Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг тохиолдуулан “Глоб интернэшнл" ТББ-ын тэргүүн Х.Наранжаргалтай ярилцлаа.
-Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр тохиох гэж байна. Ер нь сэтгүүлчийн хараат бус байдал гэж юу вэ. Манай орны сэтгүүлзүй хараат бус байж чадаж байна уу?
-Хараат бус байдал бол хамгийн үнэт зүйл, сэтгүүлзүйн үнэ цэнэ нь юм. Энэ бол юугаар ч сольшгүй чухал зүйл. Монгол Улс хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн агуулгад нь хяналт тавихыг хориглосон Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуультай орон л доо. Гэвч өнөөдөр манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн агуулга бараг шууд цензур дор байна гэж хэлж болох юм. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэмшигч, эздээс удирдлагаар нь дамжуулан орж ирж байгаа цензур байна. Өнөөдөр камер, микрофон, үзгээ бариад явж байгаа сэтгүүлч хэлье гэсэн зүйлээ дотроо ямар нэгэн айдас агуулахгүйгээр хэлж чадаж байна уу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Би хэрвээ хэлж чадахгүй байгаа бол сэтгүүлзүйнхээ хамгийн үнэтэй зүйл болох хараат бус байдлаа алдсан гэсэн үг. Энэ хараат бус байдлын үнэ цэнийн төлөө бидний мэргэжил нэгт нөхөд дэлхийн өнцөг бүрт тэмцэн амь насаа алдаж хавчлага, мөрдлөгөд өртөж байна. Хэрвээ энэ үнэ цэнэгүй зүйл юм бол юуны төлөө тэр хүмүүс тэмцэж, амь насаа алдаад, тарчлан зовж, шоронд ороод байгаа хэрэг вэ. Энэ хэрэгтэй, үнэтэй зүйл учраас тэр хүмүүс амьдралаа зориулж байгаа юм. Манай орны хувьд бид хараат бус зүйлээ маш олон аргаар хөнгөхөн алдаж байна. Энэ хараат бус зүйлээ бид хамгаалахгүй байна гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага энэ талаар өөрсдийн дархлаагаа олж, яаж хараат бус байдлаа хадгалж үлдэх вэ гэдэг дээр анхаарах ёстой.
-Саяхан "Хил хязгааргүй сэтгүүлчид" олон улсын байгууллагаас гаргасан судалгаагаар манайх хэвлэлийн эрх чөлөөгөөрөө өмнөх оноос хоёр байр урагшилсан байна. Үүнд юу нөлөөлсөн юм бол?
-Юу нөлөөлснийг мэдэхгүй. Яагаад урагшилчихсаныг нь ч гайхаж байна. Миний бодлоор бүр ухармаар байгаа юм. Тэдний судалгааг жаахан гайхаж хүлээн авч байгаа. Уг нь Хил хязгааргүй сэтгүүлчид олон талын мэдээлэл цуглуулж манайхаас мэдээлэл авдаг. Энэ жил биднээс санал аваагүй.
-Энэ жил зарим телевиз, сайтуудыг хаасан. Монголд сэтгүүлзүйн эрх чөлөө ямар түвшинд байна вэ?
-Өнгөрсөн жилийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр илтгэл тавьж байхдаа танхимд байгаа хүмүүсээс Монголд хэвлэлийн эрх чөлөө байгаа гэж үзэж байгаа хүмүүс болон байхгүй, хагас байгаа гэсэн хүмүүсийг тус тусад нь гарыг нь өргүүлсэн. Тэгэхэд байгаа гэж үзсэн нэлээд олон хүн байсан. Хэвлэлийн эрх чөлөөг олон хэмжүүрээр шалгадаг. Хамгийн түрүүн эрхзүйн орчныг нь үздэг. Үүнийг аваад үзвэл Монголд хэвлэлийн эрх байна. Учир нь хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулсан, цензурыг хориглосон, төр хэвлэл мэдээлэлд оролцохыг хориглосон гэх мэт хууль бий. Нэг талаасаа ийм боловч нөгөө талаас сэтгүүлч нууц эх сурвалжаа хамгаалах эрх нь баталгаажаагүй. Төрийн нууцын болон байгалийн хуулийн хатуу заалтууд нь мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн зүйл заалтад нийцэж өөрчлөгдөөгүй байгаа. Эрх баригчид, улстөрчид сэтгүүлчдийн эсрэг нэр гутаахтайгаар холбоотойгоор нэхэмжлэл гаргах орон шоронгоор сүрдүүлэх боломж нээлттэй байна. Тийм болохоор эрхзүйн орчин тийм таатай биш гэсэн үг. Эрхзүйн орчинд бас ганцхан хууль биш дүрэм журмууд орно. Сүүлийн үед Монголын харилцаа холбооны газрын хоёр ч дүрэм, журам, Засгийн газрын тогтоол гарлаа. Үүнд ерөнхийдөө интернэтийг хязгаарлах, сэтгэгдлүүдэд хяналт тавих байгаа. Ингээд үзэхээр эрхзүйн орчин тийм ч таатай биш.
