түрээ барин гуравдагч хөршдөө тунирхах ч юм уу, тийм бодлого огтхон ч явуулж байгаагүй. Ерөөсөө гуравдагч хөрш хэмээн ганц нэг улсыг нэрлэж ч байгаагүй, үүнд их уян хатан хандаж ирсэн. Монголд эдийн засгийн ашиг сонирхолтой нэг буюу нэг хэсэг улс, олон улсын форум, олон улсын эвсэл гэх мэтээр өргөн хүрээнд ойлгож ирсэн. Харин тэр гуравдагч хөршүүдээс маань “Наад хоёр хөрш гүрэнтэйгээ эвтэй найртай байгаарай” гэх захиас нэг бус удаа хэлж анхааруулж байсан олон баримтыг би нэрлэж чадна. Түүний дотор АНУ-аас ч тэгж хэлж ойлгуулж байсныг дурдах нь зөв.

-АНУ-ын Элчин сайд хатаг­тай Пайпер Кемпбелл “Гуравдагч хөр­шөө мартаж болохгүй” гэд­гийг сануулсан ярилцлага хүртэл өгсөн байна билээ?

-Яг тэгж хэлснийг би олж үзсэнгүй, уншсангүй. Ерөөсөө туйлшруулж авч үзэж болохгүй. Гуравдагч хөршийн бодлого дээрээ Монголын төр тууштай зогсож байна. Бас манай тэр бодлогыг ч хоёр хөрш маань ойлгож хүндэтгэж байна. БНХАУ-ын төрийн тэргүүнээс УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулган дээр хэлсэн үгийг эргээд үз.

-Энэ бүхнийг Монгол Улсын гадаад харилцаанд хийгдэж буй шинэчлэл гэж ойлгож болох уу ?

-Ерөнхийлөгчийн өнгөн дээр идэвхжиж байна, шинэ агуулгаар баяжиж байна гэж л би ойлгож байна. Үндсэн хуулиа эргээд нэг үз л дээ. Үндсэн хуулийн гуравдугаар бүлэгт Төрийн байгуулал дотор гадаад харилцаанд Ерөнхийлөгчийн эрх үүргийг маш тодорхой заагаад өгчихсөн байгаа. Тэр бүлгийн 33 дугаар зүйлийн дөрөвт “Гадаад харилцаанд улсаа бүрэн эрхтэй төлөөлж, УИХ-тай зөвшилцөн Монгол Улсын нэрийн өмнөөс олон улсын гэрээ байгуулах”, 10-т “ҮАБЗ-ийг тэргүүлэх” гээд заагаад өгчихсөн. Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн хоёрдугаар бүлэгт “Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх”-ийн 14 дүгээр зүйлд Гадаад харилцааны бүрэн эрхийн нэгдүгээрт “Гадаад харилцаанд улсаа бүрэн эрхтэй төлөөлөх, мэдэгдэл хэлэлцээ хийх, УИХ-тай зөвшилцөн Монгол Ул­сын нэрийн өмнөөс олон улсын гэрээ байгуулах” гээд заасан. Хоёр хуулин дах тэр бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гадаад бодлогодоо санаачилгатай бүтээлчээр ханджээ гэхээс өөрөөр би тэр шинэчлэл гэдгийг хэлж чадахгүй.

-Та гурван улсын Ерөнхийлөгчийн уулзалтыг “Жижиг орны гадаад бодлого амбицтай байх ёстой. Монгол тэгж чадлаа” гэж дүгнэсэн. Энэ амбиц дэлхий нийтэд хэр харагдаж байгаа бол?

-Амбиц гэдгээ бас зөв томъёолж хэлж ярих ёстой байх. Би дахин давтая. Дэлхийн бодлогыг тодорхойлолцдог, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын таван гишүүний хоёр нь болох хоёр том гүрний удирдагчдыг ийм богино хугацаанд, бараг зэрэг шахуу айлчлуулаад, дараа нь тийм богино хугацаанд гурван талын дээд хэмжээний   уулзалтад     уриад,   тэр    уулзалтаа амжилттай хэрэгжүүлсэн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Монголын түүхнээ, тэр дундаа гадаад бодлогын түүхнээ нэрээ үүрд мөнхжүүлээд тавьчихлаа. Монголын төрт улсын түүхэнд байгаагүй уулзалт шүү дээ. Хятад, Оросын төрийн тэргүүнүүд цуваад, цуваад Монголд айлчлахад “Үгүй энэ Монгол чинь юу болчихов оо” гэмээр дэлхийн Олон улсын, тэр дундаа дэлхийн олон удирдагчийн нүд Монгол руу бэлчлээ. Тэгснээ ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр гурвуулаа гурван талаасаа уулзаад ярилцлаа. Энэ чинь манай улсын Олон улсын нэр хүндийг огцом өргөчихөж байгаа бус уу. Дэлхий дахины анхаарлыг өөртөө татаж, хөрш түншээ эрж хайж, олж авахын тулд хичнээн их хүч чармайлтыг хичнээн олон жил монголчууд бид тавьж, чармайж, тэгснийхээ төлөө өөрсдийгөө эрсдүүлж явсан улс шүү дээ, бид. Тэр утгаар сүүлийн ганцхан сарын дотор аугаа том үйлсийн цаана бид гарч чадлаа.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ уулзалтыг санаачилж зохион байгуулсан нь олон нийтэд эерэг дүгнэлт хийхэд хүргэх шиг болсон. Яг гадаад харилцаа талдаа энэ уулзалт Монгол Улсын нэр хүндийн баталгаа байв уу. Эсвэл Ерөнхийлөгчийн хувь хүнийх нь нэр хүнд томоохон байр суурь эзлэв үү?

-Би дээр хариулчихлаа даа. Ерөнхийлөгч гэж үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлэгч бэлгэдэлийн чанартай нэг нөхөр тэр дээр амгалан сууж байдаг хэмээн жирийн ардууд ойлгож ирсэн бол тэр ойлголтыг энэ ганцхан сард ноён Ц.Элбэгдорж эвдчихсэн байх талтай. Ерөөсөө Ерөнхийлөгчийн цоо шинэ имижийг бүрдүүлчихлээ. Гадаад бодлогыг гартаа атгаад, ҮАБЗ-ийн тэргүүнийхээ хувьд, уг зөвлөлийн хоёр гишүүн УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд нарт үлгэр болоод тэр гадаад бодлогоо хэрэгжүүлж болдог юм аа гэдгийг харуулчихлаа. Надад харьцуулалт болгохоор тоо баримт байна. Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат 1990-1997 онд гадаадад 21 удаа томилолтоор явсны 18 нь хоёр талын харилцааг эхлүүлэх, хөгжүүлэх, бэхжүүлэх зорилготой байжээ. Н.Баганбанди нь 45 удаа гадаадад томилолт өвөрлөсний 38 нь хоёр талын харилцаанд зориулагджээ. Н.Энхбаяр 26 удаа гадаад томилолт авсны 15 нь хоёр талын харилцааны айлчлал байжээ. Н.Баганбандийн үед нэг том дэвшил гарсан нь 2002 онд Монгол Улс анх удаа Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх дээд хэмжээний уулзалтад (Алма-Аты) анх удаа оролцож, гишүүнлэлтэй болж, Н.Энхбаярын үед 2005 онд Астана ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалтад оролцож, 2008 онд Бээжинд Ази-Европын уулзалтад (ACЕМ) уригдаж гишүүн нь болж байжээ. Тэгвэл Ц.Элбэгдоржийн үед тэрээр 55 удаа гадаад томилолтоор ажиллаж, түүнийх нь 26 нь хоёр талын харилцааны айлчлал, үлдэх 29 нь буюу дийлэнх нь олон талт харилцааны арга хэмжээ байна. Өөрөөр хэлбэл, саяхны Душамбейн дээд хэмжээний уулзалт, гурван талт дээд хэмжээний уулзалт, өнгөрсөн тавдугаар сарын Шанхайн дээд хэмжээний уулзалт гэх мэт арга хэмжээнд идэвхтэй оролцсон дүн харагдаж байна. Ямар ч гэсэн манай улс сүүлийн гурван Ерөнхийлөгчийн өнгөн дээр бүс нутгийнхаа олон талт үйл явцад баттай байраа эзэллээ.

-Айлчлалын тоо бол бодит үйл явдал. Харин үр дүн бол тусдаа асуудал. Магадгүй АПЕК-т элсвэл жинхэнэ утгаараа бодит үр дүн болох биш үү. Та ирэх арваннэгдүгээр сард Бээжинд болох АПЕК-ийн хурлын үр дүнг хэрхэн харж байна?

-Жижиг улсын удирдагчид, дипломатчид өөрсдөө л санаж сэдэж, санаачилж, хүндэтгэлээ илтгэн харууж айлчлахгүй бол жижиг орныг гаднаас тоогоод зочид төлөөлөгчид цуваад байна гэж байхгүй. Бодит үр дүн гэдгийг нь үгийн сонголт дээр анхаармаар байдаг юм. Ямар үр дүнг хэлнэ вэ. Олон сая, олон тэрбум ам.доллар өвөртлөөд ирнэ гэж харж асууж байгаа бол үнэхээр гэнэн төсөөлөл шүү. Хөгжиж дэвжих гадаад таатай орчныг нь бүрдүүлээд өглөө, найдвартай түнш партнерыг нь олоод өглөө, тэдэнтэй эрх зүйн гол гол баримт бичгүүдийг нь байгуулчихлаа. Зээл тусламж авах хэлэлцээг нь хийчихлээ. АПЕК-ийн тухайд бол манай эдийн засаг тийшээ элсэх тухай яриа юм. АПЕК-т БНХАУ, Тайвань, Хонконг гурвуулаа гишүүнчлэлтэй тул “гишүүн-улс” гэдэг статусаас татгалзаж, “гишүүн-эдийн засаг” гэсэн шалгуураар элсэж хамтран ажилладаг. Тэр утгаар Монголын эдийн засаг бэлэн байх шаардлагатай. Гадаад бодлогын үзэл баримтлал 20 жилийн өмнө батлагдахад “АПЕК-т элсэнэ” гээд заачихсан тэр зорилт маань энэ жил хэрэгжих магадлал бүрдлээ. Үүнд мөн л Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн чармайлт тэмдэглэгдэнэ дээ.

-Та дээр “Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн цоо шинэ имижийг бүрдүүлчихлээ” гэж байна. Миний ойлгож байгаагаар Үндсэн хуульд заасан үүргээ л гүйцэтгэж буй энэ бололтой юм. Тиймээс танаас Ерөнхийлөгчийг дэмжигч хувь хүнийхээ энэ дүгнэлтийг хийв үү. Аль эсвэл Олон улс судлаачийнхаа хувиар уу гэдгийг тодруулья?

-Би энд хувийн үзэл бодлоо огтоос илэрхийлээгүй байна. Олон улсын харилцааны түүхчийн, судлаачийн судалгаанаас гаргаж авсан дүгнэлтээ л хэлж байна. Өмнөх гурван Ерөнхийлөгч дор бүрнээ л сайн ажилласан, гэхдээ энэ жилийн сүүлчийн ганц сарынх шиг ийм их чармайлт, ийм их амжилтыг үзүүлж амжаагүй учраас л ялгаж хэлээд байгаа хэрэг.

-Душанбед болсон уулзалтын үеэр Монголыг Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсэнэ гэх яриа гишүүн орнуудын зүгээс гарсан гэх мэдээлэл байсан. Энэ байгууллагад элсэхгүйгээр үлдэх манай улсын хувьд онцгой ач холбогдолтой шийдвэр гэдэг. Магадгүй улс орны дархлаа талаас нь тайлбарлаж болох уу?

-Манай улс 2004 онд ШХАБ-ын ажиглагч болсноосоо хойш Ерөнхийлөгчийн түвшинд долоон удаа уригдан дээд хэмжээний уулзалтад оролцсоны дотор сүүлчийн Ерөнхийлөгч дөрвөн удаа оролцсон байна. Оролцох тоолондоо манай Төрийн тэргүүн бүс нутгийн асуудлаар байр сууриа маш тодорхой илэрхийлж ирсэн. ШХАБ-д ажиглагчаараа  байхад л   хангалттай боломж байна гэдгийг ч хэлсээр байгаа. Учир нь ШХАБ улс төр, аюулгүй байдал гэхээсээ эдийн засаг, худалдаа, дэд бүтэц гэх мэт өргөн хүрээг хамарч ажиллаасай гэдэг дээрээ ч бат зогсож байна. Үүнээс гадна ШХАБ бол олон талт хамтын ажиллагааны боломжит суваг учраас хоёр талын ба гурван талын харилцааны асуудал ярилцах хамгийн дөт гарц. Жишээ нь, сая Душамбед гурван удирдагч уулзсанаас гадна Монгол-Туркменистаны хоёр харилцааны маш чухал уулзалт боллоо шүү дээ.

