МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхимийн багш, сэтгүүл зүйн доктор /Ph.D/ Б.Болд-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
Та олон нийтийн сүлжээ хэр ашигладаг вэ. Фэйсбүүк, твиттерт бүртгэлтэй юу?-Нэг их ашигладаггүй. Фэйсбүүк анх ашиглаж байгаад больсон. Цагийн гарз юм билээ. Үр дүн нь ч юу юм гэж бодоод ашиглахаа больсон. Твиттерийн хувьд санал солилцоод хүмүүстэй холбогдоод байдаггүй ч орж уншдаг. Хүмүүс ер нь юу бодож, бичдэг юм гэдгийг л хардаг.
-Яагаад ярилцлагаа ийм асуултаар эхэлсэн бэ гэхээр олон нийтийн сүлжээ сэтгүүл зүйтэй холбогдох нь хэр зөв юм бэ гэдгийг ерөнхийд сонирхож буй хэрэг. Цахим орчинд сэтгүүл зүйн мэдээлэх үүргийг олон нийтийн сүлжээ сүүлийн үед эрчимтэйгээр эзэлж байна. Фэйсбүүк, твиттерт бичсэн зүйлийг эх сурвалж болгож мэдээ, мэдээлэл бэлтгэх нь зөв хандлага юм уу?
-Нийгмийн сүлжээ, мэдээллийн болон, портал сайтууд, блогийг интернэт сэтгүүл зүй гэж томъёолоод байгаа л даа. Энэ нь уламжлалт сэтгүүл зүйн үүргийг гүйцэтгэнэ гэх ч юм уу сэтгүүл зүйн шалгуураар авч үзэх зүйл байхгүй. Ер нь, хүн төрөлхтний нийгмийн харилцааг гурван үед хуваадаг. Аман болон бичгийн харилцааны үе. Мөн одоогийн хэрэгслийн харилцааны үе гэж. Аман харилцаа бол хүй нэгдлээс эхлээд эзэнт гүрэн үүсэх хүртэл нийгмийн амьдрал, дэг журмыг тодорхойлж байсан гол судас, цогц нь.
Бичгийн харилцааны үед хууль, ном зохиол, сонин энэ бүхнийг тодорхойлж байсан. Радио үүссэнээс хойш хэрэгсэл гэдэг зүйл нийгмийн харилцаанд илүү нөлөө бүхий байр суурьтай болж эхэлсэн. Радио, телевиз хоёр сонины үргэлжлэл байсан. Гэтэл интернэт гарч ирснээр асуудал огт өөрөөр тавигдаж эхэлсэн л дээ. Интернэт бол хэрэгслийн эрхшээл, давамгайлал гэж яг юу вэ гэдгийг бодитоор харуулж чадсан. Радио, телевиз тодорхой хэмжээний орон зай, цаг хугацааны хэрэглээний хувьд хязгаарлалттай байсан. Харин одоо бол интернэт хаа сайхгүй, эгшин зуурын, бүх хүнд нээлттэй, үнэгүй, хүн хоорондын хэрэгсэл болчихож. Зарим үед радио сонсохгүй, телевиз үзэхгүй, сонин уншихгүй мэдээлэл авч болдог юм байна. Уламжлалт мэдээллийн хэрэгслүүдийн байр суурь үгүй болж байна гэж ойлгоод байдаг. Энэ бол угаасаа шинэ зүйл биш.
-Нийгмийн сүлжээ, мэдээллийн болон, портал сайтууд, блогийг интернэт сэтгүүл зүй гэж томъёолоод байгаа л даа. Энэ нь уламжлалт сэтгүүл зүйн үүргийг гүйцэтгэнэ гэх ч юм уу сэтгүүл зүйн шалгуураар авч үзэх зүйл байхгүй. Ер нь, хүн төрөлхтний нийгмийн харилцааг гурван үед хуваадаг. Аман болон бичгийн харилцааны үе. Мөн одоогийн хэрэгслийн харилцааны үе гэж. Аман харилцаа бол хүй нэгдлээс эхлээд эзэнт гүрэн үүсэх хүртэл нийгмийн амьдрал, дэг журмыг тодорхойлж байсан гол судас, цогц нь.
Бичгийн харилцааны үед хууль, ном зохиол, сонин энэ бүхнийг тодорхойлж байсан. Радио үүссэнээс хойш хэрэгсэл гэдэг зүйл нийгмийн харилцаанд илүү нөлөө бүхий байр суурьтай болж эхэлсэн. Радио, телевиз хоёр сонины үргэлжлэл байсан. Гэтэл интернэт гарч ирснээр асуудал огт өөрөөр тавигдаж эхэлсэн л дээ. Интернэт бол хэрэгслийн эрхшээл, давамгайлал гэж яг юу вэ гэдгийг бодитоор харуулж чадсан. Радио, телевиз тодорхой хэмжээний орон зай, цаг хугацааны хэрэглээний хувьд хязгаарлалттай байсан. Харин одоо бол интернэт хаа сайхгүй, эгшин зуурын, бүх хүнд нээлттэй, үнэгүй, хүн хоорондын хэрэгсэл болчихож. Зарим үед радио сонсохгүй, телевиз үзэхгүй, сонин уншихгүй мэдээлэл авч болдог юм байна. Уламжлалт мэдээллийн хэрэгслүүдийн байр суурь үгүй болж байна гэж ойлгоод байдаг. Энэ бол угаасаа шинэ зүйл биш.
-Шинэхэн дээрээ сонихон гэж үү?