-Сэтгүүлчдийн өөрийн зохицуулалтын байгууллагын талаар их ярьдаг?
-Эрхзүйн орчноос гадна хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг наашлуулдаг зүйл нь хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалт юм. Шувуу хоёр далавчтай байгаад нисдэг гэж бодоход нэг тал нь хууль, тогтоомж нөгөө тал нь өөрийн зохицуулалт гэсэн үг. Өөрийн зохицуулалт гэдэг чинь сэтгүүлчдийг хариуцлагатай байх, ёс зүйгээ мөрдөх, өөрсдийнхөө асуудлыг дотроо хэлэлцэх, өөр өөрсдөдөө хяналт тавих юм. Улс төрийн халдлагаас өөрсдийгөө хамгаалах хэлбэр шүү дээ. Тэдний өөдөөс өөрийн зохицуулалт нь "Бид ийм ёсзүйн кодтой үүгээрээ ярина", "Бид ёсзүйг ярилцдаг хэвлэлийн зөвлөлтэй шүү. Та нар битгий оролц" гэдэг тогтолцоо юм л даа. Мөн сэтгүүлчдийг ажил олгогчтойгоо хараат бусаар ажиллах гэрээ байгуулах нь чухал байдаг. Гэрээ байгуулснаар өөрийнхөө хараат бус байдлыг хамгаалахаас гадна хөдөлмөрийн болон мэргэжлийн эрхээ хамгаалдаг. Энэ бүхэн алга байна. Тэгэхээр нэг далавчтай шувуу нисч чадахгүй шүү дээ.
-Дэлхийн сэтгүүлчдийн эрхийг хамгаалах өдрийг угтсан хуралд юуг онцолж байна вэ?
-Өнөөдөр дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр хэлэлцэж байгаа гол асуудал ЮНЕСКО-гийн сэдэв нь үгээ хэлэхээс эмээхгүй байх, аюулгүй орчинд ажиллах, хэвлэлийн эрх чөлөөний эсрэг гэм буруутай хүмүүс ял шийтгэлтэй байх. Монголд энэ бүхнийг аваад судлаад үзэхээр нэг нь ч алга байгаа. Сэтгүүлчид цахим орчинд хадгалагдаж байгаа мэдээллээ хамгаалах аюулгүй байлгах зэрэг нь асуудалтай. Ер нь манай нийтлэг орчин таатай биш байгаа юм. Тэгэхээр Монголд хэвлэлийн эрх чөлөө бүрэн дүүрэн байна гэж хэлэх арга байхгүй. Хэвлэлийн эрх чөлөө гэдэг хэн нэгэн улстөрч, мөнгөтэй хүн мөнгөө төлөөд өөрийнхөө дэгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тогтоохыг хэлдэггүй. Энэ бол сэтгүүлчид хараат бус байдлаар иргэддээ үнэнийг хэлэхийг хэлээд байгаа юм. Үнэн үгэнд дургүй, шүүмжлүүлэх дургүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг өөрийнхөө төлөө ашиглах сонирхолтой хүмүүс их байна. Тэр хүмүүсийг эсэргүүцэх дархлаа өнөөдөр манай хэвлэл мэдээлэлд алга. Ихэнх хүмүүс хэвлэлийн эрх чөлөөг сэтгүүлчдийн эрх гэж бодоод байдаг. Хэвлэлийн эрх чөлөө нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг амьдрал дээр бодитойгоор хэрэгжүүлж байгаа тийм эрх юм.