-Энэ уулзалтын талаар “Зэрэгцээ галт тэрэг шиг хурдлах цаг айсуй” гэж бичсэн ч үүнийг “Худлаа дүгнэлт” гэж үзэх хүмүүс олон гарсан. Гурван улсын харилцаанд хамтдаа хөгжиж, хамтдаа хожих бус монголчууд араас нь мөлхөх эс бол чирэгдэх, түлхүүлэх ганц л хувилбар бий хэмээгсэд олонтой холбоотой бололтой юм билээ. Та харин хожлийн дүнг хэрхэн харж байна?

-Хамтаараа хөгжье, хамтаараа хөгжих гарцаа хайя, хоёр их хөрш чинь бэлэн байна шүү гэдгийн нотолгоо биш гэж үү. Энэ хоёр айлчлал, Душамбейн уулзалт чинь. Энд монголчууд минь хичээх цаг ирлээ шүү, хөгжил гэрлийн хурдаад явах нь байна шүү,  тэр замыг чинь засаад өгчихлөө шүү гэдгийн дохио сануулга бас биш гэж үү. 10 тэрбум ам.долларын худалдаа өмнөд хөрштэйгээ хийхийн тулд хичээ л дээ. Усан боомтуудаа хүртэл нээгээд өгчихлөө. Дэлхийн зах зээлд далайгаар гар л даа. Орос гаднаасаа хориг тавиулаад Шинэ Зеландаас нийлүүлдэг мах нь зогсчихож, тэгвэл түүнийг орлуулах малын мах Монголоос авъя гэлээ. Түүнд нь манай мал аж ахуйд нөхөд бэлэн бай. Өөрөөр ноцтой тулгалт  алга шүү дээ. Шинэ Зеланд нь 40 сая хоньтой, найман сая бод малтай юм билээ, тэгвэл 60 саяд хүрч яваа энэ их малаа эдийн засгийн, гадаад худалдааны эргэлтэд оруул л даа. Ийм л асуудлыг бидэнд тавьчихлаа шүү дээ.

-Ярилцлагын төгсгөлд танд тавих хүсэлт байна. Энэ удаагийн ярилцлагыг Монгол, Орос, Хятад төрийн өндөрлөгүүдийн уулзалтаас сэдэвлэж хийж байгаа учраас ойрмогхон Олон улсын харилцаагаар дахин ярилцлага өгөөч гэж хүсье. Олон улсын харилцааны сэдвээр өрнөх ярилцлага уншигчдад маань сонирхолтой, уншууртай байх болов уу гэж итгэж байна?

-Болно. Гэхдээ тавих асуултаа та бүхэн минь маш сайн бодоорой. Асуулт тавихын тулд Олон улсын харилцааны сэдвээр нэлээд ном зохиол уншаарай. Танай редакцид би өөрийн зарим ном зохиолоо ч санал болгомоор байна.

-Баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

Г.ОТГОНЖАРГАЛ

Эх сурвалж: "УЛС ТӨРИЙН ТОЙМ" сонин

Х.Баттулга: Улс төрчид ард түмнээсээ уучлалт гуйх цаг нь болсон

-ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГОО ГАРГААД ГАДНЫ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДАД МЕССЭЖ БОЛГОН ӨГӨХ ХЭРЭГТЭЙ-

УИХ-ын гишүүн Х.Бат­тулгатай ярилцлаа. 

-Шар тивийн орнууд бүхэлдээ Азийн олимпдоо анхаарал хандуулж бай­на. Азийн наадмын салхийг жүдогийнхон маш амжилттай хагалж гурван алт, гурван мөнгө, дөр­вөн хүрэл медальтай өндөр­лүүлсэн. Жүдо бөх 2008 оны олимпоос хойш илт сэргэсэн нь таныг холбооны тэргүүнээр ажилласантай салшгүй холбоотой гэдэг. Та холбоогоо ямар чиглэлд удирддаг вэ?

-Дэлхийн долоон тэрбум хүний дөрвөн тэрбум нь Ази тивд амьдардаг. Тиймээс ээлжит олимпоо зохион бай­гуулж байгаа нь Ази тивийн том амбиц юм уу даа. Дөрвөн тэрбум хүнээс шалгарагсдын тэмцээн гэхээр яах аргагүй том байж таарна. Манайхан бөх, боксын төрөлд л амжилт гаргадаг байсан. Тэгвэл энэ Азийн наадамд нэг шинэлэг зүйл нь манай сагсан бөмбө­гийн тамирчид байлаа. Монго­лын жүдо бөхийн холбооны хувьд айхтар хийгээд бай­сан зүйл байхгүй. Хоёр, гур­ван тулгамдсан асуудлыг шийдсэн.

-Ямар ямар зүйлсийг нь шийдсэн юм?

-Тамирчид олон улсын тэмцээн, уралдаанд байнга оролцож байж чадварждаг. Тэгэхээр тэмцээнд явах зардал мөнгийг нь шийдээд өгчихөөр байгалиасаа авьяастай, ноцолддог хүүхдүүд тодроод гараад ирнэ. Нөгөө нь дасгал сургуулилт хийх нөхцөл, сайн багш нараар хангах.

-Танай холбооны зүгээс Рио-гийн олимпод ямар бодлого баримтлан ажиллах вэ?

-Эрэгтэй, эмэгтэй тус бүр долоон жингийн тамирчиндаа эрх авах, үүний тулд эрхийн онооны тэмцээнүүдэд тогтмол оролцохыг зорьж байна. Ингэснээр ирэх олимпоос хоёроос гурван медаль авахсанаа байгаа. Жүдо бөх багийн спорт шиг л зардал гардаг. Багш дасгалжуулагч, бэлтгэл хангагч гээд олон хүний хөлс хүч шингэдэг.

-Х.Баттулга гэдэг хүн ҮХАА-н сайдын суудлаа яагаад өгөх болсон гэдэг нь одоо ч асуулт хэвээрээ байна. Албан тушаалаа өгөх болсон гол шалтгаан юу байсан юм бэ. УИХ-ын гишүүн, Засгийн газ­рын гишүүнээр давхар ажил­лахыг дэмжихгүй болохоор суудлаа өгсөн гэдэгт итгэх хүн алга даа?

-Тодорхой асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй гэдэг хуулийн төслийг эхнээс нь дэмсэн. Дэмжиж, кноп дарчихаад дараа нь улайхгүй сайдаа хийгээд явна гэдэг ямар вэ. Хоёрт, миний санаачилсан бүтээн байгуулалтын төслүүд, ихэнх ажлыг Засгийн газар дэмжээгүй. Ажил нь дэмжигдэхгүй байхад сайдын суудал бөглөөд суух нь ухаалаг хэрэг мөн үү.

-Засаг дээр яагаад таны оруулсан асуудлууд дэмжигдэхгүй бусад нь дэмжигдээд явсан юм бол. Засгийн газрын гишүүд асуудалд хандахдаа Х.Баттулга гэсэн хувь хүн рүү хандаад байсан юм болов уу?

-Энэ асуултаа Ерөнхий сайдаас асуусан нь оновчтой байх. Энэ талаар тодорхой ярих гэхээр их урт яриа болно. Хоёр хөршийн удирдагчдын айлчлал ойрхон болоод өнгөрлөө. Энэ үйл явцыг харахаар бид 1990 оноо эргэж хармаар, эргэцүүлмээр болж байгаа юм. 25 жил Ардчиллын баяр тэмдэглээд, бахархаад ирсэн. Гэтэл бараг л нэг гараанаас хөдөлцгөөсөн хоёр хөрш маань бидэн дээр аврагч, туслагчийн дүрээр ирж байна. Бид 25 жил ардчиллаад байна, хөгжөөд байна гэсэн, байж байгаа царай минь 1990 оныхоосоо дээрдэх юмгүй. Үүндээ бид хатуу дүгнэлт хийх ёстой. 25 жилд юу хийснээ бид саяын хоёр айлчлалаар сайн тольдож харсан болов уу гэж бодоод байгаа. Зүйрлэхэд монгол морио ломбарданд тавьчихаад, эмээлээ үүрээд алхаж байхад, хөршүүд хажуугаар онгоцтой, лимузинтэй шурхийн гараа даллаад урагшилж байна. Гадаад өр маань 20 тэрбум орчим ам.доллар болсон. Энэ өрийг гурван сая хүрч ядан байгаа иргэддээ хуваахаар хэд болох бол. Өнөөдрийг хүртэлх 25 жилийн улс төр маань "аман" улс төр л байжээ. Одоо арай өөрөөр хараад ажил хэргийн улс төр рүү ороосой гэж бодож сууна даа.

-Шинэ сумаас эхлээд таны санаачилсан зарим ажлууд биелэлээ олсон. Сайдын суудлаа өгөхдөө "Сайдын суудлаа өгсөн ч гишүүний хувиар хийж эхлүүлсэн ажлууддаа санаачилгатай ажиллана" гэдгээ мэдэгдсэн. Засгаас гарчихаар таны хийж эхлүүлсэн ажил цаашаа явахад улам л хүрээ нь хумигдах юм биш үү?

-Сайд байхад явуулдаггүй байсан ажлыг, сул гишүүн болчихоор бүр ч явуулахгүй гэсэн тээг бий. Хэцүү л байна. Гол саад нь урт болон дунд хугацааны том бодлого, чиглэл дутдаг. 15-25 жилээр хөгжлийн бодлогоо гаргаад Их хурлаар батлуулаад, тогтвортой байдлыг хангах хэрэгтэй юм билээ. Ингэхэд та хэдэн настай вэ?

-Энэ жил 27 хүрч байна...

-27 хүрч яваа залуу өөрийн болон гэр бүлийн асуудлуудаа төлөвлөдөг болчихсон нас биз дээ. Өглөө босоод л юу хийдэг юм билээ гээд гиюүрээд суудаггүй байх, тийм үү. Тэгэхээр бүхэл бүтэн улс ийм хугацаанд ингэж хөгжинө гэдгээ тодорхой болгочихмоор байгаа юм. Улс төрч хүн улс орныхоо ирээдүйг урьдчилан харах чадвар байх ёстой. Түүхээс харахад хоёр хөршийн хоорондын харьцаанаас бидний амьдрал, хөгжил хөдөлгөөн хамаарч ирсэн байдаг. Бидний дээгүүр энэ хоёрын харьцаад эхлэхээр бидэнд асуудал үүсдэг. Бид аль нэг рүү нь ханарвал нөгөө талд нь бас асуудал үүснэ. Учрыг нь олох, тэнцвэрийг хадгалах тэр зааг дээр л Монгол Улс босоод ирэх боломж харагдаад байгаа юм. Үүнийг бүр дээр үед Цэвээн Жамсрано их сайхан томъёолж хэлсэн юм билээ. Тэр "Монгол улс хоёр хөрштэйгээ улс төрийн хувьд эрх хүүхэд шиг, эдийн засгийн хувьд тэлээ хурга шиг харьцаж, үлгэрлэвээс Швейцарь улс лугаа хөгжих боломжтой" гэж хэлсэн байна. Энэ үгийг сайн ухвал бодлого бий шүү. Дөрөв, дөрвөн жилээр ээлжлэн Засаг барьдаг нөхцөлд урт хугацааны бодлого хэрэгжих боломж алга. Дөрвөн жилийн дараа солигдох юм чинь амжаад гэр бүл, фракци, тойрсон хүмүүсээ таргалуулах тухай боддог болчихоод байна. Улсын хөгжил хамгийн сүүлийн асуудал болчихоод байгаагийн учир энд л оршиж байгаа.

-Тэгээд Засаглалын тогтолцоо, бодлогоо сайжруулах боломж харагдах юм уу?