-Тийм ээ. Радио анх үүсэхэд ном сонин байхгүй болно, телевиз үүсэхэд кино үгүй болно гэж байсан. Энэ бол тийм л зүйл. Интернэт бол олон нийтийн харилцааны хэрэгсэл гэдгийг ойлгох ёстой. Интернэт, сонин, радио, телевиз ч бай сэтгүүл зүйг нийгмийн харилцааны хүрээнд ойлгох учиртай. Интернэт, фэйсбүүк, твиттер, блог бол хүн хоорондын харилцааны нэг зүйл. Энд нийгмийн нөлөө гэдэг зүйл одоогоор байхгүй. Жишээ нь, манайд 20-25 хувьд аман харилцаа явж байгаа. 10 орчим хувьд нь хэрэгслийн харилцааны давамгайлал бий гэж үздэг. Үлдсэн нь уламжлалт мэдээллийн хэрэгсэл телевиз, сонин, радиогоор мэдээлэл авч байна. Тэгэхээр бид зөвхөн Улаанбаатарын эсвэл фэйсбүүк, твиттер хэрэглэгчдийн ч юм уу, арай боловсролтой, мэдээлэлд нээлттэй, боломжтой хүмүүсийн хүрээнд зөвхөн харж болохгүй. Гол асуудал нь ерөөсөө улс төрөөс л болоод байгаа юм. Улстөрчид нийгмийн сүлжээг өөрийгөө илэрхийлэх, сурталчлах, пиар хийх, нийгэмд нөлөөлөх нэг чухал хэрэгсэл гэж ойлгоод байна. Яахав, хэрэглэдэг хүрээнийхээ хувьд олон нийтийн сүлжээний нөлөө байгаа нь үнэн. Гэхдээ Монголын нийгмийн хүрээнд бүхэлдээ нөлөөлөх зүйл биш. Хүн хоорондын харилцааны сүлжээ болохоос улс төрийн, хэн нэгэн бүлэглэлийн харилцааны хэрэгсэл биш. Харилцааны хэрэгсэл хэзээ ч болж чадахгүй.
-Тийм ээ. Радио анх үүсэхэд ном сонин байхгүй болно, телевиз үүсэхэд кино үгүй болно гэж байсан. Энэ бол тийм л зүйл. Интернэт бол олон нийтийн харилцааны хэрэгсэл гэдгийг ойлгох ёстой. Интернэт, сонин, радио, телевиз ч бай сэтгүүл зүйг нийгмийн харилцааны хүрээнд ойлгох учиртай. Интернэт, фэйсбүүк, твиттер, блог бол хүн хоорондын харилцааны нэг зүйл. Энд нийгмийн нөлөө гэдэг зүйл одоогоор байхгүй. Жишээ нь, манайд 20-25 хувьд аман харилцаа явж байгаа. 10 орчим хувьд нь хэрэгслийн харилцааны давамгайлал бий гэж үздэг. Үлдсэн нь уламжлалт мэдээллийн хэрэгсэл телевиз, сонин, радиогоор мэдээлэл авч байна. Тэгэхээр бид зөвхөн Улаанбаатарын эсвэл фэйсбүүк, твиттер хэрэглэгчдийн ч юм уу, арай боловсролтой, мэдээлэлд нээлттэй, боломжтой хүмүүсийн хүрээнд зөвхөн харж болохгүй. Гол асуудал нь ерөөсөө улс төрөөс л болоод байгаа юм. Улстөрчид нийгмийн сүлжээг өөрийгөө илэрхийлэх, сурталчлах, пиар хийх, нийгэмд нөлөөлөх нэг чухал хэрэгсэл гэж ойлгоод байна. Яахав, хэрэглэдэг хүрээнийхээ хувьд олон нийтийн сүлжээний нөлөө байгаа нь үнэн. Гэхдээ Монголын нийгмийн хүрээнд бүхэлдээ нөлөөлөх зүйл биш. Хүн хоорондын харилцааны сүлжээ болохоос улс төрийн, хэн нэгэн бүлэглэлийн харилцааны хэрэгсэл биш. Харилцааны хэрэгсэл хэзээ ч болж чадахгүй.
-Яагаад?
-Яагаад гэвэл харилцааны хэрэгсэл хэрэглэгчийн сонголт, хайлт, эргэх холбоогоор тодорхойлогддог. Харилцаанд оролцогсдын хэм хэмжээ, дэг журамд ямар нэг байдлаар нийгэмших, зохицох, нэгдэх үйл явц энд байхгүй. Улстөрчид олон нийтийн сүлжээг онцлоод, хэт их ач холбогдол өгөөд, намынхаа аппаратаар зохион байгуулалтад орж, сэтгэгдэл бичигчид ч юм уу, фэйсбүүк, твиттерт мэдээлэл тавиад тэр нь эргээд нийгэмд нөлөөлж байна гэж төсөөлөөд байгаа. Нөгөө талаас нүүдлийн соёл иргэншилтэй учраас манайхан хүнээс мэдээлэл сонсох дуртай байдаг. Твиттер дээр тэгж бичиж гэж аман харилцаагаар дамжиж тодорхой хүрээнд хүрдэг. Гэхдээ зарим сенсаацтай мэдээлэл нь шүү дээ. Жишээ нь, Ерөнхийлөгч, Баттулга сайд хоёрын твиттерт ярьсан зүйл ч гэдэг юм уу, үе үе тэсэрсэн асуудлаас болоод хүрээ нь эрс өргөжих нь бий. Сэтгүүл зүй гэдэг маань ер нь юу болж хувирав аа гэдэг асуудал орчин үед гарч ирээд байгаа. Яг үнэндээ телефон утастай адил зүйл юм. Түргэн шуурхай хүрдэг чанарууд нь байгаа боловч нийгмийн болон хүний мөн чанарт сэтгэлгээний томоохон өөрчлөлт авчирсан нь үгүй. Орчин үеийн нийгэм, эдийн засаг хэрэглээний тал руугаа чиглэж, тэр нь бизнес болсон. Хүн зүгээр мэдээлэл уншаад байхыг хүсэхээ больчихож. Орчин үеийн хүний мөн чанар өөрийгөө илэрхийлэх, шүтэх биш шүтүүлж амьдрах, бие даасан байхыг эрмэлздэг болж. Интернэт нь дэлхийн эдийн засгийн хурдацыг ч нэмэгдүүлсэн.