-Манай хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай албан тушаалтан, томоохон компаниуд хаалтын гэрээ хийдэг болсон. Гадны оронд ийм зүйл байдаг уу?
-Төрийн буюу бидний татварын өчнөөн мөнгөөр өөрийнхөө эсрэг шүүмжлэлийг хаахын тулд хаалтын гэрээ байгуулж байна. Гадны орнуудад ийм юм байдаггүй. Зар сурталчилгаанд баримтлах зарчим гэж бий. Өөрийнх нь хэвлэл мэдээллээр гарч байгаа төлбөртэй агуулгыг бусад оронд зар сурталчилгаа гэж үздэг. Түүндээ баримтлах ёс зүйн кодтой байдаг. Өнөөдөр бидэнд тийм юм байхгүй байна.
-Хэвлэл мэдээллийн томоохон группууд бий болж байна. Энэ сэтгүүлзүйн эрүүл үзэгдэл мөн үү?
-Манайд өнөөдөр байхгүй эрхзүйн хувьд дутагдаж байгаа хоёр хууль бий. Түүний нэг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн өмчлөл нь ил тод байх үүрэг хүлээлгэсэн. Нөгөө нь хэвлэл мэдээллийн салбарын төвлөрлийг сааруулах хууль юм. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн салбарт нэг хэсэг хүн монополь эрх эдлэхийг хязгаарласан хууль байхгүй. Манайд дээрх хуулиуд байхгүй ч эрхзүйн акт бий. Тухайлбал, Өрсөлдөөний тухай хууль байна, Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны дүрэм журмууд байгаа. Гэхдээ хэрэгжихгүй байгаа юм. Яагаад энэ төвлөрлийг сааруулах хууль хэрэгтэй вэ гэхээр мөнгөтэй хүн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг худалдаж аваад гартаа оруулчихаж байна шүү дээ. Мардок гээд бидний ярьдаг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн мундаг магнат бий. Тэр чинь сүүлдээ дэлхийн бүх орнуудад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл худалдаж аваад эхэлж байгаа юм. Бүх юм нэг хүний гарт төвлөрөхөөр олон ургальч үзлийг хаачихаж байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олон байх тусмаа нийгэмд олон ургальч үзэл бий болно. Тэгэхээр олон ургальч үзэл, хэвлэл мэдээллийн олон талт чөлөөт байдал зэргийг хангахын тулд хууль хэрэгтэй байдаг.
-Сэтгүүлчдийн боловсролыг нэлээд шүүмжилдэг болсон. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхвол?
-Үүнийг яривал ганц сэтгүүлзүй гэлтгүй ерөнхийдөө дээд боловсролын чанарын асуудал гарах байх. Би боловсролын чиглэлийн хүн биш болохоор үнэлэлт дүгнэлт өгч чадахгүй. Ганцхан их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангид нийгэм, улс төр, эдийн засгийн суурь хичээл маш их орох хэрэгтэй байна. Яагаад гэвэл одоо зарим сэтгүүлчдийн тавьж байгаа асуулт нь төр сэтгэлгээтэй, иргэдээ дарсан, эрх баригчдыг хамгаалсан байдаг. "Энэ иргэд жагсаал хийгээд байна. Ингэх ёстой ч юм уу" гэх маягийн асуулт тавьдаг. Гэтэл хэвлэлийн эрх чөлөө гэдэг сэтгүүлчийн биш иргэний эрх юм. Хэчнээн идэвхитэй иргэн ганцаараа гүйгээд улс оронд болж байгаа бүх мэдээллийг авах боломжгүй. Тиймээс өөрийнхөө бүх найдварыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд өгч байгаа юм. Гэтэл нөгөө хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл миний хүссэн мэдээллийг өгөхгүй. Заримдаа төөрөлдөөд байдаг. Ингэхээр хэн нь үнэн яриад байгааг мэдэхгүй болчихдог. Тэгэхээр тухайн иргэний итгэл алга болно. Ганцхан хэвлэл мэдээлэлд итгэх итгэл биш нийгэмдээ итгэх итгэл нь алдагдчихаж байгаа юм. Тийм учраас ийм хариуцлагатай ажил хийж байгаагаа бодох ёстой. Олон улсын хэмжээнд сэтгүүлчдэд онцгой эрх гэж байхгүй онцгой үүрэг бий гэж.