-Их хурал энэ мэт зүйлээ сайн яриад, нэг мөр шийдэх л шаардлагатай. Бүсчилсэн хөгжил лав худлаа юм байна. Бүсчилье гэхээр холбосон дэд бүтэц байхгүй. Яаж хөгжих юм. Таныг ямар ч дэд бүтэцгүй газар руу яв, хөгжүүл гэвэл явах уу. Та аль аймгийнх вэ.

-Сэлэнгэ...

-Таныг төрсөн нутаг Сэлэнгэ рүүгээ явж, хөгжүүл гэвэл явахгүй дээ.

-Орон нутагт төрсөн хэдий ч тийшээ явах сонирхол ихэнх залууст байхгүй юм биш үү?

-Тийм, үүнтэй чинь Бүсчилсэн хөгжил гэдэг яриа яг адилхан байхгүй юу. Их хурлын гишүүд дотор хөдөө төрсөн хүмүүс их. Тэднийг буцаад яв, нутгаа хөгжүүл гэвэл явахгүй. Зүгээр эндээ суугаад "амаараа" нутгаа хөгжүүлэх л юм бодно. Бүсчилсэн хөгжил гэхээр дэд бүтэц байхгүй, дэд бүтцээ бий болголоо гэхээр зөөх бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй, үйлдвэрлэл байхгүй болохоор орлого байхгүй, орлогогүй бүс хөгжинө гэдэг нь худлаа. Ийм гинжин хэлхээн дунд Бүсчилсэн хөгжил гэж хоосон яриад нэмэргүй гэдгийг одоо л ойлгож байна. Гэтэл үүний төлөө баахан ажил хийсэн, цаг мөнгө үрсэн. Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлнэ гээд зөндөө л зээл тараалаа. Хөгждөггүй ээ. Яагаад гэхээр том үйлдвэрлэл байгаад түүндээ бараа үйлчилгээ нийлүүлэх замаар л жижиг дунд үйлдвэр хөгждөг юм байна. Эрдэнэт гэж том үйлдвэр байгаа болохоор түүнийг тойрсон жижиг дунд үйлдвэрүүд оршиж буй гэх мэт. Манайхан 1000 инженерийг Японд бэлдэнэ л гээд байгаа. Ямар мэргэжлээр, юуны чиглэлээр бэлтгэх юм. Хөгжлийн бодлого нь тодорхойгүй байхад бааханинженер бэлдчихээр энд ирээд ажил байхгүй, чиглэл зөрнө. 1000 инженер эргээд Японд очихоос өөр зам харагдахгүй болчихож байна. Гадаадад ажиллаж байгаа нарийн мэргэжлийн хүмүүсийг Монголдоо ир гээд дуудаад байдаг. Тэд ирлээ гээд Монголд хийх ажил нь байгаа юу. Та ямар мэргэжилтэй вэ?

-Сэтгүүлч.

-Таныг Сэлэнгэд, нутагтаа ажилла гээд дуудлаа гэхэд сэтгүүлчээрээ ажиллах зах зээл байхгүй биз дээ. Үүнтэй чинь яг л ижилхэн. Агрономич болсон бол ажил олдох байх. Хөгжлийн бодлого нь эхэлж гараад, тэр нь урт хугацаанд тогтвортой байхгүй болохоор боловсон хүчин юу сурах нь ойлгомжгүй болчихож байгаа юм. Монгол Японоос дайны төлбөрт эхлээд 80 сая доллар нэхээд, эцэст нь таван тэрбум иен буюу 17 сая доллараар тохироод ямааны ноолуур, тэмээний ноос боловсруулах үйлдвэр, хайрцаг, зай, цонхны үйлдвэр, томоохон зочид буудал бариулах хүсэлтээ 1974 онд гаргажээ. Хэлэлцээр гурван жил үргэлжилж, 11 жил хөөцөлдөөд "Говь" үйлдвэрийг л бариулсан. Говькомпанийг барих болмогцоо л мэргэжилтнүүдээ зэрэг бэлдээд явчихсан. Бусад тохироо хэрэгжсэн бол тэр чиглэлийн мэргэжилтэн бэлтгэх байж л дээ. Эрдэнэт уулын баяжуулах үйлдвэр баригдаад дуусахад мэргэжилтнүүд нь бас бэлтгэгдээд ирсэн. Энэ чинь бодлого. Ийм бодлого сүүлийн 25 жилийн хугацаанд дээд зэргээр алдагдчихлаа. Хоёр хөршийн айлчлалаас ухаарах хэрэгтэй. Орос, Хятад бодлогоо чанд бариад, тогтвортой байсны дүнд 2008 онд Бээжинд олимп, 2014 онд Сочид өвлийн олимп зохион байгуулсан. Харин манайд олимп байтугай наадмаа хийх стадионоо хар л даа. 1960-аад онд баригдсан стадиондоо идэж ууж ч чадахгүй суудаг. Хэдэн хуушуур идчихээр орчих 00 ч байхгүй.

-Хоёр хөрштэйгээ ойролцоо гараанаас хөдөлсөн Монгол Улс юун дээр алдав?

-Тогтворгүй байдал, цэгцгүй бодлого. Богино хугацаатай сонгууль, намчирхал, талцал. Ийм алдааг 25 жил хийсэн улстөрчид бид сонгогчдоосоо ядаж уучлал гуйх цаг болчихжээ.

-Таныг өмнөх засагт Зам тээвэр хот байгуулалтын сайдаар, энэ засагт ҮХАА-н сайдаар ажиллаж байхдаа төмөр замаа ядаж эхлүүлээд ганц км ч болтугай тавиулчихгүй гэсэн шүүмжлэл одоо ч байсаар байна. Мэдээж бэрхшээл байсан байлгүй?

-Бэрхшээл гэвэл нөгөө л дөрвөн жилд хувийн эрх ашгаа амжуулахыг эрхэмлэдэг хүмүүс нь Ерөнхий сайддаа наалдаад, үйлчлээд, чиглүүлээд явчихдаг. Энэ бол тодорхой юм. Сү.Батболд Ухаа худагт оролцоотой, хувьцаатай байсан. Шинэ төмөр зам улсын бодлогоор тавигдбал Ухаа худагийн хувьцаа унана, тийм болохоор саад болно гэсэн эрмэлзэлтэй, далд санаатай явсан. Тиймээс ард түмний Тавантолгойгоос өрсөж өөрийнхөө Ухаа худагт IPO гаргаж, хувьцааны захаас эхэлж мөнгө олох зорилготой бүлэглэл шинэ төмөр замд тээг болсон. Тэднээс болоод хожуу эргэлтэнд орсон том Тавантолгойн үнэ уначихаж байгаа юм. Төмөр замыг сайд санаачлаад, сайд барьдаггүй. Их хурлаар баталчихсан улсын бодлогыг л хэрэгжүүлдэг. Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, бүх Их хурлын гишүүд төмөр замыг ингэж барих нь зөв гэсэн нэг чиглэл рүү харах ёстой. Дүү гэр бүлтэй биз дээ.

-Гэр бүлтэй.

-Чи гэр бүлийнхээ том шийдвэрийг гаргахдаа гэргийтэйгээ хамт гаргадаг биз дээ.

-Тийм.

-Гэр бүлийн шийдвэрийг хамтдаа гаргахгүйгээр хоёр тийшээ хараад суучихвал ямар ч асуудал шийдэгдэхгүй. Үүнтэй яг адил. Сайдын төсвөөр төмөр зам барина гэж байхгүй. Барихын тулд хөрөнгө босгоно. Их хурлаар шинэ төмөр замд зориулан баталсан мөнгийг А.Гансүхийг Зам тээврийн сайд болсны дараа л олгосон. Гурван жилийн дараа шүү. Төмөр зам барихын тулд монголчууд бид тийм технологиор төмөр зам тавих гэж байгаа гэдгээ хөрөнгө оруулагчдаа ойлгуулах ёстой. Биднийг анхныхаасаа өөр юм яриад эхлэхээр хөрөнгө оруулагчид эргэлзчихдэг. Дахин хэлэхэд төмөр замын бодлогыг нь 2010 оны зургадугаар сарын 23-нд Монгол Улсын Их хурал баталчихаад, мөнгийг нь 2013 оны гуравдугаар сард эхэлж өгсөн байдаг. Тэгэхээр намайг төмөр замын мөнгө идсэн уусан гээд яриад, бичүүлээд байгаа хүмүүсээс "Намайг байхад өгөөгүй мөнгийг яаж идэж, уудаг юм бэ" гэж асуумаар байгаа юм. Далангийн ажил гээд байгаа нь хувийн компаниуд өөрсдөө зээл аваад хийсэн ажил.

Би уриалга гаргаж, Их хурал баталчихсан төсөл гэдэг үүднээс ажлыг нь эхлүүлсэн. Сү.Батболд хөдлөхгүй нь тодорхой байсан. Эрх биш ажил нь эхэлчихбэл ичсэндээ хөдөлнө гэж бодсон юм. Одоо бодож байхад гэнэн байж дээ. Тэр бүлэглэлийг ичдэг булчирхайтай гээд бодчихгүй юу. Гэхдээ өөр арга байгаагүй юм.

-Төмөр замын царигийн асуудал анхаарал татсан сэдэв хэвээр байна. Та бол нарийн царигийг эсэргүүцдэг. Тэр ч утгаараа нэвтрүүлэг хийж цацсан. Дараа нь Ерөнхийлөгч дуудаж уулзсан гэх мэт яриа хөвөрнө. Царигаа тавиад төмөр замаар экспортоо бушуу хийж эхэлмээр байна шүү дээ?

-Нарийн цариг тавьж болохгүй гэдгийг тэр нэвтрүүлэг дээр маш тодорхой харуулж, Монгол төрийн бодлого-эрлийз бодлого боллоо гэдгийг хэлсэн. Үнэн зүйлийг гаргаж тавьсан учраас хүмүүст хүрсэн. Худал зүйлийг хүмүүс шууд л мэднэ, дэмжихгүй. Одоо Их хурлаар царигийн асуудал шийдэгдэнэ. Бид үүрд түүхий эд экспортлогч байх бол нарийн цариг тавьж болно. Бид дотооддоо үйлдвэрлэл явуулж, нэмүү өртөг шингээх замаар баялгаа ашиглабал илүү олон хүнд хүртээмжтэй гэдэг нь тодорхой. 1990 оноос хойш уул уурхайн лиценз авсан хүмүүс зөвхөн газраа ухаад түүхий эд зөөж байна. Бүх аймгаас байх шүү. Тэр баялгаас олсон мөнгө хаашаа оров, олонхи монголчуудад хүртээлгүй л байгаа шүү дээ. Тэгэхээр царигийн асуудлыг хаалттай хурлаар шийдэж болохгүй. Хаалттай хурал бол хууль бус. Тавантолгойг бид хоёр сая 900 мянган иргэндээ хувьцаа болгоод өгчихсөн байгаа. Та хувьцаа эзэмшдэг үү.

-Уг нь Тавантолгойн нэг сая төгрөгийн хувьцаа бий л гэж бодож байгаа. Монголчууд хувьцаатай болсон гээд л бөөн сенсаци болж байгаад сураг алдарсан...

-Таны сонгосон хүмүүс чинь таны ирээдүйг шийдэх царигийг танаас нууж, Их хурал дээр хаалттай хуйвалдаанаар шийдэх гээд бэлтгэж байна. Энэ бол гэмт хэрэг. Огт хэрэггүй юмыг ил тод болгоно, шилэн болгож харуулна гэдэг мөртөө хамгийн чухал асуудлыг нуудаг. Эд нар хуйвалдаад, олноороо түрээд нарийн царигийг дэмжих байх. Түүхий эдээ хичнээнээр нь зөөлөө ч энэ улс орон баяжихгүй гэдэг бол тодорхой. Өрөнд баригдана, өтөнд идэгдэнэ. Ойрхон Тажикийн, холдоо Африкийн жишээг хар л даа.

-Төмөр замын асуудлаа шийдэж чадахгүй байгаа нь гадныхны хувьд тоглоом болж харагдаад байгаа юм биш үү?