-Яагаад гэвэл харилцааны хэрэгсэл хэрэглэгчийн сонголт, хайлт, эргэх холбоогоор тодорхойлогддог. Харилцаанд оролцогсдын хэм хэмжээ, дэг журамд ямар нэг байдлаар нийгэмших, зохицох, нэгдэх үйл явц энд байхгүй. Улстөрчид олон нийтийн сүлжээг онцлоод, хэт их ач холбогдол өгөөд, намынхаа аппаратаар зохион байгуулалтад орж, сэтгэгдэл бичигчид ч юм уу, фэйсбүүк, твиттерт мэдээлэл тавиад тэр нь эргээд нийгэмд нөлөөлж байна гэж төсөөлөөд байгаа. Нөгөө талаас нүүдлийн соёл иргэншилтэй учраас манайхан хүнээс мэдээлэл сонсох дуртай байдаг. Твиттер дээр тэгж бичиж гэж аман харилцаагаар дамжиж тодорхой хүрээнд хүрдэг. Гэхдээ зарим сенсаацтай мэдээлэл нь шүү дээ. Жишээ нь, Ерөнхийлөгч, Баттулга сайд хоёрын твиттерт ярьсан зүйл ч гэдэг юм уу, үе үе тэсэрсэн асуудлаас болоод хүрээ нь эрс өргөжих нь бий. Сэтгүүл зүй гэдэг маань ер нь юу болж хувирав аа гэдэг асуудал орчин үед гарч ирээд байгаа. Яг үнэндээ телефон утастай адил зүйл юм. Түргэн шуурхай хүрдэг чанарууд нь байгаа боловч нийгмийн болон хүний мөн чанарт сэтгэлгээний томоохон өөрчлөлт авчирсан нь үгүй. Орчин үеийн нийгэм, эдийн засаг хэрэглээний тал руугаа чиглэж, тэр нь бизнес болсон. Хүн зүгээр мэдээлэл уншаад байхыг хүсэхээ больчихож. Орчин үеийн хүний мөн чанар өөрийгөө илэрхийлэх, шүтэх биш шүтүүлж амьдрах, бие даасан байхыг эрмэлздэг болж. Интернэт нь дэлхийн эдийн засгийн хурдацыг ч нэмэгдүүлсэн.
-Интернэт орчинд мэдээ, мэдээлэл оруулж, түгээхийг иргэний сэтгүүл зүй гэж зарим нь тайлбарладаг. Олон нийтийн сүлжээ тэгэхээр мэдээлэл өгдгөөрөө ч юм уу, өөр ямар нэг байдлаараа сэтгүүл зүйн нэг хэсэг болж чадах уу?
-Фэйсбүүк, твиттер, блог бол мэдээллийн нэг л эх сурвалж. Сэтгүүл зүй биш. Сэтгүүл зүйд эх сурвалж чухал болж ирж байгаа юм. Тэр үүднээсээ олон нийтийн сүлжээ нь эх сурвалж мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ үүнийг нь сэтгүүл зүй дагана гэдэг байж болохгүй. Эх сурвалжийн цаана интернэтийн орчноос гадна албаны, мэргэжилтний эх сурвалж, судалгаа чухал. Нэн ялангуяа судалгаа. Олон нийтийн байгууллагатай адилхан л даа. Олон нийтийн байгууллага гэдгийг бид жагсдаг хүмүүсээр л ойлгож, төсөөлдөг. Ан Сан Сү Чи “Жинхэнэ мэргэжлийн байгууллагыг олон нийтийн байгууллага гэдэг” гэж хэлсэн. Манайд тэгвэл огт өөр байна. Талын цөөвөр чоно ч бил үү төрийн бус байгууллага Баярцогтыг шалгуулна гэлээ. Өөр оронд сонсвол инээд нь хүрнэ шүү дээ. Энэ Баярцогтыг өмөөрч байгаа хэрэг биш шүү. Бид олон зүйлийг буруугаар ойлгоод байгаагийн нэг жишээ бол интернэт, твиттер, фэйсбүүк, блогийг мэдээллийн, бүр сэтгүүл зүйн эх сурвалж гэж үзэх. Хүн хоорондын харилцааны орчин учраас хэт үгүйсгэж эсвэл дээдэлж болохгүй. Тэнцвэртэй авч үзэх ёстой.
-Фэйсбүүк, твиттер, блог бол мэдээллийн нэг л эх сурвалж. Сэтгүүл зүй биш. Сэтгүүл зүйд эх сурвалж чухал болж ирж байгаа юм. Тэр үүднээсээ олон нийтийн сүлжээ нь эх сурвалж мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ үүнийг нь сэтгүүл зүй дагана гэдэг байж болохгүй. Эх сурвалжийн цаана интернэтийн орчноос гадна албаны, мэргэжилтний эх сурвалж, судалгаа чухал. Нэн ялангуяа судалгаа. Олон нийтийн байгууллагатай адилхан л даа. Олон нийтийн байгууллага гэдгийг бид жагсдаг хүмүүсээр л ойлгож, төсөөлдөг. Ан Сан Сү Чи “Жинхэнэ мэргэжлийн байгууллагыг олон нийтийн байгууллага гэдэг” гэж хэлсэн. Манайд тэгвэл огт өөр байна. Талын цөөвөр чоно ч бил үү төрийн бус байгууллага Баярцогтыг шалгуулна гэлээ. Өөр оронд сонсвол инээд нь хүрнэ шүү дээ. Энэ Баярцогтыг өмөөрч байгаа хэрэг биш шүү. Бид олон зүйлийг буруугаар ойлгоод байгаагийн нэг жишээ бол интернэт, твиттер, фэйсбүүк, блогийг мэдээллийн, бүр сэтгүүл зүйн эх сурвалж гэж үзэх. Хүн хоорондын харилцааны орчин учраас хэт үгүйсгэж эсвэл дээдэлж болохгүй. Тэнцвэртэй авч үзэх ёстой.