-Эрхийг хамгаалах өдөр, аливаа хурлаар сэтгүүлчдийн нийгмийн асуудлыг их хөнддөг?
-Ингэхийн тулд сэтгүүлчдэд үйлдвэрчний эвлэл зайлшгүй шаардлагатай. Сэтгүүлчдийн цалин хөлс, эрхийг үйлдвэрчний эвлэл хамгаалах ёстой. Сэтгүүлчдийн байгууллага үйлдвэрчний эвлэл шиг эрх мэдэлтэй биш. Яагаад гэвэл үйлдвэрчний эвлэл нь хуулиар зохицуулагдсан байдаг. Хуулийн дагуу гурван талт гэрээ хэлэлцээ хийх эрхтэй. Хэрвээ хүчтэй үйлдвэрчний эвлэлтэй байх юм бол бүх юмаа ажил олгогчтойгоо сууж байгаад шийдэх боломжтой. Энэ алга байгаа нь сэтгүүлчдийн өөрсдийнх нь арчаагүйнх шүү дээ.
-"СКАЙ" телевизийн захирлын хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас үзэхэд хэвлэлийнхэн нэг талыг хэт барьж шуурсан тухай байсан. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Сэтгүүлч хүн байнга эргэлзэж байх ёстой. Хуульч, сэтгүүлч хоёрт байх чанар пактыг гартаа оруулах хүртлээ эргэлзэж байх юм. Би тэр залууг үнэн хэлж байгаа гэдэгт ч, СКАЙ телевизэд ч эргэлзэж байгаа. Ямар нэг үнэн байгаа байх. Үүнийг хуулийн байгууллага тогтооно. Хэрвээ тэр залуугийн үнэн байвал манайхан туйлын ёс зүйгүй хэрэг хийсэн. Гэхдээ би телевизийн сэтгүүлчээр ажиллаж байсан учраас дүрсний утга учрыг ялгана. Дүрсийг яаж ч эвлүүлж болно. Гэхдээ цэцэг бол цэцэг хэвээрээ, мод бол мод хэвээрээ л байдаг. Яаж доороос нь авсан, дээрээс нь авсан мод л байдаг.
Ж.Баярсайхан
-Хараат бус байдал бол хамгийн үнэт зүйл, сэтгүүлзүйн үнэ цэнэ нь юм. Энэ бол юугаар ч сольшгүй чухал зүйл. Монгол Улс хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн агуулгад нь хяналт тавихыг хориглосон Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуультай орон л доо. Гэвч өнөөдөр манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн агуулга бараг шууд цензур дор байна гэж хэлж болох юм. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэмшигч, эздээс удирдлагаар нь дамжуулан орж ирж байгаа цензур байна. Өнөөдөр камер, микрофон, үзгээ бариад явж байгаа сэтгүүлч хэлье гэсэн зүйлээ дотроо ямар нэгэн айдас агуулахгүйгээр хэлж чадаж байна уу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Би хэрвээ хэлж чадахгүй байгаа бол сэтгүүлзүйнхээ хамгийн үнэтэй зүйл болох хараат бус байдлаа алдсан гэсэн үг. Энэ хараат бус байдлын үнэ цэнийн төлөө бидний мэргэжил нэгт нөхөд дэлхийн өнцөг бүрт тэмцэн амь насаа алдаж хавчлага, мөрдлөгөд өртөж байна. Хэрвээ энэ үнэ цэнэгүй зүйл юм бол юуны төлөө тэр хүмүүс тэмцэж, амь насаа алдаад, тарчлан зовж, шоронд ороод байгаа хэрэг вэ. Энэ хэрэгтэй, үнэтэй зүйл учраас тэр хүмүүс амьдралаа зориулж байгаа юм. Манай орны хувьд бид хараат бус зүйлээ маш олон аргаар хөнгөхөн алдаж байна. Энэ хараат бус зүйлээ бид хамгаалахгүй байна гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага энэ талаар өөрсдийн дархлаагаа олж, яаж хараат бус байдлаа хадгалж үлдэх вэ гэдэг дээр анхаарах ёстой.
-Саяхан "Хил хязгааргүй сэтгүүлчид" олон улсын байгууллагаас гаргасан судалгаагаар манайх хэвлэлийн эрх чөлөөгөөрөө өмнөх оноос хоёр байр урагшилсан байна. Үүнд юу нөлөөлсөн юм бол?
-Юу нөлөөлснийг мэдэхгүй. Яагаад урагшилчихсаныг нь ч гайхаж байна. Миний бодлоор бүр ухармаар байгаа юм. Тэдний судалгааг жаахан гайхаж хүлээн авч байгаа. Уг нь Хил хязгааргүй сэтгүүлчид олон талын мэдээлэл цуглуулж манайхаас мэдээлэл авдаг. Энэ жил биднээс санал аваагүй.
-Энэ жил зарим телевиз, сайтуудыг хаасан. Монголд сэтгүүлзүйн эрх чөлөө ямар түвшинд байна вэ?
-Өнгөрсөн жилийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр илтгэл тавьж байхдаа танхимд байгаа хүмүүсээс Монголд хэвлэлийн эрх чөлөө байгаа гэж үзэж байгаа хүмүүс болон байхгүй, хагас байгаа гэсэн хүмүүсийг тус тусад нь гарыг нь өргүүлсэн. Тэгэхэд байгаа гэж үзсэн нэлээд олон хүн байсан. Хэвлэлийн эрх чөлөөг олон хэмжүүрээр шалгадаг. Хамгийн түрүүн эрхзүйн орчныг нь үздэг. Үүнийг аваад үзвэл Монголд хэвлэлийн эрх байна. Учир нь хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулсан, цензурыг хориглосон, төр хэвлэл мэдээлэлд оролцохыг хориглосон гэх мэт хууль бий. Нэг талаасаа ийм боловч нөгөө талаас сэтгүүлч нууц эх сурвалжаа хамгаалах эрх нь баталгаажаагүй. Төрийн нууцын болон байгалийн хуулийн хатуу заалтууд нь мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн зүйл заалтад нийцэж өөрчлөгдөөгүй байгаа. Эрх баригчид, улстөрчид сэтгүүлчдийн эсрэг нэр гутаахтайгаар холбоотойгоор нэхэмжлэл гаргах орон шоронгоор сүрдүүлэх боломж нээлттэй байна. Тийм болохоор эрхзүйн орчин тийм таатай биш гэсэн үг. Эрхзүйн орчинд бас ганцхан хууль биш дүрэм журмууд орно. Сүүлийн үед Монголын харилцаа холбооны газрын хоёр ч дүрэм, журам, Засгийн газрын тогтоол гарлаа. Үүнд ерөнхийдөө интернэтийг хязгаарлах, сэтгэгдлүүдэд хяналт тавих байгаа. Ингээд үзэхээр эрхзүйн орчин тийм ч таатай биш.
-Сэтгүүлчдийн өөрийн зохицуулалтын байгууллагын талаар их ярьдаг?
-Эрхзүйн орчноос гадна хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг наашлуулдаг зүйл нь хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалт юм. Шувуу хоёр далавчтай байгаад нисдэг гэж бодоход нэг тал нь хууль, тогтоомж нөгөө тал нь өөрийн зохицуулалт гэсэн үг. Өөрийн зохицуулалт гэдэг чинь сэтгүүлчдийг хариуцлагатай байх, ёс зүйгээ мөрдөх, өөрсдийнхөө асуудлыг дотроо хэлэлцэх, өөр өөрсдөдөө хяналт тавих юм. Улс төрийн халдлагаас өөрсдийгөө хамгаалах хэлбэр шүү дээ. Тэдний өөдөөс өөрийн зохицуулалт нь "Бид ийм ёсзүйн кодтой үүгээрээ ярина", "Бид ёсзүйг ярилцдаг хэвлэлийн зөвлөлтэй шүү. Та нар битгий оролц" гэдэг тогтолцоо юм л даа. Мөн сэтгүүлчдийг ажил олгогчтойгоо хараат бусаар ажиллах гэрээ байгуулах нь чухал байдаг. Гэрээ байгуулснаар өөрийнхөө хараат бус байдлыг хамгаалахаас гадна хөдөлмөрийн болон мэргэжлийн эрхээ хамгаалдаг. Энэ бүхэн алга байна. Тэгэхээр нэг далавчтай шувуу нисч чадахгүй шүү дээ.
-Дэлхийн сэтгүүлчдийн эрхийг хамгаалах өдрийг угтсан хуралд юуг онцолж байна вэ?
-Өнөөдөр дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр хэлэлцэж байгаа гол асуудал ЮНЕСКО-гийн сэдэв нь үгээ хэлэхээс эмээхгүй байх, аюулгүй орчинд ажиллах, хэвлэлийн эрх чөлөөний эсрэг гэм буруутай хүмүүс ял шийтгэлтэй байх. Монголд энэ бүхнийг аваад судлаад үзэхээр нэг нь ч алга байгаа. Сэтгүүлчид цахим орчинд хадгалагдаж байгаа мэдээллээ хамгаалах аюулгүй байлгах зэрэг нь асуудалтай. Ер нь манай нийтлэг орчин таатай биш байгаа юм. Тэгэхээр Монголд хэвлэлийн эрх чөлөө бүрэн дүүрэн байна гэж хэлэх арга байхгүй. Хэвлэлийн эрх чөлөө гэдэг хэн нэгэн улстөрч, мөнгөтэй хүн мөнгөө төлөөд өөрийнхөө дэгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тогтоохыг хэлдэггүй. Энэ бол сэтгүүлчид хараат бус байдлаар иргэддээ үнэнийг хэлэхийг хэлээд байгаа юм. Үнэн үгэнд дургүй, шүүмжлүүлэх дургүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг өөрийнхөө төлөө ашиглах сонирхолтой хүмүүс их байна. Тэр хүмүүсийг эсэргүүцэх дархлаа өнөөдөр манай хэвлэл мэдээлэлд алга. Ихэнх хүмүүс хэвлэлийн эрх чөлөөг сэтгүүлчдийн эрх гэж бодоод байдаг. Хэвлэлийн эрх чөлөө нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг амьдрал дээр бодитойгоор хэрэгжүүлж байгаа тийм эрх юм.
-Манай хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай албан тушаалтан, томоохон компаниуд хаалтын гэрээ хийдэг болсон. Гадны оронд ийм зүйл байдаг уу?
-Төрийн буюу бидний татварын өчнөөн мөнгөөр өөрийнхөө эсрэг шүүмжлэлийг хаахын тулд хаалтын гэрээ байгуулж байна. Гадны орнуудад ийм юм байдаггүй. Зар сурталчилгаанд баримтлах зарчим гэж бий. Өөрийнх нь хэвлэл мэдээллээр гарч байгаа төлбөртэй агуулгыг бусад оронд зар сурталчилгаа гэж үздэг. Түүндээ баримтлах ёс зүйн кодтой байдаг. Өнөөдөр бидэнд тийм юм байхгүй байна.
-Хэвлэл мэдээллийн томоохон группууд бий болж байна. Энэ сэтгүүлзүйн эрүүл үзэгдэл мөн үү?
-Манайд өнөөдөр байхгүй эрхзүйн хувьд дутагдаж байгаа хоёр хууль бий. Түүний нэг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн өмчлөл нь ил тод байх үүрэг хүлээлгэсэн. Нөгөө нь хэвлэл мэдээллийн салбарын төвлөрлийг сааруулах хууль юм. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн салбарт нэг хэсэг хүн монополь эрх эдлэхийг хязгаарласан хууль байхгүй. Манайд дээрх хуулиуд байхгүй ч эрхзүйн акт бий. Тухайлбал, Өрсөлдөөний тухай хууль байна, Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны дүрэм журмууд байгаа. Гэхдээ хэрэгжихгүй байгаа юм. Яагаад энэ төвлөрлийг сааруулах хууль хэрэгтэй вэ гэхээр мөнгөтэй хүн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг худалдаж аваад гартаа оруулчихаж байна шүү дээ. Мардок гээд бидний ярьдаг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн мундаг магнат бий. Тэр чинь сүүлдээ дэлхийн бүх орнуудад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл худалдаж аваад эхэлж байгаа юм. Бүх юм нэг хүний гарт төвлөрөхөөр олон ургальч үзлийг хаачихаж байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олон байх тусмаа нийгэмд олон ургальч үзэл бий болно. Тэгэхээр олон ургальч үзэл, хэвлэл мэдээллийн олон талт чөлөөт байдал зэргийг хангахын тулд хууль хэрэгтэй байдаг.
-Сэтгүүлчдийн боловсролыг нэлээд шүүмжилдэг болсон. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхвол?
-Үүнийг яривал ганц сэтгүүлзүй гэлтгүй ерөнхийдөө дээд боловсролын чанарын асуудал гарах байх. Би боловсролын чиглэлийн хүн биш болохоор үнэлэлт дүгнэлт өгч чадахгүй. Ганцхан их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангид нийгэм, улс төр, эдийн засгийн суурь хичээл маш их орох хэрэгтэй байна. Яагаад гэвэл одоо зарим сэтгүүлчдийн тавьж байгаа асуулт нь төр сэтгэлгээтэй, иргэдээ дарсан, эрх баригчдыг хамгаалсан байдаг. "Энэ иргэд жагсаал хийгээд байна. Ингэх ёстой ч юм уу" гэх маягийн асуулт тавьдаг. Гэтэл хэвлэлийн эрх чөлөө гэдэг сэтгүүлчийн биш иргэний эрх юм. Хэчнээн идэвхитэй иргэн ганцаараа гүйгээд улс оронд болж байгаа бүх мэдээллийг авах боломжгүй. Тиймээс өөрийнхөө бүх найдварыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд өгч байгаа юм. Гэтэл нөгөө хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл миний хүссэн мэдээллийг өгөхгүй. Заримдаа төөрөлдөөд байдаг. Ингэхээр хэн нь үнэн яриад байгааг мэдэхгүй болчихдог. Тэгэхээр тухайн иргэний итгэл алга болно. Ганцхан хэвлэл мэдээлэлд итгэх итгэл биш нийгэмдээ итгэх итгэл нь алдагдчихаж байгаа юм. Тийм учраас ийм хариуцлагатай ажил хийж байгаагаа бодох ёстой. Олон улсын хэмжээнд сэтгүүлчдэд онцгой эрх гэж байхгүй онцгой үүрэг бий гэж.
-Эрхийг хамгаалах өдөр, аливаа хурлаар сэтгүүлчдийн нийгмийн асуудлыг их хөнддөг?
-Ингэхийн тулд сэтгүүлчдэд үйлдвэрчний эвлэл зайлшгүй шаардлагатай. Сэтгүүлчдийн цалин хөлс, эрхийг үйлдвэрчний эвлэл хамгаалах ёстой. Сэтгүүлчдийн байгууллага үйлдвэрчний эвлэл шиг эрх мэдэлтэй биш. Яагаад гэвэл үйлдвэрчний эвлэл нь хуулиар зохицуулагдсан байдаг. Хуулийн дагуу гурван талт гэрээ хэлэлцээ хийх эрхтэй. Хэрвээ хүчтэй үйлдвэрчний эвлэлтэй байх юм бол бүх юмаа ажил олгогчтойгоо сууж байгаад шийдэх боломжтой. Энэ алга байгаа нь сэтгүүлчдийн өөрсдийнх нь арчаагүйнх шүү дээ.
-"СКАЙ" телевизийн захирлын хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас үзэхэд хэвлэлийнхэн нэг талыг хэт барьж шуурсан тухай байсан. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Сэтгүүлч хүн байнга эргэлзэж байх ёстой. Хуульч, сэтгүүлч хоёрт байх чанар пактыг гартаа оруулах хүртлээ эргэлзэж байх юм. Би тэр залууг үнэн хэлж байгаа гэдэгт ч, СКАЙ телевизэд ч эргэлзэж байгаа. Ямар нэг үнэн байгаа байх. Үүнийг хуулийн байгууллага тогтооно. Хэрвээ тэр залуугийн үнэн байвал манайхан туйлын ёс зүйгүй хэрэг хийсэн. Гэхдээ би телевизийн сэтгүүлчээр ажиллаж байсан учраас дүрсний утга учрыг ялгана. Дүрсийг яаж ч эвлүүлж болно. Гэхдээ цэцэг бол цэцэг хэвээрээ, мод бол мод хэвээрээ л байдаг. Яаж доороос нь авсан, дээрээс нь авсан мод л байдаг.
Ж.Баярсайхан
Нийслэл таймс
No comments:
Post a Comment