-Өөрсдийнхөө шийдвэрээс ухраад гадныхны хатгаасаар шийдэх гээд байгаа нь харин тоглоом болж байгаа байх. Бүхий л тусгаар орон төмөр замын асуудлаа өөрийнхөөрөө шийддэг. Төмөр зам геополитикийн асуудал болохоор шийдвэр гаргахад хэцүү. Дорнод хил рүү ирчихсэн төмөр замыг япончууд Халхын гол руу орж ирэхийн тулд барьсан гэдэг. Япончууд Халх гол руу дайрсан нь Тамсагбулагийн нефтийн сав газрыг судалсантай холбоотой. Нефть байгааг мэдэнгүүт хүнд техникээ оруулж ирэх болсон, тэгээд төмөр зам тавьсан. Тэд 16 сарын дотор нефть боловсруулах үйлдвэр барина гэсэн тооцоотой байж. Гаргасан бензинээрээ зэвсэг, техникээ хангаад, наашаа цөмөрнө гэж тооцож байжээ. Энэ бол төмөр зам яагаад тавьдгийг илтгэх түүх. Үүнийг түүхчид, улс төрчид огт ярихгүй байна л даа.

-А.Гансүх сайд Х.Баттулгын хүн. Тиймээс Засагт ажиллахгүй байгаа ч гэсэн төмөр замын асуудлаа А.Гансүхээр дамжуулан шийдээд явах боломжтой гэж байна?

-Нэгдүгээрт, ажил хийхэд шаардлагатай мөнгийг өгөх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Их хурлаар төмөр замын бодлогоо баталчихсан бол Засгийн газар дуугүй л хийх ёстой. Хэдэн доллар, юань зээлэх гээд байна, тийм болохоор царигаа тэдний хүслээр өөрчилье гэдэг бол улсын эдийн засгийг худалдаж байгаа хэрэг. Өнөөдөр Монголын улс төрд идэвхтэй байдаг 200 хүн, тэдний дотор 20-иод нөлөө бүхий гэр бүл. Миний ажиглалтаар тэр 20 гэр бүлийг хоёр, гуравхан хүн чиглүүлдэг ийм л дүр зураг тодорч байна. Тэд л энэ улсын эдийн засгийг зохион байгуулалттайгаар, элгээр нь хэвтүүлэх санаачилга гаргаж байгаа. Үр дүнд нь бид эзлэгдэхгүй, өрөнд унаж, худалдагдана. Та ч гэсэн өрөнд баригдаад эхэлбэл аав, ээжийнхээ үлдээсэн үнэтэй хөөргийг ломбарданд хямдхан өгнө. Ийм байдал руу оруулчихлаа. Үүнийгхэлдэг хүн алга. Хэлсэн нэг нь ад болдог. Эдийн засаг ямар байна, чиний бодлоор.

-Танай намынхан хүндрэлтэй байгаа л гээд байгаа шүү...

-Ардчилсан нам ч ганцаараа хэлээгүй байх. Миний мэдэх, уулзсан хүн болгон л хэлж байна. Сахилга батгүй, бодлогогүй, ядмаг эдийн засаг авсан зээлээ төлөхийн тулд хамаг үнэтэй юмаа барьцаалдаг. Барьцааны эд хөрөнгө зээл төлөгдөхгүй болоод ирэхээр 20, 25 цаашилбал 100 жилийн дараа хураагдана. Сахилга батгүй, зарчимгүй улс төрчидтэй, эдийн засаг нь суларч байгаа Боливи, Венесуэл, Аргентин, Африкийн орнуудад урд хөрш их хэмжээний зээлийг зориуд баялгийг барьцаалан өгч байгаа. Аргентиний эдийн засгаар сүүлийн 40 жил улс төрчид нь тоглож байна. Гэтэл энэ улс дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа хамгийн их хөгжиж байсан улс шүү дээ. Одоо барьцаанд орсон.

-Манай орны эдийн засгийн сэргэх боломжийг та хэрхэн харж байгаа вэ. Хүмүүс бол янз бүрийн л цаг хугацаа хэлж байна?

-Улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдлаа зөв дүгнээд, сонгуулийн системээ эргэж хараад, намуудын тухай хуулиа шинэчлээд алсын бодлогоо гаргачихвал боломж байгаа. Энэ хэвээрээ яваад байвал аль ч нам ялсан ялгаа алга. 2016 онд МАН яллаа гэж бодоход юу ч өөрчлөгдөхгүй, Ардчилсан нам цөөнх болоод сөрж, гацаана гээд л үргэлжилнэ.Монгол Улс 25 жилд хөгжвөл хөгжихөөр л болчихлоо. Дээр би хоёр хөршөөр жишээ авсан. Нам нам л гэж том яриад үнэндээ нам доторх цөөхөн хэдэн хүний хуйвалдаанаар бүхнийг шийдэж байгаа.

-Таныг захиалгат нэвтрүүлэг хийж хүмүүсийг эрлийз, хурлийзаар нь дуудлаа гэж хүчтэй шүүмжилж байсан. Манай улс Үндсэн хуулиндаа яс, үндэс, шашин шүтлэгээр нь ялгаварлан гадуурхахгүй гээд заачихсан байдаг. Та заавал тэгж хүмүүсийг нэрлэж болдог юм уу?

-Ялгаварлан гадуурхсан юм ер байхгүй. Улстөрчид гарал үүслээ нуух хэрэггүй л гэсэн санаа байгаа. Хятадын гадаад бодлогын номлол, чиглэл нууц юм биш. Бараг бүх хөршүүдтэйгээ хилийн маргаантай. Хятадын дарга Энэтхэгт айлчлахад өөдөөс нь жагсаал зохион байгуулсан. Энэтхэгт ардчилал байна. Азийн хамгийн ардчилсан улс гээд байгаа Монголд тэгэхэд юу болов. Сандраад л, бажгадаад л. Ерөнхийлөгч нь хүртэл санаагаа чилээж, намайг өрөөндөө дуудаж загнав. Орост тэр байтугай үндсэрхэг агуулгатай нэвтрүүлэг өчнөөн л гардаг. В.Путин тоодоггүй. Манай Ерөнхийлөгч загнаж байг л дээ. Улсынхаа Ерөнхийлөгчид үг нь хүрч, тоогдож загнуулна гэдэг МоАХ-ны даргын хувьд сандраад байх зүйл биш.

-Тухайн нэвтрүүлэг гарсны маргааш л хятад хэл дээр орчуулагдан тэнд гараад бөөн л асуудал болж байна гэсэн...

-Асуудал болоогүй, болох­гүй. Хятадад нэг нэвтрүүлгийн араас хөөцөлдөөд явах тийм жижиг улс төр байхгүй.

-Гадны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх үүднээс багагүй хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орууллаа. Одоо л хөрөнгө оруулалт ирэх ёстой гэсэн юу болов?

-Хөрөнгө оруулалтыг улайм цайм хөөж байна. 1990 оноос хойш Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, сайд нар гадаадад айлчлахдаа нэг л зүйлийг ярьдаг. Тэр нь юу билээ.

-Манайд хөрөнгө оруулаач л гэдэг биз дээ?

-Яг зөв. Манайд хөрөнгө оруулаач ээ, бид ийм сайхан л гэдэг. Хөрөнгө оруулаач гэж баахан гуйчихаад, оруулангуут нь хажиглаад, хөөгөөд явуулчихдаг тогтолцоотой. Хуулиа өөрчлөнгүүт хөрөнгө оруулна гэж байхгүй. Хуулиа мөрдөх эсэх гэсэн эргэлзээ бий. Дэлхий нийтээр цахим ертөнц хүч түрсэн энэ цагт уул уурхай хариуцдаг сайд нь хэн юм. Хөгжлийн сайд нь хэн бэ гэдгийг бүгдийг нь мэдчихэж болж байна.

Тэгээд Монгол эрсдэлтэй тул хөрөнгө оруулахгүй гэдэг. Тэгэхээр урд хөршөөс өөр хөрөнгө оруулагч бидэнд олдохгүй. Урд хөрш дэлхий даяар хөрөнгө оруулж байгаа. Өвөр монголчууд Хятадын "хайрын тэврэлт" хүнд гэж ярьдаг.

-Тэр нь юу гэсэн үг юм бэ?

-Бороохой далайгаад байвал хүн бүр эсэргүүцээд, ядаж л мод далайгаад сөргөдөг юм байна л даа. Харин хөрөнгө оруулаад, гараас нь атгаж, далыг нь алгадаад үндсэн асуудлыг мартагнуулж байгааг "хайрын тэврэлт" гээд байгаа юм. Одоо хайрын тэврэлт Монгол руу хандсан.

-Ц.Нямдорж гишүүн та хоёр нэлээдгүй маргалддаг хүмүүс. Нууц гэрээг ил болголоо гээд байсан. Тэр гэрээнд яг юу туссан байсан юм бэ?

-Гэрээ биш санамж бичиг. Гэхдээ нууцлалын зэрэгтэй гэрээнүүдийг үргэлж л хийдэг. Нууцын зэрэглэлтэй гэрээг Хуульзүйн сайд нь дэлгэнэ гэдэг тухайн хүний өөрийнх нь шийдвэр биш байх. Бусад орнууд гэхэд цэрэг дайныхаа төсөвт зарладаг нэг тоотой, зарладаггүй бас нэг тоотой байдаг. Хоригдол, цагдаа, армийнхаа тоог ч хэлдэггүй. Нууц юм байх шаардлагатай. Нууцалсан юмаа хэвлэлээр зарлахын зорилго нь хөрөнгө оруулагчдын эргэлзээг төрүүлэхэд чиглэгдэж байгаа юм.

Танай кабинетын сайд чинь яахаараа нууцлалын зэрэгтэй санамж бичгээ ил болгоод байдаг юм гэх жишээтэй. Тэгээд хөрөнгө оруулалтдаа эргэлзсэн, түдгэлзчихсэн.

-Манай орон нуух зүйлсээ нууц чигээр нь авч явж чадаж байна уу?

-Миний бодлоор чаддаггүй. Эсвэл нуух юмгүй болчихсон байх.

-Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтцэд өөрчлөлт оруулна гэж байгааг харсан байх...

-Ерөнхийлөгч УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй тухай ярьж байхад л энэ саналаа оруулж ирэх байсан юм. Дагуулж тонгорох гэдэг аятайхан шийдэл болох байлаа. Одоо бол ниргэсэн хойно нь хашгирах боллоо. Энэ тухай би хавар бүлгийн хурал дээр ярьж л байсан. Ерөнхийлөгч санаачилга гаргасан дээр нь бид асуудлаа шийдэж бүтэцдээ өөрчлөлт оруулбал дээр гэж зөндөө хэлсэн. Тэр үед дэмжээд явсан бол одоо ингэж давхар ажил болохгүй. Одоо 76 сайдтай боллоо ч, есөн сайдтай болоод ч нэмэргүй.

-Ерөнхий сайдын мэдэгдэл яг юуг өгүүлсэн бол?

-Мэдэхгүй. Бас л нэг заль байгаа биз. Зальтай хүнийг зөв дүгнэх ч хэцүү шүү дээ.

-Засгийн газар цаашид хэрхэн ажиллабал үр дүнтэй байх юм бол. Төсөв хэмнэх үүднээс яамдаа цөөлж байна?

-Нэг их мөнгө хэмнэгдэхгүй ээ. Бид үйлдвэрлэгч биш. Эдийн засгийн бүтцийн хувьд урд хөршөөс 70-80 хувь хараат, нефтиэ 100 хувь Оросоос авдаг. Сохор, доголон, элэг муутай, хагас харвачихсан хүн шиг эдийн засагтай байгаа цагтаа юу ч олохгүй, олигтой хэмнэлт ч гарахгүй. Түр аргацаах маягийн мэх л гэж харагдаж байгаа. Та хүүхэдтэй юу.

-Байгаа...

-Нэг зүйл хэлье. Та хүүхдээ Сайншандын ширэмний үйлдвэрт ажиллуулна гээд эртнээс бэлдэж болно. Гэтэл одоо удаан хугацааны бодлого байхгүй болохоор тэнд үйлдвэр баригдах нь тодорхойгүй, ямар үйлдвэр байх нь ч эргэлзээтэй. Тэгэхээр та хүүхдээ ямар мэргэжилтэй болгох вэ. Сэтгүүлч болгоё гэхээр өөрөө сэтгүүлч ямар байдгийг мэднэ, болгохгүй. Орон сууцны асуудлаа яаж шийдсэн бэ, та.

-Монгол гэртээ л амьдарч байна.