-Телевизүүд хүртэл интернэтэд хэн юу гэж бичив, ямар мэдээлэлд хэн юу гэж сэтгэгдэл бичсэн байна вэ хэмээн нэвтрүүлэг хийдэг болсон. Сенсаацтай мэдээлэл түгээж, олны анхаарлыг татдаг. Дэлхий сүйрэх, бурхан төрүүлдэг эмэгтэй гэх мэт?
-Сэтгүүл зүй гэхээсээ илүү нийгмийн амьдрал, сэтгэл зүйтэй холбоотой. Өнөөдөр Монголын нийгэмд агуу ихийн дэмийрэл, төгс төгөлдрийн эрэлхийлэл ч гэх юм уу эсвэл бүр хүнийг амар хялбар байдлаар загварчилж, үнэлж, дүгнэх хийрхэл яваад байгаа. Жирийн амьдралд хүмүүс өргөл барьц өгч, нэг бөөд ташуурдуулж байж өөрийнхөө асуудлыг шийдүүлэх гэдэг болж. Манай нийгэм хэт их хэрэглээний нийгэм болчихсон. Өөрсдөө юу ч үйлдвэрлэдэггүй. Тэгсэн мөртлөө хэрэглээ нь их дээд төвшинд оччихсон ийм л нийгэм болоод байна. Тэгэхээр энэ бол хусмаа чамласан хүүхэд шиг л нийгэм бий болжээ гэсэн үг. Улс төр, засаг нь халамжаар дамжуулж эрх мэдэл засаглал авч байна. Мөнгө тарааж эрх мэдэл авах амархан. Мөнгө тараахгүйгээр эрх мэдлээ хадгалж чадах болов уу гэж би боддог л доо. Ийм сэтгэлгээ, хандлага ямар нэг туйлшрал, хэтийдэл, дэмийрэл рүү биднийг аваачиж байгаа юм. Зөвхөн бурхнаар бөөлждөг биш арванхоёрдугаар сарын 21-нд дэлхий сүйрнэ гэх мэтээр нийгэмд байж болохооргүй хачин үзэл бодол маш хүчтэй нөлөөлж байна шүү дээ. Энэ бол Монголын нийгэм сэтгэл зүйн хувьд тогтворгүй байгаагийн шинж.
-Сэтгүүл зүй гэхээсээ илүү нийгмийн амьдрал, сэтгэл зүйтэй холбоотой. Өнөөдөр Монголын нийгэмд агуу ихийн дэмийрэл, төгс төгөлдрийн эрэлхийлэл ч гэх юм уу эсвэл бүр хүнийг амар хялбар байдлаар загварчилж, үнэлж, дүгнэх хийрхэл яваад байгаа. Жирийн амьдралд хүмүүс өргөл барьц өгч, нэг бөөд ташуурдуулж байж өөрийнхөө асуудлыг шийдүүлэх гэдэг болж. Манай нийгэм хэт их хэрэглээний нийгэм болчихсон. Өөрсдөө юу ч үйлдвэрлэдэггүй. Тэгсэн мөртлөө хэрэглээ нь их дээд төвшинд оччихсон ийм л нийгэм болоод байна. Тэгэхээр энэ бол хусмаа чамласан хүүхэд шиг л нийгэм бий болжээ гэсэн үг. Улс төр, засаг нь халамжаар дамжуулж эрх мэдэл засаглал авч байна. Мөнгө тарааж эрх мэдэл авах амархан. Мөнгө тараахгүйгээр эрх мэдлээ хадгалж чадах болов уу гэж би боддог л доо. Ийм сэтгэлгээ, хандлага ямар нэг туйлшрал, хэтийдэл, дэмийрэл рүү биднийг аваачиж байгаа юм. Зөвхөн бурхнаар бөөлждөг биш арванхоёрдугаар сарын 21-нд дэлхий сүйрнэ гэх мэтээр нийгэмд байж болохооргүй хачин үзэл бодол маш хүчтэй нөлөөлж байна шүү дээ. Энэ бол Монголын нийгэм сэтгэл зүйн хувьд тогтворгүй байгаагийн шинж.
-Энэ бүхнийг жишээ нь сэтгүүлчидтэй холбож буруутгадаг л даа?
-Сэтгүүл зүй нийгмийг эмчлэх ёстой гэж хэлэхгүй. Сэтгүүл зүй нийгмийнхээ нэг толь, эд эс нь л байна. Тэгэхдээ эрүүл оюун ухаан сэтгүүл зүйд давамгайлж байх ёстой. Тэгж байж үнэн бодитой, ядаж баримжаатай мэдээллийн тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй юм. Телевиз бол ерөөсөө л дүрсний, визуал, үйл явдлын сэтгүүл зүй. Яаж гэдэг асуултад хариулт өгдөг сэтгүүл зүй. Яагаад гэдэгт сонин хариулт өгнө. Юу гэдэгт хариулт өгдөг нь радио. Гэхдээ Монголын телевиз аман харилцааг телевизийн хувилбарт нийцүүлсэн хэлбэр болчихоод байна. Байнга л ярилцлага гаргадаг.