-Бодитоор одоо орон сууцтай болох хоёр зам бий. Та гэнэт спортоор хичээллэж олимп, дэлхийн аварга бол. Тийм боломж бий юу.

-Одоо ч хэцүү биз дээ?

-Цалингаа хураагаад орон сууцанд орох уу. Үгүй. Тэгэхээр таны ирээдүй яах вэ. Тан шиг мянга мянган залуучууд байгаа. Энэ хүмүүсийн аав, ээж нь санхүүгийн боломжтой бол нийлж хамжиж байж орон сууцны зээлд хамруулна. Эсвэл аав, ээжийнхээ нэг өрөөнд амьдар. Таны мэргэжил борлогдохгүй бол та юу хийх вэ.

-Ямар нэг юм хийж л таарах байх даа...

-Юу хийх чинь ч тодорхойгүй. Тэгэхээр ажлын байр байхгүй бол орон сууц байхгүй. Орон сууц гэдэг миний л хувьд мөрөөдөл байсан. Олонхи хүмүүсийн хувьд ч тийм байгаа. Сайд байсан Х.Баттулга намтайгаа тэмцээд байгаа юм биш. Олон хүнийг ажилтай болгох, орон байртай болгохын тулд олигтойхон санаачилга гарга, ажил хий гээд шахаад л байгаа юм. Орон сууцжуулалтыг дан ганц моргейжээр шийдэх албагүй. Өөр боломж байгаа. Манай нөхцөлд 8-10 хувийн зээл иргэдийн боломжид нийцэхгүй, олныг хамарч чадахгүй гацаад байна. Бидний судалгаагаар бол жилийн 2-3 хувийн хүүтэй зээлээр богино хугацаанд орон сууцжуулах боломж бий гэдэг нь тодорхой болсон.

-Тийм гэж үү. Яаж 2-3 хувийн хүүтэй зээлд хамрагдах вэ?

-Аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн, хотожсон орнуудын моргейжийн урт хугацааны зээл монгол хүнд төдий л бууж өгөхгүй байна. Манайх шиг нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин иргэншилд шилжиж байгаа улсад богино хугацаанд жилийн 2-3 хувийн хүүтэй орон сууцны зээлд хамруулах боломж бий гэдэг нь судалгаагаар гарч ирсэн зүйл.

-Засгийн ажил явах нэг түлхүүр Засаг өөрөө тогтвортой байх ёстой. Харин хүн нь бол төдий л онц биш юм гээд байгаа?

-Энэ үнэн. Засаг тогтвортой байх ёстой. Гэхдээ тогтвортой байх ёстой гэчихээдтогтворгүй болгох үйл ажиллагаа явуулаад байж болохгүй. Өнөөдөр АН, Шударга ёс эвсэл Их хуралд олонхи. Тиймээс хөгжлийн урт хугацааны концепциудаа ядаж батлаад авах юм бол хөрөнгө оруулагч нарт тодорхой болно. Төмөр зам, хүнд, хөнгөн үйлдвэр, ХАА, газар тариалан, хот, хөдөөгөө ингэх юм байна гэдэг нь тодорхой болчихоор та болон таны хүүхдийн ирээдүй тодорхой болно.

-АН Засагт гарах гэж хэд хэдэн сонгуулийн нүүр үзлээ. 2016 оны дараагийн сонгууль эхлэхэд АН Монгол Улсад юу үлдээсэн байх вэ?

-Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр гэж бий. Түүнийгээ л хийж хэрэгжүүлсэн байх хэрэгтэй.

-Мөрийн хөтөлбөр хэрэгжиж чадаж байгаа юм уу?

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног гэж зарласан. Тэрний тайланг хэлэлцэх үед л тодорхой харагдах болов уу.

-Та Монголын томоохон бизнесмений нэг. Бизнесийн салбараас улс төрд хөл тавьсан. Бизнес эрхлэгчдийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ?

-Хүнд байгаа.

-100 хоногт эдийн засагт ямар өөрчлөлт гарав гэдгийг Ерөнхий сайд Их хуралд тайлагнана. Та юу гэж харж байгаа бол?

-Сайхан цаасан тайлан л гарна. Улс төрчдийн ганц чаддаг ажил нь зузаан цаасан тайлан уншина, хийнэ гэж ярьж байгаа ажлыг хийчихсэн гэж ярина. Бүр хийчихлээ гэж хөөрч тэмдэглэнэ. 25 жил ингэж явлаа. Бид аман улс төрчдөөс аль болох хурдан татгалзаж, ажил хэргийн улс төр лүү орох хэрэгтэй.

-Та сайдын суудлаа өгснөөс хойш төдий л чуулганд сууж харагдсангүй. Чуулганд суухгүй байх шалтгаан байна уу. Та цаашид улс төрд ямар бодлого баримтлах вэ?

-Ардчиллын анхдагч байгууллага МоАХ-ны даргын хувьд өнгөрсөн 25 жилийн үр дүнг хоёр хөршийн айлчлалын үеэр мэдэрсэн мэдрэмжээ дээр хэллээ. Бид хол хоцрогджээ, өрөндөө баригдлаа. Тиймээс улс төрийн намууд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан хүмүүс цугларч ард түмнээсээ ядаж уучлалт гуйчихмаар байгаа юм. Дараа нь хөгжлийн бодлогоо маш тодорхой болгох шаардлагатай. Хийсвэр зүйл ярихгүй. Хөгжил чинь цөөхөн юмнаас л хамаарч байгаа. Газрын доорх баялаг, газар дээрх баялгаа яах юм. Хүн, аж үйлдвэрээ яах юм гэсэн тодорхой зүйлүүд бий.

-Таны хэлснээр ард түмнээсээ уучлалт гуйчих ухамсартай, зүрх зоригтой хүн гарах уу?

-Хэвлэл мэдээллийн та нар гуйлгаж чадна шүү дээ.

-Танай намын фракц хоорондын зөрчлүүд ажил явуулах боломжийг хаагаад байгаа юм биш үү?

-Үгүй. Фракцуудын зөрчил шашин хоорондын мөргөлдөөн шиг нийцэшгүй зүйл биш л байхгүй юу. Фракцуудыг бүгдийг нь сайдтай болголоо. Үр дүн л харагдахгүй байна. Жишээлбэл, Соёл, спорт аялал жуулчлалын яамыг шинээр байгууллаа. Тэглээ гээд урлаг, спортынхон сахил хүртээд шал дордлоо л гэж байгаа.

-Та Засгийнхаа эсрэг байр суурийг илэрхийлээд яваад байх юм уу?

-Засаг нь ажил хийхгүй, сөрөг хүчин нь байхгүйтэй адил байхаар өөр яах юм. Засаг нь ажил хийгээд гялалзаад байвал даган баясаад л явах байх даа.

-АН-д Монгол Улсыг хөгжүүлэх сэтгэхүй байна уу?

-Ганцхан Ардчилсан нам биш. Бүх намуудад хамаатай асуулт байна. Сонгуулийн үеэр нэг юм амлаж зурагтаар ярина, рекламаа цацна, сонгууль өгнө. Дараа нь мартагдана. Энэ хооронд гэр бүл, фракцууд таргалдаг. МАН ч гэсэн адилхан байсан бус уу.

-Таныг далай ламтай нэвтрүүлэг хийсэн гээд нэг хэсэг шуугив. Тэр нэвтрүүлгээ хэзээнээс олны хүртээл болгох вэ. Далай багш ирнэ гэж байгаад больчихлоо?

-Германы Хамбург хотод Европын буддын шашинтнуудтай уулзалт хийсэн юм билээ. Тэр үеэр нь бид цаг аваад "Монгол тулгатны 100 эрхэм" нэвтрүүлэгт оруулахаар болсон. Далай гэдэг чинь монгол үг. Далай лам гэдгээрээ дэлхий даяараа алдаршсан. Далай лам тусгаар тогтнолоо алдчихсан нэг хүний төлөөлөл шүү дээ. Тэр хүнээс яриа авсан юм. Далай лам Монголд ирж чадахгүй болсон нь урд хөршийн айлчлалтай холбоотой. Уг нь манайхан ир гэж урьчихаад Хятадын дарга ирнэ гэхээр таг болсон. Ядаж жилийн ажлаа төлөвлөчихөөд урихад яадаг байнаа гэсэн бодол төрсөн. Нэвтрүүлэг хэзээ гарахыг "Hero"-гийнхон мэднэ. Би нэвтрүүлгийн хөтлөгчөөр орсон.

-Хоёр орны Төрийн тэргүүний айлчлал Монгол Улсад юуг үлдээсэн бэ?

-Хөршүүд та нар юмаа тодорхой болгоо л гэлээ. "Засаг нь солигдохоор л өөр болчихдог. Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны сайд, Ерөнхийлөгч нь дор бүрнээ өөр юм яриад явдаг нь харилцаанд хүндрэл учруулж байсныг тодруулж өглөө.

-Хятадын даргын айлчлалын цувааг сөрөөд гурван хүн гүйж явсан зураг цахимаар цацагдсан. Тэр та мөн үү. Хөдөлгөөн хорьсон байхад гүйж байгаа зураг содон л харагдана лээ?

-Тийм ээ. Би өглөө болгон гүүр давж гүйдэг. Гүйж байгаад л таарчихгүй юу.

-МоАХ цаашид ямар бодлого барьж ажиллах вэ?

-Урт, удаан хугацааны хөгжлийн бодлогыг шахна.

-Та нар өөрсдийн зүгээс гаргасан хөгжлийн бодлого байгаа юу?

-Бүгдээрээбайгаа. Хөдөө, сум, хүнс, ноос, ноолуур, хүн, дэд бүтэц, автозам, төмөр зам, боловсруулах үйлдвэр, нийслэл, дагуул хотуудаа яах вэ гээд бүгд байна.

-Аж үйлдвэрийн томоохон паркийн ажил таныг ҮХАА-н сайд байхад эхэлсэн. Юу болж байгаа бол?

-Бас л санхүүжилтээс болж зогссон. Судалгаанууд нь нилээд хийгдсэн.

-Энэ улсыг цаашид хэрхэх вэ?

-Монгол Улсад баялаг хангалттай, нутаг хангалттай, хүн ард нь авхаалжтай, чадвартай. Хоёр сая 900 мянган хүнтэй хирнээ сагсан бөмбөгөөр олон сая хүнтэй орнуудын багтай тэнцүү л үзэж байна. 50 гаруй сая малтай, цэрэг дайны зардал гээд хийрхээд байх шаардлагагүй. 1.5 сая км квадрат газарт өчнөөн нөөцтэй ийм сайхан өгөгдөлтэй улс яагаад хөгжихгүй байгаа юм. Ийм баян, шашны зөрчилдөөн байхгүй тийм амгалан тайван улс. Энэ бол эдийн засагт нэн таатай нөхцөл, зүгээр л гайхамшиг. Дээр нь баялаг уламжлал, өв соёл, түүхтэй, боловсролтой иргэдтэй байна гэдэг ховор боломж. Гэтэл25 жил гацаагаад, унтуулчихлаа. Тиймээс улс төрчид нь ард түмнээсээ уучлалт гуйх цаг нь болсон.

-Уучлалт гуйчихаад яах вэ?

-Манайхан эхний ээлжинд 25 жилийн тогтвортой хөгжлийн бодлогоо гаргаад гадны хөрөнгө оруулагчдад мессэж болгон өгөх хэрэгтэй. Түүний дараа томоохон бизнесүүд сэргээд ирэх юм. Үүний гүйцэтгэлийг Монголын компаниудаар хийлгэх нь зүйтэй. Ингэснээр дундаж давхарга босоод ирнэ. Монгол Улсын дундаж давхарга өндийгөөд ирвэл ажилгүйдэл багасна. Чинээлэг дундаж давхарга хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч юм. Түүнчлэн төрийн өмчит компаниудыг аваад явчих топ менежерүүдийг уриад ажиллуулах зайлшгүй шаардлага байна. Одоогийн тогтолцоо нь ялсан нам нь өөрсдийнхөө нэг хүнийг тавьдаг буруу жишиг тогтоочихлоо. Тэр хүн нь эдийн засгийн мэдлэггүй ядаж IPO гэж юу байдгийг мэдэж байгаа юм уу. Үүнээс болоод төрийн өмчит компаниудын ажил явахгүй байна. Засгийн зүгээс топ менежерийг тавих хэрэгтэй. Гэхдээ Засаг төрийнөмчит компанийн ажилд оролцохгүй байх юм. Төр оролцсоноос болж төрийн өмчит компани ашиггүй ажиллаад байна. Ялсан нам хүнээ тавьдаг биш мэргэжлийн хүнийг нь тавьж чаддаг болчихвол нам, улс төр рүү тэмүүлдэг хүмүүс багасч бизнесийнхэн улс төр рүү бус бизнестээ анхаарал хандуулаад явчихна. Засгаас тэр тухайн чигийнх нь мэргэшсэн менежерийг урьж авчраад хоёр жилийн дотор ашигтай ажиллуулж чадах уу гэдгийг нь асуу. Чадна гэвэл улс төрд мөнгө өгөхгүй ганцхан компаниа хөл дээр нь зогсоо гэдгийг нь хатуу сануул. Төрийн өмчит компаниуд улс төр хийгээд байвал явахгүй гэсэн үг. Ийм их баялагтай манайх шиг орон хоёр жилийн дотор босоод ирэх бүрэн боломж байна.

Э.ЭНХБОЛД

Эх сурвалж: ӨДРИЙН СОНИН

Бат-Үүлийн Чулуудай: Би Монголын сонгодог зохиолч Сэнгийн Эрдэнийн өвөр дээр эрхэлж өссөн хүү

 "Удам судар" булангийн энэ удаагийн зочноор Бат-Үүлийн Чулуудай уригдлаа. – ӨДРИЙН СОНИН

-Өөрийг тань Монголын утга зохиолын ноён оргилуудын нэг Сэнгийн Эрдэнийн ач хүү гэдгийг хүмүүс мэднэ байх. Өнөө жил Эрдэнэ баавайн 85 насны ой тохиож байна. Эрдэнэ гуайг ард түмэн зохиол бүтээлээр нь мэднэ. Харин өвөө, ач хүү хоёрын хооронд ямархан харилцаа байв гэдэг нь хүмүүст сонин байх болов уу?

-Өвөө намайг дэндүү их эрхлүүлдэг байсан. Авна гэсэн болгоныг минь авч өгдөг, бусад ач нараасаа надад л аминчилж үгээ хэлдэг байлаа. Юм л болбол гэртээ дуудна. Гарынхаа буузыг хийж дайлна. Гурилыг нь нимгэхэн элдчихсэн, жижиг хэмжээтэй өвөөгийн гарын буузны амттайг яана. "Өвөө нь буузаа хийчихлээ. Миний хүү хүрээд ир" гэнэ. Хичээлдээ явахаасаа өмнө өвөөгийнхөөр дайрч цай унд уугаад явдаг байжээ. Тэгэхээр би гэдэг хүн Монголын сонгодог зохиолч Сэнгийн Эрдэнийн өвөр дээр эрхэлж өссөн азтай хүү юм. Та хэллээ, Эрдэнэ гуайг зохиол бүтээлээр нь ард түмэн мэднэ гэж. Үнэхээр өвөөгийн минь үргэлжилсэн үгийн тансаг бүтээлүүдийг уншаагүй хүмүүс ховор байх шүү. Дунд сургуулийн сурагч наснаасаа л "Өвгөн шувуу", "Наран тогоруу", "Оготнын нүхэн дэх сувд", "Малын хөлийн тоос", "Хулан бид хоёр" гээд зохиолч судлаачдын сонгомол хэмээн үздэг бүтээлүүдийг уншсан. Хүмүүсийн сэтгэлд ойр байдаг өгүүллэгүүдээс гадна кино зохиолууд гэж гайхмаар юм байна. "Алтан өргөө", "Эх бүрдийн домог" гээд л. Сүүлд "Сэрүүн дуганын мөхөл" киногоо бичсэн.

-"Би бол Монголын сонгодог зохиолч Сэнгийн Эрдэнийн өвөр дээр эрхэлж өссөн хүү юм" гэлээ. Өвөр дээр нь эрхэлж өссөн хүүд өөр сонин сайхан дурсамжууд зөндөө бий дээ?

-Өвөө минь намайг сургуулийн босго анх алхуулсан. Наян долоон онд нэгдүгээр сургуульд хөтөлж аваачаад л, захиралд нь тушааж байсан. "Энэ миний ач хүү байгаа юм. Танай сургуульд сургая" гэж захиж билээ. Өвөөтэйгээ хөдөө их явдаг байжээ. Одоо бодох нь ээ, говийн бүх аймгуудаар явж газар усны сайхныг үзсэн байна. Эрдэнэ өвөөгийн зохиолууд, тэмдэглэл нийтлэлүүд нь яагаад тийм уран тансаг, үг хэллэгийн хувьд гайхамшигтай, өнгө зураглал нь зүгээр л байгалийн зураг тэр чигээрээ харагддаг нь амьдралынхаа турш аяны замд явсантай нь холбоотой болов уу. Уул усны сайхныг жинхэнэ утгаар нь мэдэрч, байгаль дэлхийтэйгээ сэтгэл зүрхээрээ холбогдон сэрэл мэдрэмжээрээ бүтээлээ туурвидаг байсан болов уу. Их л багад юм даг, бас л өвөөгөөсөө зүүгдээд баруун Алтайг зорьсноо мартдаггүй. Ээж хайрханд, элсэн дундуур давхиж хатаж үхэхээ алдан очиж байсан сан. "Өвөө минь ам цангаад байна" гэнэ. Тэгэхэд "Миний хүү үүнийг идчих" гээд чихэр өгнө. Өнөө чихэр чинь амны цангаа арилгах биш бүр ам завааруулаад улам дордуулах нь мэдээж шүү дээ. Энэ мэт өвөөтэйгээ явсан аян замуудыг хэлж яаж барахав.

"Сувдан сондор" гээд түүх, өв соёлын дурсгалт газруудаар олонтаа явсан аялал бий. Эл бүгдээс харахад өвөө маань зөвхөн зохиолч, үгийн мастер төдийгүй Монголын томоохон зүтгэлтэн байсан. Занабазарын тухай роман бичиж, өв соёлыг нь хадгалахын төлөө олон зүйл хийснийг хүмүүс мэднэ. Мөн Мэгжиджанрайсиг шүтээнийг босгоход Соёлын сангийн тэргүүлэгчийн хувьд маш их үүрэг гүйцэтгэсэн дээ. Сүүлд тэмдэглэл нийтлэлүүдийг уншиж байхад олон зүйл бодогдож байлаа. Хүний амьдралын ахархан хугацаанд ямар их зүйл амжуулж, үндэсний утга соёлын сан хөмрөгт үлэмж хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгээ вэ гэж эрхгүй бодогддог.

-Эрдэнэ баавай юуг аминчилж хэлдэг байсан бол?

-Намайг Лондонд оюутан байхад өвөө минь захидал явуулдаг байлаа. Би ч өвөөдөө хариу захидал их бичнэ. "Өвөөгийн хайрт хүү Чугу минь сайн уу" гэх халуун сэтгэлийн үгтэй захидлууд хадгалаастай бий. Саяхан бид өвөөгийн зохиолуудыг хорин боть болгож гаргалаа шүү дээ. Тэдгээр ботиудын нэг нь буюу "Миний эх орон-мини тоонот"-д нэг захидлыг нь оруулсан. Гадаад хэл, ялангуяа англи хэл сайн сурахыг аминчилж захидаг байлаа. Тэрхүү захидалдаа өөрөө хэл сурч, мянга хүртэлх тоо тоолчихоор болж буйгаа бичсэн байж билээ. "Чи бол Монголдоо нэр нүүртэй өвөө, аавын хүү шүү. Бага залуугаасаа амьдралын зорилготой явна шүү" гэдгийг мөн сануулдаг байсан. Энд сонин болгож хэлэхэд, өвөө минь надад гурван зүйл үлдээсэн. Нэг нь Батноров хийцийн хуучны эмээл. Миний бие тэрхүү эмээлийг ажлынхаа өрөөнд тохоостой байлгадаг. Харах бүртээ өвөөгөө санадаг. Хэт хутга, зэс аяга нь гэрт байдаг. Эр хүнд байх ёстой гэж эмээл, хутга, аяга үлдээсэн байлгүй.

Өвөө хаая хааяахан балгана. Тэр үед нь эмээ, аав хэн нь ч хэлээд нэг их үг авахгүй. Харин миний үгийг авна. Түүнийг нь эмээ мэдэх учир намайг гэртээ дуудаж өвөөд үг хэлүүлнэ дээ. "Та юундаа уугаад байдгийн, наад бие хаагаа бодооч" гэж загнана. Тийн хэлэхэд өвөө чимээгүй сууж байна. Миний өөдөөс нэг ч үг хэлж эсэргүүцэхгүй. Нэг удаа уучихсаных нь маргааш очоод өвөөд зэм хүртээлээ. Чимээгүй л хэвтээд байна. Тэгснээ "Миний хүү өвөөгийнхөө хөлийг бариадах даа" гэдэг юм. Би хөлийг нь барьж өгөнгөө бас л загналаа. Тэгтэл харин өөдөөс "өвөөдөө хоёр пиво авчирч өгөх боломж байна уу" гэдэг юм. Би эмээ рүү хартал, илт дургүй байна аа. Тэгэхээр нь "чадахгүй ээ" гэчихсэн. Дараа нь "хоёр пиво аваад өгчихдөг ч байж дээ" гэж бодоод өвөөгөө өрөвдөж билээ. Өөрөө зөөлөн сэтгэлтэй, уяхан хүн байсан. Гучин долоон оны буриадуудыг хоморголон хэлмэгдүүлж, ид дунд насны залуухан бүсгүйчүүд нялх хүүхдүүдээ тэврээд хоцорсныг өвөө минь нүдэндээ нулимстай дурсдаг байсан. Тиймдээ "хар нялхаасаа би бүсгүйчүүдийг өмөөрөх сэтгэлтэй болсон" гэж хэлдэг байж билээ.

-"Сэрүүн Галттай нутгаа сэтгэл сэнсэртэл санадаг Сэнгийн Эрдэнэ" гэж Шаравын Сүрэнжав гуай шүлэг шиг хэлдэг. Эрдэнэ баавай үнэхээр л ус нутгаа сэтгэлээ бэтгэртэл санаж, үүнийг настолгия буюу нутаг санахын өвчин хэмээн тодорхойлсон байдаг. Бүх л зохиолын Сэрүүн Галттай, Онон мөрөн харагддаг. Үүнийг өгүүлдгийн учир өвөөгийнхөө нутагт хамт очиж байв уу гэж асуух гээд л?

-Очиж байсан. Өвөөтэйгээ хамт Онон мөрнөөс нь аршаалан хүртэж, шөнийн тэнгэр дор оддыг нь харж явлаа. Ер нь өвөөтэйгээ өвсөн дээр зэрэгцэж хэвтээд шөнийн тэнгэр ширтэх, оддын туяаг харах сайхан. Тийн хэвтэхэд олон зүйлийн талаар хэлдэг сэн. Ус нутагтаа очоод мэлмэртлээ уйлна. Бага байхдаа түүнийг нь сайн ойлгодоггүй байж дээ. Юунд ингэж мэгшин уйлдаг юм бол гэж гайхдаг байж билээ. Сүүлд зохиол бүтээлийг уншиж байхдаа өвөөгөө ус нутгаа тэгтлээ их санадгийг ойлгосон. Цээжин цаана нь зангирсан зүйл яваад байдаг байж дээ. Бага балчиртаа ааваасаа хагацсан, аавыг нь нүдэн дээр нь баривчлаад аваад явсан, ээж дүү нартайгаа бүртийтэл үлдсэнийг нь "Хар хун шувуу" зохиолоос нь уншаад өөрийн эрхгүй уйлж байлаа. Мөн хэлмэгдүүлэлтийн тухай бичсэн "Хойд насандаа учирна" гэж роман байна. Уг зохиолыг миний бие бас л нүдэндээ нулимстай уншиж дуусгасан. "Хойд насандаа учирна" зохиолын талаар төрийн шагналт Д.Сосорбарам, соёлын гавьяат зохиолч Г.Аким, Г.Аюурзана гээд олон хүн бахархаж бичсэн байдаг. Тэр дундаас Баабар нийтлэлчийн бичсэнийг би уншаад өгье. "…Тэрээр илүүтэй хөдөлмөр цаг шаардсан зохиолын ийм төрлөөр урьд нь оролдож байгаагүй. Гэтэл энд түүний төрсөн эцэг болон нутаг нугынхныгаа хядуулсан гашуудал, бага насны гомдол, үнэнийг хайсан урт цөхрөл, олон жил хураасан нулимс, үй олон монголчуудын амьдрал амь насаар тоглосон бузар үзэл сурталд хүрсэн уур хилэн, үнсэн нурман дунд өөрийн хөшөөг босгож чадсан монгол омгорхол багтаж ядан чихэлдэх аж… " гэж бичсэн байдаг юм. Маш их хөдөлмөрч хүн байсныг нь манай ээж хэлдэг. Ээж өвөөгийнд бэр болж ирээд удаагүй байж л дээ. Би гэдсэнд байсан үе юм уу даа. Өглөө таван цагийн алдад л өвөөгийн бичгийн машин тог тог хийгээд эхэлдэг байсан гэнэ. Тэгээд ээж, хадам аавыгаа босчихоод байхад цайг нь чанаж өгөлгүй хэвтээд байлтай нь биш гээд өвөөтэй хамт л босдог байсан байгаа юм.