-Сэтгүүл зүй нийгмийг эмчлэх ёстой гэж хэлэхгүй. Сэтгүүл зүй нийгмийнхээ нэг толь, эд эс нь л байна. Тэгэхдээ эрүүл оюун ухаан сэтгүүл зүйд давамгайлж байх ёстой. Тэгж байж үнэн бодитой, ядаж баримжаатай мэдээллийн тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй юм. Телевиз бол ерөөсөө л дүрсний, визуал, үйл явдлын сэтгүүл зүй. Яаж гэдэг асуултад хариулт өгдөг сэтгүүл зүй. Яагаад гэдэгт сонин хариулт өгнө. Юу гэдэгт хариулт өгдөг нь радио. Гэхдээ Монголын телевиз аман харилцааг телевизийн хувилбарт нийцүүлсэн хэлбэр болчихоод байна. Байнга л ярилцлага гаргадаг.
-Ярилцлагын нэвтрүүлгээр дагнасан гэхэд буруудахааргүй?
-Мэдээ нь ч гэсэн ярилцлага. Стэнд ап эхлээд явна араас нь яриа аваад дараа нь дүгнэлт хийгээд л болоо. Мэдээ ийм л загварт орчихсон. Хүмүүст өгөх нөлөөлөл зэргээс нь харвал телевиз огт өөр сэтгүүл зүй. Монголын өнөөгийн интернэт сэтгүүл зүй бол сонины сэтгүүл зүйн үргэлжлэл. Сониныг вэб сайтад байршуулчихсан гэсэн үг. Интернэтийн давуу тал, технологийн боломжид нийцүүлж хийсэн нэг ч сайт байхгүй. Хамгийн энгийн программуудыг авчраад вэб-2 гэдэг технологи дээр суурилсан, гол өгч байгаа мэдээлэл нь сонины, аман ярианых байх жишээтэй. Гэтэл сайт бол дүрс, зураг, бусад руу хөтлөх, эргэх холбоотой, хавсрагад суурилсан мэдээллийн загвар дэглэлтийн орчин байдаг. Манайх бол зүгээр л уншдаг. Тэр муу, энэ сайн гэдэг сэтгэгдэл бичсэн орчин болгоод хаячихсан. Хөгжихгүй биш хөгжиж л байна. Гэхдээ буруу замаар явж байгаагаас гадна технологи нь хэт хурдтай орж ирсэн учраас бид өөрийн болгож, идээшүүлж чадахгүй байгаа. Ер нь идээшүүлж чадаагүй зүйл маш их бий.
-Мэдээ нь ч гэсэн ярилцлага. Стэнд ап эхлээд явна араас нь яриа аваад дараа нь дүгнэлт хийгээд л болоо. Мэдээ ийм л загварт орчихсон. Хүмүүст өгөх нөлөөлөл зэргээс нь харвал телевиз огт өөр сэтгүүл зүй. Монголын өнөөгийн интернэт сэтгүүл зүй бол сонины сэтгүүл зүйн үргэлжлэл. Сониныг вэб сайтад байршуулчихсан гэсэн үг. Интернэтийн давуу тал, технологийн боломжид нийцүүлж хийсэн нэг ч сайт байхгүй. Хамгийн энгийн программуудыг авчраад вэб-2 гэдэг технологи дээр суурилсан, гол өгч байгаа мэдээлэл нь сонины, аман ярианых байх жишээтэй. Гэтэл сайт бол дүрс, зураг, бусад руу хөтлөх, эргэх холбоотой, хавсрагад суурилсан мэдээллийн загвар дэглэлтийн орчин байдаг. Манайх бол зүгээр л уншдаг. Тэр муу, энэ сайн гэдэг сэтгэгдэл бичсэн орчин болгоод хаячихсан. Хөгжихгүй биш хөгжиж л байна. Гэхдээ буруу замаар явж байгаагаас гадна технологи нь хэт хурдтай орж ирсэн учраас бид өөрийн болгож, идээшүүлж чадахгүй байгаа. Ер нь идээшүүлж чадаагүй зүйл маш их бий.
-Дандаа мууг нь яриад яахав. Бас сайн зүйлийг нь ч гэсэн олж харж байгаа байх?
-Сайн нэвтрүүлгүүд бол байлгүй яахав. Мэдээгээр бол “Ийгл телевиз” гайгүй гэж боддог. “Монгол тулгатны 100 эрхэм” бол сайн нэвтрүүлэг. Ток шоу мөртлөө телевизийн давуу тал, дүрс, хэмнэлийг ашиглаж чадсан. Спортын нэвтрүүлгүүд бас сайн. Ер нь бие биеэ хуулбарлаж, давтдаг, нэг л их ярьсан нэвтрүүлгүүд л голдуу байгаа. Мэдээний агуулга нь төрийг дээдлэх, эрс шүүмжлэх хоёр хэсэгт л хуваагдчихаад байна шүү дээ.
-Сайн нэвтрүүлгүүд бол байлгүй яахав. Мэдээгээр бол “Ийгл телевиз” гайгүй гэж боддог. “Монгол тулгатны 100 эрхэм” бол сайн нэвтрүүлэг. Ток шоу мөртлөө телевизийн давуу тал, дүрс, хэмнэлийг ашиглаж чадсан. Спортын нэвтрүүлгүүд бас сайн. Ер нь бие биеэ хуулбарлаж, давтдаг, нэг л их ярьсан нэвтрүүлгүүд л голдуу байгаа. Мэдээний агуулга нь төрийг дээдлэх, эрс шүүмжлэх хоёр хэсэгт л хуваагдчихаад байна шүү дээ.
-Сонин хэвлэл сүүлийн үед орон зайгаа вэб сайтуудад алдаад байна гэх болсон. Сонины сэтгүүл зүй яваандаа интернэтдээ уусчих хандлага байна гэх юм?
-Бид нэг зүйлийг нөгөөгөөр нь шахаж гаргах гээд байдаг. Хүүхдүүд одоо 3D хүүхэлдэйн кино үзэж байна. Гэхдээ зурагтай ном үзэх эрэлт хэрэгцээ байдаг л байхгүй юу. Хүний хүсэл сонирхол эрмэлзлэл гэдэг хязгааргүй. Сонины хувьд мэдээж эдийн засгийн талаасаа цаас ч юм уу өөр олон асуудал бий. Тэгэхдээ сэтгүүл зүй гэдэг эцсийн дүндээ тухайн үндэсний хэлэн дээр л тогтдог. Аман болон бичгийн харилцааг дамжуулж байгаа хэрэгсэл нь сайжраад интернэт болсон. Сэтгүүл зүйн үндэс бол хэл. Ер нь, хэлний гурван том орчин болох аман, бичгийн, хэрэгсэл гурвын аль нэг нь үгүй болно гэж байхгүй.
-Бид нэг зүйлийг нөгөөгөөр нь шахаж гаргах гээд байдаг. Хүүхдүүд одоо 3D хүүхэлдэйн кино үзэж байна. Гэхдээ зурагтай ном үзэх эрэлт хэрэгцээ байдаг л байхгүй юу. Хүний хүсэл сонирхол эрмэлзлэл гэдэг хязгааргүй. Сонины хувьд мэдээж эдийн засгийн талаасаа цаас ч юм уу өөр олон асуудал бий. Тэгэхдээ сэтгүүл зүй гэдэг эцсийн дүндээ тухайн үндэсний хэлэн дээр л тогтдог. Аман болон бичгийн харилцааг дамжуулж байгаа хэрэгсэл нь сайжраад интернэт болсон. Сэтгүүл зүйн үндэс бол хэл. Ер нь, хэлний гурван том орчин болох аман, бичгийн, хэрэгсэл гурвын аль нэг нь үгүй болно гэж байхгүй.
-Нэг хэсэг чөлөөт хэвлэл шар хэвлэл нэлээн эрэлттэй байсан. Харин өнөө үед сенсаац хөөсөн мэдээллийн хэрэгслийн хувилбар нь сайт болчихож. Гэхдээ тэнд мэргэжлийн хүмүүс гэхээсээ хэн чадаж байгаа нь ажиллах болсон нь буруу жишиг ч гэдэг?
-Шар сэтгүүл зүй гэдэг ойлголтыг бид өөрчлөх хэрэгтэй. Энэ бол олон нийтийн хямд хэвлэл. 1830-аад онд эхлэлээ тавьсан “Нар” гэдэг сэтгүүл олон уншигчтай, хямд, хүнд уншуулахын тулд онигоо, домог, болсон явдал зэргийг бичдэг байсан. Тэр нь явсаар одод руу чиглэж, манайд бол улстөрчдийг бичдэг болсон. Үүний цаана хүний төрөлх мөн чанар, эрэлт хэрэгцээ байгаа юм. Хүн хүнээ тэр тусмаа мууг нь илүү сонирхдог шүү дээ. Хэрэглээгээ дагаад интернэт орчинд орчихсон. Үүнээс нь болоод сэтгүүл зүй унана, алга болчихно гэж байхгүй. Сэтгүүл зүй бол хэл, сэтгэлгээ, хэрэглээтэй холбоотой цогц зүйл.
-Шар сэтгүүл зүй гэдэг ойлголтыг бид өөрчлөх хэрэгтэй. Энэ бол олон нийтийн хямд хэвлэл. 1830-аад онд эхлэлээ тавьсан “Нар” гэдэг сэтгүүл олон уншигчтай, хямд, хүнд уншуулахын тулд онигоо, домог, болсон явдал зэргийг бичдэг байсан. Тэр нь явсаар одод руу чиглэж, манайд бол улстөрчдийг бичдэг болсон. Үүний цаана хүний төрөлх мөн чанар, эрэлт хэрэгцээ байгаа юм. Хүн хүнээ тэр тусмаа мууг нь илүү сонирхдог шүү дээ. Хэрэглээгээ дагаад интернэт орчинд орчихсон. Үүнээс нь болоод сэтгүүл зүй унана, алга болчихно гэж байхгүй. Сэтгүүл зүй бол хэл, сэтгэлгээ, хэрэглээтэй холбоотой цогц зүйл.
-Хэл гэхээр дахиад л шүүмжлэл хэлнэ. Зөвхөн интернэт орчинд гэлтгүй телевиз, сонины хэл найруулгыг захын хүн ч шүүмжилсээр л?
-Хэл шинжлэлийнхэн өөр зүйл ярих байх. Харилцаа гэж харвал хэл өөрчлөгдөх л ёстой. Уламжлалт утга зохиолын хэлний төвшинд сонины хэл байна. Аман харилцаанд телевизийн хэл байна ч гэдэг. Яг ингэж шахна гэдэг түвэгтэй. Сэтгүүл зүйн салбарын хүн учраас тэгж боддог ч байж магадгүй. Материаллаг орчноор дамжуулж өрнөдийн сэтгэлгээ, соёл, амьдралын хэв маягт манайхан нэвчиж байна шүү дээ. Энэ бол сэтгэлгээ, хэлэнд ч нөлөө үзүүлнэ. Гадаад үг хэллэг гэхээр төсөөлөл нь өөр болж байна. Өвөрмонголчууд гэхэд хятад сэтгэлгээгээ дагаад өөрөөр сэтгэдэг. Бадрангуй, хатуухан хэлэхэд ямаан омогтой, муу санаатай, дотуур тамиртай ч гэдэг. Биднийг болохоор та нар оросууд гэдэг. Одоо бид англи хэлтний соёл иргэншил, эд зүйлийг дээдлэх болсон. Тэгэхээр үүнийгээ дагаад өөрөөр төсөөлдөг болж. Жишээ нь, нэг ресторан нээлээ гэхэд монгол нэр өгөх, англиар нэрлэх хоёр эрс ялгаатай болчихож байгаа юм. Ийм болохоор сэтгүүл зүйн хэл найруулгад өрнөджилтийн загвар, үг хэл, томъёолол цаашилбал сэтгэлгээ нь орж ирсэн. Дорнынхон бол аливааг цогцоор хардаг, өнгөрсөн үедээ хүндлэлтэй ханддаг, ахмад үеэ дээдэлдэг, би бол юу ч биш гэж боддог. Өөрийгөө илэрхийлэх нь сайн зүйл биш бараг нүгэл ч гэж үздэг. Гэтэл өрнөдийн сэтгэлгээ үүний эсрэг. Одоо үе, өнөөдрөө эрхэмлэдэг, өөрийгөө дээдэлдэг. Тэгэхээр ийм соёл, сэтгэлгээ ороод ирэхээр зөрчилдөх зүйл маш их. Хамгийн хатуу үнэн гэвэл бид юу ч хийдэггүйд асуудал оршиж байгаа юм. Тэгсэн мөртлөө бид бүхний хаан гэсэн хачин ойлголт нийгэмд байдаг. Иргэн нь төрдөө эрхэлдэг. Эсвэл очиж ч үзээгүй Өмнөговьд байгаа баялгийг миний өмч гэж боддог. Тэгсэн мөртлөө би Айн Рэндийн номыг уншдаг гэдэг. Гэтэл бид Айн Рэндийг унших болоогүй байна.
-Хэл шинжлэлийнхэн өөр зүйл ярих байх. Харилцаа гэж харвал хэл өөрчлөгдөх л ёстой. Уламжлалт утга зохиолын хэлний төвшинд сонины хэл байна. Аман харилцаанд телевизийн хэл байна ч гэдэг. Яг ингэж шахна гэдэг түвэгтэй. Сэтгүүл зүйн салбарын хүн учраас тэгж боддог ч байж магадгүй. Материаллаг орчноор дамжуулж өрнөдийн сэтгэлгээ, соёл, амьдралын хэв маягт манайхан нэвчиж байна шүү дээ. Энэ бол сэтгэлгээ, хэлэнд ч нөлөө үзүүлнэ. Гадаад үг хэллэг гэхээр төсөөлөл нь өөр болж байна. Өвөрмонголчууд гэхэд хятад сэтгэлгээгээ дагаад өөрөөр сэтгэдэг. Бадрангуй, хатуухан хэлэхэд ямаан омогтой, муу санаатай, дотуур тамиртай ч гэдэг. Биднийг болохоор та нар оросууд гэдэг. Одоо бид англи хэлтний соёл иргэншил, эд зүйлийг дээдлэх болсон. Тэгэхээр үүнийгээ дагаад өөрөөр төсөөлдөг болж. Жишээ нь, нэг ресторан нээлээ гэхэд монгол нэр өгөх, англиар нэрлэх хоёр эрс ялгаатай болчихож байгаа юм. Ийм болохоор сэтгүүл зүйн хэл найруулгад өрнөджилтийн загвар, үг хэл, томъёолол цаашилбал сэтгэлгээ нь орж ирсэн. Дорнынхон бол аливааг цогцоор хардаг, өнгөрсөн үедээ хүндлэлтэй ханддаг, ахмад үеэ дээдэлдэг, би бол юу ч биш гэж боддог. Өөрийгөө илэрхийлэх нь сайн зүйл биш бараг нүгэл ч гэж үздэг. Гэтэл өрнөдийн сэтгэлгээ үүний эсрэг. Одоо үе, өнөөдрөө эрхэмлэдэг, өөрийгөө дээдэлдэг. Тэгэхээр ийм соёл, сэтгэлгээ ороод ирэхээр зөрчилдөх зүйл маш их. Хамгийн хатуу үнэн гэвэл бид юу ч хийдэггүйд асуудал оршиж байгаа юм. Тэгсэн мөртлөө бид бүхний хаан гэсэн хачин ойлголт нийгэмд байдаг. Иргэн нь төрдөө эрхэлдэг. Эсвэл очиж ч үзээгүй Өмнөговьд байгаа баялгийг миний өмч гэж боддог. Тэгсэн мөртлөө би Айн Рэндийн номыг уншдаг гэдэг. Гэтэл бид Айн Рэндийг унших болоогүй байна.
-Тэгээд юу унших ёстой гэж?
-Стив Жобсын “Бүхэн цадиг”-ийг унших хэрэгтэй. Орчин үеийн нийгэм яаж явсан бэ гэдгийн хамгийн тод жишээ Стив Жобс. Тэр номонд Стив Жобс Барак Обаматай уулзаад “АНУ-д инженер байхгүй болчихлоо. Ингэж явах юм бол АНУ нэг өдөр сөнөнө шүү” гэж хэлсэн. Тэгэхээр энэ чинь зөвхөн манай асуудал биш гэдгийг харуулж байгаа юм. Гэтэл бид өөрсдөө юу ч хийгээгүй, хийхээ ч боддоггүй суугаад байдаг. Эцсийн эцэст бидэнд эрүүл оюун ухаан л хэрэгтэй байгаа. Тэгэхгүй бол хэт шашинжсан, далд ухамсарт итгэсэн эсвэл хүчтэй, ухаантай төрийг дээдэлж байна даа, бид.
-Стив Жобсын “Бүхэн цадиг”-ийг унших хэрэгтэй. Орчин үеийн нийгэм яаж явсан бэ гэдгийн хамгийн тод жишээ Стив Жобс. Тэр номонд Стив Жобс Барак Обаматай уулзаад “АНУ-д инженер байхгүй болчихлоо. Ингэж явах юм бол АНУ нэг өдөр сөнөнө шүү” гэж хэлсэн. Тэгэхээр энэ чинь зөвхөн манай асуудал биш гэдгийг харуулж байгаа юм. Гэтэл бид өөрсдөө юу ч хийгээгүй, хийхээ ч боддоггүй суугаад байдаг. Эцсийн эцэст бидэнд эрүүл оюун ухаан л хэрэгтэй байгаа. Тэгэхгүй бол хэт шашинжсан, далд ухамсарт итгэсэн эсвэл хүчтэй, ухаантай төрийг дээдэлж байна даа, бид.
-Бүх болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлээ мэдээлэл өгч байгаа сэтгүүлчдийн нөлөө буруу гэх нь бас бий л дээ. Тархи угаадаг, нэг талын мэдээлэл өгдөг гэж шүүмжилж, үзэн яддаг хэсэг ч байдаг юм шиг?
-Хүн өөрөө өөрийгөө мэддэг нийгэм шүү дээ. Тархи угааж байна гэдэг ч тэгүүлэхгүй эрх нь тэр хүнд бий. Тархиа угаалгаж байгаагаа мэднэ гэдэг чинь хүн биш болчихжээ гэсэн үг. Тэгэхээр худлаа яриа болж таарч байгаа юм. Манайханд төрөөр эсвэл хэн нэг хүчтэй хүнээр бүх зүйлээ зохицуулуулах гэсэн эрмэлзлэл байдаг. Тэр нь улс төрд нөлөөлнө. Хэн нэгэн тэрийг нь улс төрд ашиглана. МАХН гэхэд улс төрийн эмгэнэлт жүжиг байхгүй юу. Яахаараа ийм хүмүүсийг гаргадаг юм. Гараад хийж байгаа зүйлгүй.
Интернэт дэх нийтлэлүүдийг сэтгэгдэлд “ойлгосонгүй”, “тэнэг юм”, “яах гэж ийм юм бичдэг юм” гэсэн байдаг. Ойлгохгүй байсан юм бол яах гэж уншдаг юм. Дургүй юм бол уншихаа л больчих хэрэгтэй.
Элит, дагагсадын байр суурь солигдохоор соёл иргэншил мөнхдөг гэдэг. Тэгээд өөр соёл руу автаж уусдаг гэх онол байдаг. Тэр онолоор харахад манайх өнөөдөр яг л ийм байдалд байна. Сократын шударга ёс гэдэг философи бий. Тариачин, жанжин, цэрэг гэсэн гуравхан бүлэгт хуваадаг. Тариачин жанжны байр сууринд очвол шударга ёс биш гэж байгаа. Гэтэл бид нийтээрээ тэгш, нэг тогооноос хооллохыг шударга ёс гэж ойлгодог. Хэрэв ингэж явсан бол хэзээ ч хөгжихгүй байсан.
Аливааг муулна гэдэг чинь сэтгэл зүйн эрэлт хэрэгцээг хангаж байгаа нэг хэлбэр. Хэн нэгнийг доромжилж байж сайхан унтаж амардаг болчихсон юм уу эсвэл. Ер нь, сэтгүүлч гэдэг өвөрмөц ажил. Гутал хийдэг хүнтэй харьцуулах боломжгүй. Тиймээс л эрүүл оюун ухаан сэтгүүл зүйд давамгайлах ёстой.
-Хүн өөрөө өөрийгөө мэддэг нийгэм шүү дээ. Тархи угааж байна гэдэг ч тэгүүлэхгүй эрх нь тэр хүнд бий. Тархиа угаалгаж байгаагаа мэднэ гэдэг чинь хүн биш болчихжээ гэсэн үг. Тэгэхээр худлаа яриа болж таарч байгаа юм. Манайханд төрөөр эсвэл хэн нэг хүчтэй хүнээр бүх зүйлээ зохицуулуулах гэсэн эрмэлзлэл байдаг. Тэр нь улс төрд нөлөөлнө. Хэн нэгэн тэрийг нь улс төрд ашиглана. МАХН гэхэд улс төрийн эмгэнэлт жүжиг байхгүй юу. Яахаараа ийм хүмүүсийг гаргадаг юм. Гараад хийж байгаа зүйлгүй.
Интернэт дэх нийтлэлүүдийг сэтгэгдэлд “ойлгосонгүй”, “тэнэг юм”, “яах гэж ийм юм бичдэг юм” гэсэн байдаг. Ойлгохгүй байсан юм бол яах гэж уншдаг юм. Дургүй юм бол уншихаа л больчих хэрэгтэй.
Элит, дагагсадын байр суурь солигдохоор соёл иргэншил мөнхдөг гэдэг. Тэгээд өөр соёл руу автаж уусдаг гэх онол байдаг. Тэр онолоор харахад манайх өнөөдөр яг л ийм байдалд байна. Сократын шударга ёс гэдэг философи бий. Тариачин, жанжин, цэрэг гэсэн гуравхан бүлэгт хуваадаг. Тариачин жанжны байр сууринд очвол шударга ёс биш гэж байгаа. Гэтэл бид нийтээрээ тэгш, нэг тогооноос хооллохыг шударга ёс гэж ойлгодог. Хэрэв ингэж явсан бол хэзээ ч хөгжихгүй байсан.
Аливааг муулна гэдэг чинь сэтгэл зүйн эрэлт хэрэгцээг хангаж байгаа нэг хэлбэр. Хэн нэгнийг доромжилж байж сайхан унтаж амардаг болчихсон юм уу эсвэл. Ер нь, сэтгүүлч гэдэг өвөрмөц ажил. Гутал хийдэг хүнтэй харьцуулах боломжгүй. Тиймээс л эрүүл оюун ухаан сэтгүүл зүйд давамгайлах ёстой.
www. assa.mn
No comments:
Post a Comment