-Ер нь өвөөгийнхөө зохиолоос сэтгэлд ойр байдаг нь ямар бүтээлүүд бол?

-За даа, бүх л зохиолоос нь бичгийн хүний өндөр соёл, монгол үгийн давтагдашгүй чанар, уран тансаг өнгө, зураглал, аялгуу эгшиг бүгд л мэдрэгддэг. Тиймдээ л Монголын үргэлжилсэн үгийн зохиолын сонгодог төлөөлөгч гэж хэлэгддэг байх. Миний хувьд бусдын ижил зохиолуудад нь дуртай. "Хайрын нарсан төгөл", "Өвгөн шувуу", "Хулан бид хоёр", "Малын хөлийн тоос" гээд дахин дахин уншаад баймаар зохиолууд нь байна. Хүмүүсийн тухай бичсэн хөрөг нийтлэлүүд мөн л гайхмаар. Өвгөөдэй Дамдинсүрэн гуайн тухай бичсэн "Диваажинд суугаа Өвгөөдэйд" гэх хөргийг уншаад мөн л баахан уйлж билээ. Өвөөгийн "Хөх хулгана жил" анхны туужийг нь ариутган шүүж гаргасан хүн Дамдинсүрэн гуай юм билээ.

Манайхыг Хөвсгөлийн Ринченлхүмбэд байхад өвөө эргэж тойрдог байсан. Тэгэхэд би бага байсан.

-Хэдэн оны үед Дархадын хотгорт байлаа, танайх чинь?

-1982-1985 оны хооронд Ринченлхүмбэд байсан юм. Би гэдэг хүн дархад аялгатай болчихсон хооё гэж хэлээд амьтны инээдийг хүргэдэг байж билээ. Одоо бодох нь ээ өвөө, аав ээж биднийг эргэж очихоос гадна зохиол бүтээлийнхээ санааг л дотроо бодож явжээ. Тэнд байгаа хүмүүсийн ахуй амьдрал, аж төрөлтэй танилцаж явжээ. Өнөө л Монгол нутгийнхаа сайханд уярч явдгийнх нь нэгэн илрэл болов уу. Ринченлхүмбэд аав физик математикийн багш, ээж орос хэлний багшаар ажиллаж байсныг хүмүүс гадарладаг байх. Өвөө "Хүү минь сайн уу" гэж их асуудаг байсан гэдэг. Тэгээд л яваад очно. Ринченлхүмбийн онгоцны буудал дээр аав, ээж, өвөө бид дөрвийн зогсож байгаа нэг зураг байдаг даа. Би уйлчихсан, аавд тэврүүлээд зогсож байдаг, тэр чинь наян гурван он юм. Миний бие гурван нас л хүрч байсан үе. Хөл даараад уйлсан юм билээ. Тийн очихдоо өвөө цаатны тухай тэмдэглэл бичсэн байдаг. "Алдарт Шишгэдийн алаг хөндийд очлоо. Сартай шөнө Цагаан нуурын хөвөөнд очиход сая хадаалж байгаа мөс нь холуур нисч яваа тийрэлтэт онгоц шиг урхиран хүнгэнэнэ. Тэртээ өмнө этгээдэд Дэлгэр хан уулын гурвалжин цагаан оргил цайвалзан, баруунаа цаатны нутгийн их тайга хүглийн харагдана" гээд гайхмаар зурагласан нь бий.

-Эрдэнээ гуай зохиолчийн хувьд аваргаас гадна хүнийхээ хувьд сайхан нэгэн байжээ. Сүрэнжав, Бадарч, Цоодол, Нямаа, Лхагвасүрэн, Галсан, Аким, Догмид, Мэнд-Ооёо, Пүрэв гээд бүгд л өнөөдөр Эрдэнэ баавайгаа дурсч, хамтдаа өнгөрүүлсэн он жилүүдээ санагалзах нь бий. Чимид, Явуу, Гайтаваа ямар гайхалтай бичсэн байдаг билээ. Нөхөрлөлд үнэнч хүн байж дээ?

-Өвөөг хаана ч очсон бүгд хүндэтгэнэ. Тэр бүгдтэй дотно сайхан ярилцана. Явуухулан гуай, Гайтав гуай, Чимид гуай нэртэй зохиолчидтой шадар явсныг мэдэх хүмүүс нь сайн мэдэх учир би юу хэлэх билээ. Тэдний нөхөрлөл бол надаас өмнө юм даа. Харин өвөөгийнхөө өвөр дээр эрхэлж байх үед гэрээр нь орж гарч явсан хүмүүсийг мэднэ. Гавьяат барилгачин С.Цэвээн гуай, хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Цэвэгжавын Пүрэвдорж гуай гээд найз нар нь ирнэ. Тэд бол ёстой нөгөө хар багынх нь нөхөд. Хэлмэгдүүлэлт, өнчрөл хагацал гэдгийг яс махаараа мэдэрсэн хүмүүс. Сүүлд өвөө минь тэр хоёр найзтайгаа Сэрүүн дуганыхаа нээлтэд очиж байлаа. Цэвээн гуай хааяа өвөөгийнд ирж, өвөөг уучихсан үед нь энерги эмчилгээ гээд гараараа алсаас илж, өвөө түүнд нь баахан баясдаг сан. Сэрүүн дуганых нь нээлт гэснээс аавын том эгч Байгаль, аавын хоёр дүү болох Батбаяр, Батхүү нарынхаа ах нартай, тэдний үр ач нартай үндсэндээ Сэнгийн Эрдэнэ гэж хүнээс салбарлсан хүүхдүүд нь жилийн жилд өвөөгийнхөө нэрэмжит Биндэрийн сургуулиар очиж, хөшөөнд нь сүслэн мөргөж, Сэрүүн Галттайд нь очиж, буурийг нь эргэдэг.

-Наян таван насных нь ойг тохиолдуулан "UBS" телевизтэй хамтарч "To be or Not to be" театрчилсан шоуг зохион байгуулахаар болсон. Үндсэндээ уг шоуны оролцогчид Сэнгийн Эрдэнийн зохиолуудаар өрсөлдөнө. Үүнд товч тайлбар өгөхгүй юу?

-Өвөөгийнхөө наян таван насных нь ойг үр бүтээлгүй өнгөрөөгөөд яахав гээд олон юм бодсон л доо. Тэгээд "UBS" телевизтэй ярилцаад "To be or Not to be" театрчилсан шоуг Сэнгийн Эрдэнийн зохиол бүтээлээр хүргэвэл ямар вэ гэсэн шийдэлд хүрсэн. Балхаа захирал маш таатай хүлээн авсан. "Эрдэнэ сан" гэж бий шүү дээ. Бид хүнд үлдэцтэй, олонд хүртээмжтэй зүйл хийе гэж бодсоны үндсэн дээр "UBS"-ийнхэнтэй хамтарсан. Уг шоунд сонирхсон хүмүүс бүгд оролцог, Монголын залуу үе Эрдэнэ гэж ямар зохиолч байсныг мэдрэг, ард түмэнд дахин шинээр танилцуулаг. Наадмыг өрсөлдөөнтэй, урлагийг үнэ цэнэтэй болгох үүднээс шагналын санг өндөр болгож байгаа. Үндсэндээ түрүүлсэн оролцогч хоёр өрөө байрны эзэн болно. Авьяасаараа өнөөдөр байр аваг л дээ. Улсын наадамд цол авсан залуудад нутгийн зөвлөл нь шууд л байр, машин өгч байна.

Тэгэхэд урлагийн хэмжүүр ямар түвшинд байгаа билээ. Үүнийг өөрчлөе гэсэн үүднээс зориг гаргаж байр өгч, шагналын санг өндөр болгож байгаа. Гэхдээ бас яриа хөөрөө гарсан байна лээ. Бат-Үүл хотын дарга учир аавынхаа нэрэмжит наадын ялагчид байр өгнө гээд л улстөржүүлсэн байна лээ. Эгэл жирийн аавын хүү авьяасаараа орон байртай болог л дээ. Нэг маань ч орох оронтой болно гэдэг сайхан биз дээ. Магадгүй энэхүү тэмцээнээс дэлхийн хэмжээний од төрөхийг үгүйсгэх аргагүй шүү дээ. Ингэж л бид зорьж байгаа. Цаашдаа Монголын соёл урлаг, утга зохиолд "Эрдэнэ сан" их олон ажил хийхээр бодож байна. Зөвхөн өвөөгийнхөө бүтээлийг мөнхлөөд зогсохгүй Нацагдорж, Явуухулан гээд Монголын сонгодог зохиолчдын бүтээлийг мөнхлөх, олонд сурталчилах ажилд хөрөнгө хүч зарна. Энэ бол Сэнгийн Эрдэнэ өвөөгийнхөө өмнө хүлээсэн бидний үүрэг юм. Тэгж л бодогдож байна даа.

Н.ГАНТУЛГА

www.DNN.MN

Л.Мөнх-Эрдэнэ: Өөрийгөө сайн мэдье гэвэл хүний нүдээр хар

Д.Жаргалсайхан de Facto нэвтрүүлэгтээ түүхч, доктор Л.Мөнх-Эрдэнийг урьж ярилцлаа. Угсаатны зуйн чиглэлээр судалгаа хийдэг, МУИС-ийн профессор түүнтэй тун сонирхолтой, өгөөжтэй ярилцлага өрнүүлснийг хүргэе.

-Та Монголд ирээд удаж байна уу?
-Cap хэртэй болоод байна.

-Та Австрийн Вена хотод суралцаж, судалгааны ажил хийжээ. Мөн удахгүй Америкийн Прийстэп хот руу явах гэж байгаа юм байна. Ямар ажлаар явах вэ. Эхлээд та Австри дахь судалгаа, шинжилгээний ажлынхаа талаар ярих уу?
-Австри улсын Шинжлэх ухааны академийн Антропологийн хүрээлэн гэж бий. Тэнд гурван жил ажилласан. Гадаад орнуудын залуу эрдэмтдийг антропологийн чиглэлээр судалгаа, шинжилгээ хийхэд нь дэмжих, тэднийг татаж ажиллуулахад чиглэгдсэн Австрийн шинжлэх ухааны сан байдаг. Би тийшээ Лиз Майнерийн тэтгэлгээр явсан юм.

-Өмнө нь Америкт байсан байна. Өөр хаана сурсан бэ?
-2000-2004 онд Японы Хоккайдогийн их сургуульд суралцаж антропологийн
чиглэлээр доктор хамгаалсан. Ирээд МУИС-ийн Япон хэл, угсаатны зүйн тэнхим гэж байсныг Нийгэм, Соёл, антропологийн болгож өөрчлөн зохион байгуулсан. Тэгж дөрвөн жил ажиллаад, тэнхим ч зүгээ оллоо гэж үзсэн болохоор мөн л суралцахыг хүссэн. 2008 онд хэд хэдэн газар хүсэлт бичсэнээр АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн Хүмүүнлэгийн төвд 2008-2009 онд ажилласан.

-Таны тэнд сурч, ажиллах гол зорилго юу байна?
-Би Монгол дахь үндэстэн, ястан, угсаатны чиглэлийг сонирхож судалдаг. Тэр дундаа үндэстэн, угсаатны ижилсэл сэдвийг сонирхдог.

-Бид үнэндээ үндэстэн, ястнуудыг хооронд нь сайн ялгадаггүй. Гэтэл нэг талаар ястнууд баяд, буриад гэх зэргээр ялгарах гээд байдаг. Тэгсэн хэрнээ яс үндэс зарим хүнд хамаагүй юм шиг, заримд нь хамаатай ч юм шиг болоод байх юм. Яагаад ийм ялгаатай байна. Та юу гэж үзэж байна вэ?
-Энэ нь хүмүүсийн боловсрол, өөрсдийн ирээдүйгээ хэрхэн харж буйгаас шалтгаална л даа. Үндэстэн, угсаатны хувьд хоёр урсгал байна. Нэг нь иргэнлэг үндэсний үзэл буюу иргэнлэг ижилсэл гэж байдаг. Тухайн улсын иргэн бол тэр үндэстэн гэсэн үг. Монгол Улсын иргэн бол Монгол үндэстэн гэж үзнэ. Энэ нь иргэний национализм. Нөгөө талаар Монголд нэлээд газар авсан угсаатны үндэсний үзэл байна. Энэ нь соёл, үндэс угсаа, гарвал гэсэн ойлголт, итгэл үнэмшилд тулгуурласан ялгаварлан гадуурхах шинжтэй үндэстэн, соёлын бөөмд байгаа юм шигээр хардаг үзэл.

 Энэ хоёрын зөрчил явагдсаар л байгаа. Монголчууд бол нэг талаар казахуудыг эс тооцвол бүгд Монгол угсаатан. Гэтэл нөгөө талаар тодорхой орон нутагт очоод ярихаар бид тийм ястан гээд ирдэг. Энэ нь Монголд 1930-аад онд явагдсан үндэс угсааны бодлого гэдгээс гаралтай. Дээр үед Монголын төр улс бутрах үед улс төрийн нөлөөгөөр жижиг ван, гүнгүүдийн эзэмшилд байсан хүмүүс хожим угсаатны зүйн үзэл, доороос дээш харах хөгжлийн явцад улс төрийн зорилго, тухайлбал тагна урианхайг Монголоос салгах бодлогын хүрээнд нэлээд хүчтэй гарч ирсэн. XX зууны эхээр дэлхий даяар үндэстнүүд задарч энд тэнд үндэстний өөрөө засан тохинох эрхийн асуудал босч ирсэн. Тухайн үеийн хаант Оросын өмнө гэхэд тусдаа соёл, итгэл үнэмшилтэй ард түмнүүдийт өөрсдөөр нъ бие даалгаж засан тохинуулах шаардлага гарч ирсэн.

-Яагаад тийм идэвхжил явагдсан юм?
-Больщевикууд хоёр асуудал ярьж гарч ирсэн. Нэг нь нийгмийн хувьсгал, нөгөө нь үндэстнийх. Тэд үндэсний үзэлтнүүдийг яаж өөртөө татах вэ гэдгийг шийдвэрлэхийн тулд үндэсний өөрийн засан тохинох эрхийг олгох болсон. Хаант Оросын бүэлдэхүүнд байсан ард түмнүүдэд төр улсын хэлбэрийг олгож, 15 Бүгд найрамдах улс автономит улс, муж, тосгон хүртэл байгуулсан түүхтэй. Хэрвээ больщевик дэглэм оршин тогтноё гэвэл хаант Оросын газар нутагт тэр хэмжээнд нь төр улсаа хүчтэй байгуулах хэрэгтэй байсан. Гэтэл нөгөө тапд нь үндэстний өөрөө засан тохинох эрх байсан. Тэр эрхийг уг үндэстнүүдэд бүгдэд нь тэр хэвээр нь эдлүүлсэн бол тус бүртээ Польш шиг, Финлянд шиг улсууд босч ирэх байлаа. Тэгсэн бол Орос улс тэр чигээрээ задарч унах байсан. Тэгэхээр үндэстний хэлбэрийг нь олгоё гэдэг шийдэл гаргасан. Энэ нь онолын гэхээс илүү улс төрийн прагматик бодлого байсан. Хэрвээ тэгээгүй бол үндэстэн бүр Польш гэх зэрэг орон шиг тусгаар улсууд болох байсан, тухайн үед. Тиймээс уг хэлбэр, нөөцийг алдахгүйн тулд оросууд тийм бодлого баримталсан байгаа юм.

-Та түрүүн тагна уриаихайн талаар сонирхолтой зүйл ярих гэж байх шиг байсан. Юу болсон юм бэ?
-1911 онд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарласан. Тэр үед тагна урианхайчуудыг Орос нэлээд сонирхсон, тодорхой хэмжээний судалгаа, шинжэлгээ хийчихсэн, цөөн тооны орос иргэдийг суурьлуулсан байсан. Байгаль, газар зүйн хувьд Оросынх байж болох ч тагна урианхайчууд Монголд нэгдэе гээд хүсэлтээ гаргаад байдаг. Монголын Засгийн газар ч гэсэн тэднийг улсынхаа, хүн амынхаа бүрэлдэхүүнд авъя гээд байдаг. Цэрэг зэвсэг бүхий төлөөллөө ч илгээж байсан шүү дээ. Гэтэл хаант Орос тагна урианхайчуудыг бүрэлдэхүүндээ авна гэчихсэн байсан бодлогыг большевик засаг ч гэсэн үргэлжлүүлэн тавьсан. Шийдэхийн тулд тувачууд ч гэсэн халхууд шиг өөрсдөө засан тохинох эрхтэй байх ёстой тэсэн бодлого, шаардлага гаргаж ирж хэрэгжүүлээд тэрхүү засан тохинох эрхийг Монголын Засгийн газраар хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан. Яг энэ бодлогыг сүүлд 1930-аад онд ЗХУ-ын талаас зөвлөж манайд хэрэгжүүлсэн. Хуучин Монголын төр улс задрах үед тус тусдаа ван, гүнгүүдийн захиргаа, эзэмшилд байсан хүмүүсийг уттаатны зүйн үүднээс хараад энэ хүмүүс чинь тусдаа өөр өөр соёлтой, зан заншилтай ард түмэн юм байна гэдгийг ойлгож хараад тухайн орчинд нь суурьшуулж эхэлсэн. Төрөөс хүн амаа тоолоод, яс, үндсээр нь, ялгаад, тодорхой газар нутаг олгоод, паспортжуулсан. Түүн дээр нь ийм үндэстэн, ястан ч  гэж бичсэн. Үүний дараа 1940,1950,1960-аад онд соёлын их том бодлого явагдсан. Тухайн ястан оршин байгаа орон нутагт театр хүртэл барьж өгөөд, урлагийг нь хөгжүүлэх зэргээр тусад нь хөгжүүлэх жишээтэй. Ерөнхийдөө үйлдвэрлэх үйл явц эхэлсэн.

-Энэ яагаад болохгүй гэж?
-Болохгүй юм байхгүй л дээ. Гэхдээ түрүүчийн ярьсан иргэнлэг, илүү багтаангуй, яс угсаагаар ялгаварлан гадуурхдаггүй тэр орон зай хүмүүсийн өмнө нээгдэх үү, эсвэл тодорхой тодорхой хүрээнд багтаж амьдардаг, өвөг дээдсээс уламжлагдаад ирсэн, хоорондоо нийлэхгүй юм шиг, яс цусаараа өөр юм шигээр ойлгогдохуйц болтлоо ялгарсан байдалтай байсан нь дээр үү гэдэг асуулт гарч ирж байгаа юм. Энэ нь Европын ихэнх улс орнуудад үндэстэн байгуулах үйл явц бол ард түмнээ нэгтгэх, нэгдмэл ижилсэлтэй болгох үйл явцаас өөр болж ирж байгаа юм. Монголд харамсалтай нь өөр замаар явчихсан.

-Тэгэхээр таны ярьснаас юу гэж ойлгож байна гэхээр хэрвээ улс орон иргэнлэг нийгэм байгуулъя гэж байгаа бол үндэстэн нэг цул байх ёстой гэж хэлэх гэж байна гэж ойлгож байна. Би АНУ-ын нэрт эрдэмтэн Фукуяматай ярилцсан л даа. Япон үндэстэн тэр хүн өөрийгөө америк хүн гэж байна. Таны эцэг эх япон, та ч япон хүн шүү дээ гэхэд “Би америк хүн. Би тэр газар төрсөн, Багаасаа англи хэлээр ярьж өссөн. Аав ээж маань ч зөвхөн англиар яриулж. өсгөсөн. Яагаад гэхээр нэгэнт хүүхэд тэр газарт төрсөн, тухайн улсын иргэн болж байгаа юм бол тэр улсын хэлийг бүрэн эзэмших юм бол тухайн нийгэмдээ өөрийн гэсэн байр суурь, орон зайг эзэлнэ гэж ойлгуулсан. Тэгж намайг хүмүүжүүлсэн" гэж байна билээ.
-Би тэр эрдэмтэнтэй уулзаж байхад "Би Нью-Йоркт төрсөн. Тиймээс би америк хүн" гэж байсан. Ер нь бол аливаа хүн аль нэг улсад төрсөн л бол тухайн орондоо өөрийн гэсэн орон зайг нээж, байр суурьтай болж, эрх чөлөө эдэлье гэж байвал тухайн орныхоо бүрэн иргэн болох ёстой. Энэ бол зөв шийдэл. Түрүүчий ярьсан зүйлийн тухайд, аливаа ястан, түүнийг тойрсон асуудал гэдэг дороос ургасан зүйл ерөөсөө биш. Энэ нь аливаа төрийн улс төрийн янз бүрийн төслүүдийн хүрээнд бий болсон зүйл. Түүнээс биш цаанаасаа ypгасан юм биш. Одоогийн   Монгол Улсын хувьд ч гэсэн иргэнлэг үзэл давамгайлах нь хөгжилд хүргэнэ.

-Тэгэхээр бид халх, буриад гэж ялгарахын оронд бид монголчууд гэдэг үзлийг эхэлж тавих юм бол илүү иргэнлэг нийгэм байгуулж, бага зардлаар бүх хүн амынхаа амьдралын түвшинг дээшүүлж болно, хөгжлийг авчрах нь ээ гэж та үзэж байна уу?
-Ер нь бол нэгдүгээрт төр улс энх амгалан, нийгмийнхээ бүх гишүүдийн өмнө нээлтэй байя гэвэл иргэнлэг үзэл санаа хамгийн чухал. Угсаатны соёлын үзэл нь хүмүүсийг ялгаварлан гадуурхдаг, зарим талаар нэгийгээ хардах сэрдэхэд хүргэдэг. Нөгөө талаар ялангуяа залуучууд хэт угсаатны, соёлын үзэлтэй байвал өөрсдийгөө тэр явцуу орчиндоо түгжинэ гэсэн үг. Өөрсдийгөө ялгаварлан гадуурхуулна гэсэн үг.

-Тэгэхээр хувь хүн талаасаа нээлттэй, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг,
ойлгогддог байгаач ээ гэж хэлж байна, тийм үү?
-Тийм.

-Та их чухал асуудлаар судалгаа, шинжилгээ хийдэг юм байна. Одоо Австри дахь ажлаа дуусгасан болохоор Америкт үргэлжлүүлэн ажиллах гэж байгаа юм байна?
-Тийм

-Таны гэр бүлийн хүн монгол уу?
-Монгол монгол.

-Америк руу цуг явах уу?
-Тэгнэ. Манай хүн бас эрдэм шинжилгээний ажил хийдэг. Америкт оюутан болж суралцах юм.

-Та эцэст нь нийт үзэгчдэд хандаж юу хэлэх вэ?
-Товчхондоо өөрийгөө сайн мэдье гэвэл хүний нүдээр хар гэдэг үг их чухал юм байна. Энэ нь хувь хүн төдийгүй, улс үндэстэнд хамаатай.

-Монголын бас нэгэн боловсролтой гэр бүл мэдлэг, боловсролоо улам нэмэх гэж суралцсаар, хөгжсөөр байгаа юм байна гэж ойлголоо. Та бүхэнд амжилт хүсье.
-Баярлалаа - See more at: