Бид энэ удаа олон мянган хүний мөрөөдөл хүсэл болсон Оксфордын Их Сургуульд Монголоос анх удаа Нийгмийн ухаанаар докторын зэрэг хамгаалсан, МУИС-ийн Түүхийн тэнхимийн багш Дашдондогийн Баярсайханыг урьж ярилцлаа. Тэрээр Өрнөдийн эрдэмтэд хүртэл бүтээлээ хэвлуулэхийт хүсдэг Brill Leiden хэвлэлийн газарт “Тhe Mongols and the Armenians (1220-1335)” номоо хэвлүүлж, Кэмбрижийн түүхийн цувралд “Монголын эзэнт гүрний түүх” хэмээх номын зохиогчдын багт ажиллах урилгыг хүлээн аваад байгаа юм. Монгол эмэгтэй оюуны хүчээрээ дэлхийн түвшинд үнэлэгдээд байгаа нь нийт монголчуудын бахархал яах аргагүй мөн билээ. Дашрамд "Туул&Туяа” буланг хамтран хөтөлдөг Ш. Туяа маань Кэмбрижийн Их Сургуульд мэргэжил дээшлуулэхээр түр хугацаагаар явсан тул түүний оронд мөн уг сургуульд нийгмийн антропологиор мастерын зэрэг хамгаалсан МУИС-ийн багш, аялагч П.Чулуунбаттай хамтран энэ буланг хүргэж байхаар болсоныг дуулгая.
П.ЧУЛУУНБАТ: Дэлхийн алдартай том сургуульд монгол эмэгтэй хэрхэн элсэн орж суралцах болов? Тэр түүхээ яриач?
Д.БАЯРСАЙХАН: Дэлхийн томоохон сургуулиудад ороход босго өндөртэй, сурах үндсэн хөтөлбөр нь их шахуу байдаг болохоор манайхан халширдаг байх. Гэхдээ монгол хүн ямар ч сайн сургуульд суралцах бүрэн боломжтой гэдгийг би өөрийнхөө жишээн дээр баталж хэлмээр байна. Хамгийн гол нь зөв зорилготой очих хэрэгтэй. Тэгээд ямар мэргэжлээр ямар хүн болж төгсөх вэ гэдгээ сайн мэддэг байх ёстой. Бас тэр сургуулиуд төлбөр өндөртэй. Би анх очиж байхдаа 18 мянган фунт-стерлингийн төлбөр төлж байж хичээлдээ суух эрх авч байсан. Харин сүүлийн жилүүдийн төлбөр өссөөр байгаад 22 мянган фунт-стерлинг болсон. Гэхдээ энэ их мөнгө надаас гараагүй, бүгд тэтгэлэгээр олдсон. Тэр тэтгэлэгийг авахын тулд их өрсөлдөөн байна, сургуульд элсэн орохоос дутахгүй, зарим үед илүү өндөр шалгуурыг ч давах хэрэг гардаг. Тэтгэлэг авна гэдэг тэр хүн өөрийнхөө тулд хийж байгаа маш том зүйл гэж ойлгож болно. Тиймээс өөрийн тодорхойлолт болон ямар хөгөлбөрөөр, ямар үр дүнтэй суралцах тухайгаа бичихдээ яагаад тэр арван мянган хүнээс ганцхан чамд тэтгэлэг очих ёстой вэ гэдгийг сайн бодож бичих хэрэгтэй.
Э.ТУУЛ: Та Оксфордод хичнээн жил суралцав?
Д.БАЯРСАЙХАН: Би магистр, докторын зэргээ хамгаалж зургаан жил сурсан. Уг нь анх докторантурт суралцах гэж явсан боловч тодорхой шалтгаануудын улмаас магистрантурт орсон. Миний сэдвийг удирдах профессор солигдож шинэ багш ирж байсан учраас докторын түвшиний хичээл энэ жилдээ заахгүй, дараа жил заана гэж хэлсэн. Хоёрдугаарт намайг барууны аль нэг сургуулийн арга барил эзэмшсэн эсэхийг асуусан. Үүнийг эзэмшээгүй бол магистрын курст тэр бүхнийг олгодог, иймд докторын хөтөлбөрөөс өмнө судалгааны арга зүйгээ эзэмших хэрэггэй гэж зөвлөсөн. Тэгээд ч докторын курс нь боловсролын докторын хөтөлбөр биш, бүтээлээрээ бие дааж хамгаалах тогтолцоо байсан учраас, бас эрдэм шинжилгээний ажил бичих дадал эзэмших учраас заавал магисгрын курст орох шаардлага гарсан юм. Ингээд нэг жилийн дараа би үндсэн зорилго болсон докторын зэрэгт суралцах болсон.
Э.ТУУЛ: Суралцах хугацаанд хэцүү зүйл тулгарч байв уу?
Д.БАЯРСАЙХАН: Миний эзэмшиж байгаа мэргэжлээс шалтгаалаад судалгааны хоёр хэл, сурвалжийн хоёр хэл, сонгодог хоёр хэлтэй байх шаардлага тавигдсан. Үүнд миний унаган монгол хэл, англи хэл орохгүй. Тэгэхээр би нийт зургаан хэлний мэдлэгтэй байх ёстой болсон. Судалгааны хэлэнд орос, герман хэлийг оролцуулсан. Харин сурвалжийн хэлэнд армян, перс хэлийг оруулсан. Армян хэл Монголын дундад зууны түүхтэй холбоотой сурвалжийн хэлний нэг болохоор би бакалаврын дипломоо армян хэл дээр бичиж байсан. Перс хэл мөн адил Монголын эзэнт гүрний сурвалжийн чухал хэл. Бас Армянд суралцаж байхдаа перс хэлийг үзэж байлаа. Иймд сурвалжийн хэлээ энэ хоёр хэлээр төлөөлүүлсэн. Тэгээд сонгодог хэлний асуудал гарсан. Би Армянд байхдаа грек, латин хэлний анхан шатны курст сууж байсан юм. Тэгэхээр надад тэр хичээлийг үзсэн гэсэн батлах баримт байсан. Тэгээд ч армян бичгийн хэл нь грек хэл дээр суурилж цагаан толгойгоо зохиосон тул сонгодог хэлний асуудалд нэмэр болсон. Ялангуяа сүүлд Оксфордод сурвалж судлалын хичээлүүд ороод эхлэхээр грек гаралтай үг үү, латин гаралтай үг үү гэх мэтээр задлан шинжлэл хийдэг тул гарцаагүй хэлний мэдлэг шаардлагатай юм билээ. Сургалтын явцад мэдэж байгаагаа үргэлж батлах хэрэгтэй байсан. Сурвалжийг бол тухайн хэл дээрхи сурвалжаас шууд текст өгөөд л уншуулдаг байлаа. Одоо бодохноо эмээмээр, ёстой л тэнэгийн дотор уужуу гэдэг л байж дээ. Гэхдээ хүн шантарч болохгүй. Өөрөө их хичээх хэрэгтэй. Одооны залуус эхлээд монгол хэлээ маш сайн сураад дараа нь гадаад хэл сурах хэрэгтэй. Цаашдаа судлаач болж эрдмийн мөр хөөх гэж байгаа хүн наад зах нь судалгааны хоёр хэлтэй байх ёстой. Үүнийг эртхэн захимаар санагддаг.
Э.ТУУЛ: Таны судалгааны гол чиглэл?
Д.БАЯРСАЙХАН: Би анх очихдоо Ил хаадын судалгаагаар ажлаа хийнэ гэж их том ярьж профессоруудын зөвлөлийн хурлаар орсон. Оксфордын Дорно дахины тэнхимд нэрийг нь дуулахад ч эмээмээр Араб, Перс судлалын магнатууд сууж байгаа юм чинь. Тэдгээр нэр хүндтэй профессоруудын шүүлтээр ороход “Та монгол Ил хаадыг судлаад шинжлэх ухаанд чухам ямар хувь нэмэр оруулах гэж байгаа юм бэ? Та нар Монголдоо л Ил хаадын судлалыг мэдэхгүй байгаа болохоос биш дэлхий даяар энэ сэдвийг нэвт судалчихсан, ихэнх сурвалжуудыг орчуулчихсан байгаа. Үүн дээр чи юу нэмж, ямар хувь нэмэр оруулах юм бэ?” гэдэг юм байна. Ил хаадын сурвалжийн талаар Өрнөдөд үнэхээр маш их судалгаа хийчихсэн болохоор би яах билээ гэж аргагүй бодсон. Оксфордод магистрын курст сурч байхдаа би армян хэл дээрх сурвалж судлалаар V-XIII зууны үеийн ямар ч текст ирж болох 12 цагийн шалгалт өгч байсан. Зөвхөн сурвалжийн орчуулгаар шүү дээ, тэр текстээ англи хэл рүү орчуулна. Олсон энэ гуршлага дээрээ дөрөөлж Ил хаадын сурвалжийн хүрээнд армян сурвалжуудыг оруулж ирье гэж шийдсэн. Үүнийг маань профессорын зөвлөл классик судалгаа болох байх гэж их дэмжсэн. Үүнээс өөр нүх сүв ч олдохгүй гэж хэлсэн дээ. Монгол, Армян сурвалж дээрээ үндэслээд Перс, Араб, Латин сурвалжуудын харьцуулсан судалгааг голчилсон. Иймээс эхний гурван жил толгой өндийх завгүй уншиж байлаа. Энэ байдлаараа тэсэх болов уу гэтлээ суусан. Амтанд нь ороод ирэхээр үнэхээр суудаг л болдог юм билээ.
Эрдэмтдийг торөөс үнэлэх, үнэлэхзүй нь надад нэг их сонин биш.
Өрнөдийн эрдэмтэд хүртэл ажлаа хэвлүүлэх гэж чармайдаг
Brill-д бүтээлээ хэвлүүлнэ гэдэз хэн нэгэн дуу дуулаад
төрийн шагнал авахаас илүү үнэлэмж.
П.ЧУЛУУНБАТ: Антропологид хээрийн судалгаа хийлгэдэг. Та хээрийн судалгаагаа хаана хийж байсан бэ?
Д.БАЯРСАЙХАН: Британийн Консул хэмээх эрдэм шинжилгээний ажил дэмждэг газраас Иранд дадлага хийх хоёр сарын санхүүгийн тэтгэлэг олгосон. Иран улс тулгуур исламын орон болохоор эмэгтэй хүн явж судалгаа хийхэд маш хүнд, барагтай бол зөвшөөрөл өгдөггүй. Жуулчны виз харьцангуй амархан гардаг ч судалгааны виз хэцүү юм байна лээ. Тэнд байх хугацаандаа Монголын Ил хаадын байсан бүх түүхэн газраар явсан. Хар алчуур боож, нөмрөг нөмрөөд, ил гарах биеийн бүх хэсгээ далдлаад, үүргэвчээ үүрээд тэр хол замд гарсан даа. Ираны хөдөө хээр хаа нэг газар алга болоод үрэгдэхэд хэн ч мэдэхгүй өнгөрч болох юм билээ. Манай Хүлэг хааны бүслээд сууж байсан Маймун-Диз гэж ууланд очих жолооч олохоос эхлээд их хэцүү байлаа. Арай гэж гуйж мөнгө хөлсөө ахиулж байж нэг очсон. Бас орон нутгийн автобусаар хадан хясааны ирмэг дээгүүрх замаар явж байсан минь их аюултай, хэцүү сорилт байсан. Манай Монгол хаад голдуу Ираны баруун хойд зүгт, нэг талдаа уултай, нөгөө талдаа тал хээр тийм газар суурьшиж байсан юм байна. Одоо бодоход манай өвөг дээдэс Монголынхоо төв бүсийн нутгийг санагдуулах тийм газрыг сонгож амьдарч байсан юм билээ. Тийшээ явахын тулд өртөөлж очино, орогнох газар зочид буудал ховор, ганцаараа яваа эмэгтэй хүнийг хүлээж авахдаа их хойрго. Ямар ч байсан яваад, үзэх ёстой газраа үзээд, тэмдэглэлээ хийсэн. Одоо тэр тэмдэглэлийг нэг гаргах хэрэгтэй байх. Манайхан одооноос Ил хаадыг сонирхож, төрийн тэргүүн хүртэл явж үзэж байна. Цаашдаа Ил хаадыг улам олон хүн судлаасай гэж боддог. Энэ бол ганц хүний хийх ажил биш шүүдээ. Одоо миний шавь нараас гуравдугаар курсынхан перс хэл сонирхож байгаа. Дараа улирлаас анхан шатны түвшинд заах төлөвлөгөөтэй, шавь нараа бэлтгэх бодолтой байна даа.
Э.ТУУЛ: Диссертацийн хамгаалалт хэр ширүүн байсан бэ?
Д.БАЯРСАЙХАН: Барууны тогтсон сургуультай, өндөр мэдлэгтэй эрдэмтэд өөрийнхөө хүрээлэлд шинэ хүн оруулах дургүй. Маш хатуу өрсөлдөөнтэй. Гэхдээ манайхан шиг “чи, би”-дээ тулсан өрсөлдөөн биш, дандаа бүтээлээрээ өрсөлддөг. Нэгнийхээ үзэл бодлыг няцаах буюу өөрийнхөө үзэл бодлыг хамгаалах их хатуу ширүүн тэмцэл явагддаг. Хамгаалалтанд өөр сургуулиас томилогдсон огт танихгүй багш нар ирнэ. Тэд үндсэндээ энэ хүнийг унагаана гэсэн бодлоор ирдэг. Би “Энэ хүмүүс намайг хүлээж авахгүй, аль болох унагаах зорилготой байгаа” гэсэн бодлоор судалгааны ажлаа эртнээс хийсэн. Бичиж байхдаа хүртэл “Энэ санааг тэр хүн үзвэл ингэж асууна, би ийм хариу барина” гэж дотроо бодож, ийм том давааг давахдаа л давна гэж өөрийгөө зоригжуулж байсан. Тиймдээ ч өндөр үнэлгээтэй хамгаалсан.
Э.ТУУЛ: Та өөрийнхөө судалгаагаар ном хэвлүүлсэн үү?
Д.БАЯРСАЙХАН: Номоо хэвлүүлэхэд их сонин юм болсон. Би их азтай хүн шиг байгаа юм. Яагаад гэхээр өөрийнхөө жишээгээр Оксфордод монгол хүн сурч болдог гэдгийг үзүүлсэн, миний араас хүмүүс дагаад сураасай гэж боддог. Том сургуулийн нэр хүнд гэж их шүү дээ. Нутагтаа ирээд МУИС-ийн Монгол судлалын төвд ажиллаж байхад Вrill-аас диссертацаа ном болгож гаргах хүсэлт байна уу гэсэн санал тавьсан захидал ирсэн. Вrill Leiden гэж 1683 оноос үүсэлтэй, Нидерландад байрладаг, эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил хэвлэдэг, тогтсон нэр хүнд, уншигчидтай хэвлэлийн газар юм билээ. Тэнд номоо хэвлүүлнэ гэдэг маш их аз завшаантай хэрэг. Өрнөдийн эрдэмтэд хүртэл ажлаа хэвлүүлэх гэж чармайдаг тийм газар. Би тэнд ажлаа хэвлүүлнэ гэж мөрөөдөж ч яваагүй. Вrill төлөөлөгчдөө Европын их дээд сургуулиудаар явуулж, шинээр хамгаалсан ажлуудтай танилцуулдаг юм билээ. Тэгээд миний ажлыг уншчихаад сургуулиас хаягийг маань аваад захиа бичсэн юм билээ. Надад бас докторын диссертацийг шууд байгаагаар нь ном болгож гаргадаг Германы нэг хэвлэлийн газраас санал ирсэн. Харин Вrill бол судалгааны зохиол болгож гаргадаг. Диссертацийг тусгай аргын дагуу ном болгодог болохоор Вrill-аас надад нэг жилийн хугацаа өгсөн. Хамгийн гол нь англи хэлний редакторын ажлыг өөрөө хариуцах ёстой шүү гэж хэлсэн. Би анх маш олон шалгуур байгааг мэдэлгүй баярлаад байсан юм байна лээ. Номоо Вrill -д өгсөнийхөө дараа л мэргэжлийн олон хүний шалгуурт орсон гэдгийг мэдсэн. Тэдний шүүмжлэл сүүлд нь ирдэг юм билээ. Тэнд байсан долоон асуултанд бүгдэд нь “Yes” гэж хариулсаныг үзээд би их баярласан. Тэр бол миний ажлын үнэлгээ гэж ойлгосон.
Э.ТУУЛ: Ямар нэртэй ном гарсан бэ?
Д.БАЯРСАЙХАН: “The Mongols and the Armenians (1220- 1335)” гэсэн нэртэй. Үнэндээ бол “Монголчууд ба Армянчууд” гэдгийн цаана Ил хаадын түүх, Ойрхи болон Дундад дорнын түүх, Монгол Армяны улс төрийн хийгээд шашин, хүмүүс хоорондын харьцаа хэрхэн хөгжсөн, ямар ач холбогдолтой байсныг өгүүлсэн. Намайг одоо энэ номоо эх хэл рүүгээ орчуулаач гээд байгаа л даа. Өөр хийж байгаа ажил их байгаа болохоор яваандаа орчуулна даа. Барууны уншигчид, манай уншигчдын хооронд ялгаа их, нэг тогтсон нэр томьёог энд тайлбарлах, баруунд тайлбарлах хоёр өөр. Зарим тохиолдолд бүх зүйл задарч өгдөг байхад зарим тохиолдолд хумигдах талтай. Няхуур хандах хэрэгтэй болохоор би энэ ажилдаа орж амжихгүй л яваад байна. Өгүүллийн хувьд Герман, Итали, Тайван, Канад, Америк зэрэг хэд хэдэн улсын судалгааны ном, сэтгүүлд хэвлэгдсэн.
Э.ТУУЛ: Ирээдүйд ямар ном гаргахаар төлөвлөж байна вэ? Номоо хэвлүүлэх бас нэг урилга авсан гэсэн байхаа?
Д.БАЯРСАЙХАН: “Монголын эзэнт гүрний түүх” нэртэй хоёр боть ном Кэмбрижид гарах гөлөвтэй байгаа. Тэр номыг бүтээх зохиогчдын багт орж ажиллах урилга ирсэн. Монголын эзэнт гүрний тухай Армян сурвалжуудын тойм, тэдэнд өгөх дүгнэлтийг гаргаж өгөх ёстой юм. Энэ ажлыг монгол хүнд даалгасан нь миний урам зоригийг нэмж байгаа. Энэ ном миний ирэх 2-3 жилд хийх үндсэн ажлын төлөвлөгөө болоод байна.
Э.ТУУЛ: Монголоос өөр судлаач урьсан болов уу?
Д.БАЯРСАЙХАН: Би өөр монгол хүний нэрийг зохиогчдын жагсаалтаас хараагүй. Эзэнт гүрний дэлхийн шилдэг эрдэмтдийн багт оролцоно гэдэг миний хувьд тэнгэрийн умдаг атгалаа гэсэн үг.
П.ЧУЛУУНБАТ: 800 гаруй жилийн түүхтэй Кэмбрижийн их сургуулийн хэвлэлийн газраас эрхэлж гаргаж байгаа ийм том бүтээлд оролцох анхны монгол хүн болж байгаа юм байна шүү дээ. Манай тамирчид дэлхийн түвшинд өөрсдийн хүч чадлаараа гарч байгаа шиг энэ бол монгол хүн оюуны хүчээрээ дэлхийн түвшинд гарч байгаа хэрэг. Үүнийг төрөөс яаж үнэлдэг вэ? Энэ үнэлэмж нь жаахан дутаад байна уу даа?
Д.БАЯРСАЙХАН: Төрөөс үнэлэх, үнэлэхгүйг би яаж мэдэх билээ. Тэр үнэлгээ надад нэг их сонин биш. Үнэндээ Вrill -д бүтээлээ хэвлүүлнэ гэдэгбол хаа нэгтээ дуу дуулаад төрийн шагнал авахаас илүү үнэлэмж шүү дээ. Монгол эрдэмтэд оюунаа уралдуулаад салбар бүхэнд сайн ажиллаж байгаа ч тэднийг үнэлэх үнэлэмж үнэндээ байхгүй л байна. Гадаадад сураад ирсэн хүмүүс ажлаа хийхгүй өөр зүйл хийж байгаа нь ч үүнтэй холбоотой.
П.ЧУЛУУНБАТ: Залуу эрдэмтэн эх орондоо урам зориг дүүрэн ирж байхад ажиллах орчныг нь бүрдүүлэхгүй, дэмжихгүй байна. Тийм боломж нь бүрдэхгүй байна уу? Эсвэл уур амьсгал нь байхгүй байна уу?
Д.БАЯРСАЙХАН: Г адаадад байгаа хүмүүс эх орондоо буцахгүй шүү гэж хэзээ ч боддоггүй. Харин нутаг маань тэднийг хүлээж авахад бэлэн байна уу, үгүй юу гэдэг нь сонин. Гадаадын тийм шигүү орон зайд монгол хүн оюунаа, хүчээ уралдуулаад ажиллаж болж байсан хэрнээ эх орондоо ирээд яагаад ажилгүй суугаад байна вэ? Манайхан аман дээрээ болно гээд байдаг хэрнээ газар дээрээ энэ бүгдийг зохион байгуулж, зангидаж чадахгүй байна. Намайг арав гаруй жилийн турш гадаадад байхад "Зөгийн үүр”, “Монгол-Германы гүүр” гээд хөтөлбөрүүд бүгд “Битгий шантар. Та нар хийхгүй бол хэн хийх юм бэ” гэх мэтээр ухуулж, хүмүүсийг эх орондоо ир гэж уриалж байсан. Тэгээд тэндээ төвхнөсөн хүмүүс эх орондоо эргээд ирэхээр бодож байсан зүйл нь бүтдэггүй. Явах ёстой дүрэм журам, зарчимаар нь явах гэтэл дандаа арын хаалга, хээл хахууль болчихсон байдаг.
Гадаадын тийм шигүү орон зайд монгол хүн оюунаа, хүчээ уралдуулаад
ажиллаж болж байсан хэрнээ эх орондоо ирээд яагаад ажилгүй суугаад байна вэ?
Манайхан энэ бүгдийг зохион байгуулж, зангидаж чадахгүй байна.
П.ЧУЛУУНБАТ: Би эрдэмтэй хүмүүсээ төрөөс дэмжихгүй, үнэлэхгүй байна уу даа гээд байгаа нь шагнал урамшуулал, одон медаль ярьж, бас тамирчидтай барьцаж байгаа хэрэг биш л дээ. Харин мундаг сургууль төгссөн хүмүүсээрээ нэг нэг өгүүлэл бичүүлж эмхэтгэн нэгтгээд, хийсэн ажил бүтээлийн танилцуулгатай нь ном болгон гаргаж дараач үедээ үлгэр дууриап болох тийм боломжийг нээх тухай хэлээд байгаа юм. Хэрвээ хүсвэл танилцаад хамтарч ажиллах боломжоор төрөөс хангаж өгч болдоггүй юм байх даа?
Д.БАЯРСАЙХАН: Эрдмийн мөр хөөсөн хүмүүсийг ажиглаж байхад өөрийгөө сурталчлаад явах нь ховор, их даруухан хүмүүс байдаг шүү дээ. Тэр даруу төлөв хүмүүсийг мэдэж байгаа нь ч цөөхөн. Өнөөдөр манайд өөрсдийгөө сурталчилж, эсвэл худалдаа наймаа эрхэлж амьдардаг хүмүүс их байна. Эрдэмтэд бол үүнээс хол шүү дээ.
П.ЧУЛУУНБАТ: Тийм шүү, жишээ нь би таныг таньдаг болохоороо урьж авчирч байна. Түүнээс биш та бол өөрийнхөө ажлыг хийгээд л өрөөндөө сууж байх хүн шүү дээ.
Д.БАЯРСАЙХАН: Тэр чинь л миний жаргал болж байна шүү дээ. Сурсан мэдсэнээ өөрөө мэдээд дуусгах ёсгүй, хүнд өвлүүлэх ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон.
П.ЧУЛУУНБАТ: Багш хүнийг хэдэн шавьтайгаар нь биш, хэдэн мастер төрүүлсэнээр нь дүгнэдэг гэдэг дээ?
Д.БАЯРСАЙХАН: Эрдэмтэн хүнийг үндсэндээ хоёр ангилдаг. Нэг хэсэг нь судлаач болдог. Нөгөө хэсэг нь шавь төрүүлдэг. Надад бол аль аль нь л хэрэгтэй байна. Судалгааны ажлаа ч хийж, шавь нараа ч төрүүлмээр байна. Манай монголын их сургуулиудад дутагдаж байгаа зүйл гэвэл орчин үед нийцсэн судлал-сургалтын хөтөлбөр, Хоёрдугаарт оюутнуудын оюун санаа дэндүү хязгаарлагдмал байна. 18-19 настай залуучууд гэдэг чинь дэлхийг эргүүлэхээр тийм их эрч хүчтэй, тийм их мэдлэг олох хүсэл эрмэлзэлтэй байх хэрэгтэй шүү дээ. Монголчууд их алсыг хардаг улс. Одоо түүнийгээ бүр тэлэх хэрэгтэй. Би шавь нартаа “Та нар өөр үеийн хүүхдүүд. Боломжоо ашиглаач. Хараагаа тэлээч” гэж хэлдэг. Манайханд сэтгэлгээний зөрүү маш их байна. Энэ зөрүү нүдний зөрүү арилсанаар арилдаг. Нүдний зөрүү гадагшаа явсанаар биш уншсанаар арилна. Сэтгэлгээний зөрүү их болохоор манайханд бүх зүйл дээр зөв, шударга өрсөлдөөн дутаад байдаг.
Э.ТУУЛ: Манайх эмэгтэйчүүдийн сэтгүүл учраас асуумаар санагдлаа. Та олон жил судалгаа хийж явлаа. Эмэгтэй хүний хувьд ар гэрийн ажлаа хэрхэн зохицуулдаг вэ?
Д.БАЯРСАЙХАН: Би их гэр амьтай, гэр бүлийн дулаан уур амьсгал, цэвэрхэн орчинд дуртай хүн. Тийм болохоор хүний бүхий л анхаарлын төвд гэр бүл хамгийн түрүүнд байж, дараа нь бусад ажилдаа төвлөрөх ёстой гэж боддог. Гэр бүл гэдэг хүний ямагт хүсэн хүлээдэг газар нь байх ёстой. Арваад жил гадаадад амьдарч байхад харимаар санагдаад сэтгэл хоромхон ч тогтдоггүй байлаа. Нүүдэлчин зан байх л даа. Мөнгө чухал ч сэтгэл байвал бага мөнгөөр ч хүн амьдралаа аваад явдаг шүү дээ. Гэр бүл гэдэг чинь нэгдмэл нэг зүйл. Эр эм хоёр хэрүүл, зодоонтой байвал амьдрал биш. Гэр бүлд эмэгтэй хүний ур ухаан их хэрэгтэй байдаг л даа. Буулт хийх хэрэгтэй. Хүүхдүүдийг бас их хорих хэрэггүй. Бүх зүйлийг нь хориод байвал харин ч эсрэгээрээ донтож эхэлнэ шүү дээ. Гэхдээ өсвөр насны хүүхдүүдэд мөнгө төгрөгний хязгаарыг зөв тогтоож өгөх хэрэгтэй юм шиг санагдцаг.
Э.ТУУЛ: Сүүлийн үед манайхан хатан ухаан гэж их ярих болсон байна. Таны судалгааны ажилд монгол хатдын тухай хэр их байдаг вэ?
Д.БАЯРСАЙХАН: Хатдын тухай судалдаг эрдэмтэд бий. Миний хувьд эзэн-харьяат, байлдан дагуулагч, дагаар орсон хүмүүсийн харилцааг илүү сонирхдог. Энэ дотор хатад бас ордог. Ер нь монгол хатад бол төр барьж байсан хаадын тулгуур, зөвлөгч нар нь байсан. Хаан суудал эзгүйрсэн үед улс орноо ч удирдаад явж байсан олон хатад бий. Миний судалж байгаа дундад зууны түүхэнд Дундад Ази, Ойрхи, Дундад дорнын орнуудад монгол ноёдын эхнэрүүд маш их үүрэгтэй байсан нь харагддаг. Чормаган ноёны эхнэр гэхэд нөхөр нь нас барахад дараагийн Байжу ноён гарч иртэл төр барилцаж, тэр бүү хэл гадаадын элч нарыг хүртэл хүлээж авч уулзан улс орны хэргийг хэлэлцэж байсан. Түүнээс гадна манай хатад, эмэгтэйчүүдийн биеэ авч явах байдал, их хуралдайд болон төрийн асуудалд оролцож байсан тухай сурвалжуудад их олон дурдсан байдаг. Монгол хатдыг хуралдайд оролцож байхыг хараад гадныхан гайхдаг байж. Бас нэгэн үндсэн зан төрх нь монгол эмэгтэйн дайчин зан төлөв. Хэзээ ч эрийн боол байгаагүй. Бид одоо ч энэ дайчин чанараа хаяж болохгүй. Уян хатан, дайчин хоёр зохицож байж нийгэм хөгжинө шүү дээ.
П.ЧУЛУУНБАТ: Багдадыг Америк эзлэн түвшитгэх гэлээ. Гэтэл монголчууд түүхнээ маш хурдан хугацаанд олон газрыг эзэллээ шүү дээ. Үүнийг нь америкууд судаллаа гэж байсан.
Д.БАЯРСАЙХАН: Тээр жил намайг Англид байхад нэг эрдэм шинжилгээний хурал дээр тэнд сурч амьдарч байсан, түүхэнд тун хорхойтой нэг монгол залуу илтгэл тавьсан юм.
Тэр залуу илтгэлдээ “Буш Багдадыг эзэлж чадахгүй байхад монголчууд долоохон хоногт эзэлсэн” гэж ярьсан. Би завсарлагаанаар түүнтэй уулзаад ингэж ярьж болохгүй гэж хэлсэн. Үнэндээ монголчууд Багдад руу зүгээр ч нэг орчихсон юм биш. Загалмайтан хийгээд султаны эсрэг байсан хүчийг ашиглаж, бас тагнуулын алба үүргээ сайтар гүйцэтгэсэн учраас тийм амжилттай орсон. Арабын ертөнц дотроо их хагаралтай байсныг монголчууд ашигласан хэрэг л дээ. Багдад дөрвөн тийшээ харсан хаалгатай, Тигр мөрөн рүү гардаг нэг хаалган дээр нь монголчууд төмөр тор тавьчихсан байсан юм билээ. Тэр хаалгаар гарч зугтах гэсэн олон хүн монголчуудад баригдсан тухай түүх өгүүлдэг. Хүлэг хааны хатан Тогос өөрөө христос шашинтан байсан учраас Багдад байсан христос шашинтай хүмүүсийг аварсан гэдэг.
П.ЧУЛУУНБАТ: Одоо Иран руу буцаад нэг асуулт тавья. Та Иранд судалгаа хийгээд явж байхдаа ямар хэлээр ярьдаг байсан бэ?
Д.БАЯРСАЙХАН: Перс хэлээр л ярина шүү дээ. Зөвхөн ном сурвалж л уншиж байснаас биш перс хүнтэй ярьж үзээгүй болохоор эхэндээ перс хэлийг сайн эзэмшээгүй гэдэг эмзэглэл надад байсан. Радио, дуу ч сонсох практик байгаагүй. Тэгээд хил дээр очоод хилийн байцаалтын эмэгтэйчүүдийн талд паспортаа өгсөн. Лалын ертөнц эмэгтэй, эрэгтэй талын их хатуу хязгаарлалттай. Монгол паспорт байна гээд хоорондоо яриад дамжуулаад байсан. Тэгээд нэр ус асуухад нь ойлгож байгаадаа баярласан. Байцаагч эмэгтэйчүүд нэвт шувт хараад, буутай цэргүүд наашаа цаашаа яваад бас их сүрдмээр юм билээ. Би хар битүү сандаали, хар өмд, хар оймс өмссөн байсан. Бас хар алчуур, хар нөмрөгтэй. Тэд нар оймсыг маань их нимгэн байна гэж хэлсэн. Харин хот дотор нь ороод ирсэн чинь олон бүсгүйчүүд алчуураа хөмсөгөн дээгүүрээ биш зулай дээрээ тогтоосон, хар биш цэнхэр, бага зэрэг цэцэгтэй алчуур зүүснийг хараад гайхсан шүү. Хөдөөнөө бол яг лалын хатуу зарчмаараа хувцасладаг юм билээ. Иран эмэгтэй нүүрээ бүтээдэггүй ч хүзүү, гарын бугуй бүгдийг далдална. Айхтар халуунд тэр л их хэцүү дээ. Сүүдэр газартаа л гэхэд 48 градус хүрч халдаг газар шүү дээ.
Кашкайчууд бол түрэг хэлтэн нүүдэлчид, гэхдээ
монгол угсааных гэж сонсоогүй. Бассеричууд мөн адил Ираны нүүдэлчид.
Өорсдийгөө монгол гаралтай гэдэг гэсэн.
П.ЧУЛУУНБАТ: Антропологийн судалгаанд Бассери, Кашкай нүүдэлчин овгууд гардаг. Тэд нар Монголтой холбоотой хүмүүс үү?
Д.БАЯРСАЙХАН: Яг монгол угсааны хүмүүс юм уу, монголчууд тэнд хэзээ очсон, хазарууд монгол уу гээд маргаантай асуудлууд их байдаг. Иранчууд өөрсдөө нүүдэлчин хүмүүс. Манай нүүдэлчид тэд нартай их холбоотой байсан юм билээ. Кашкайчууд бол түрэг хэлтэн нүүдэлчид, гэхдээ монгол угсааных гэж сонсоогүй. Бассеричууд мөн адил Ираны нүүдэлчид. Өөрсдийгөө монгол гаралтай гэдэг гэсэн. Эдгээр нүүдэлчид голдуу Фарс муж талдаа суурьшдаг. Фарс нь Персеполисын туурь болон эртний Вавилоны туурьд бас ойр муж. Тийм болохоор Хүннү-Ираны харилцаанд судлах ёстой зүйлийн нэг ч байж мэднэ.
П.ЧУЛУУНБАТ: Түрүүний дурьдсан овгуудийн удирдагчид ил хаан цолтой байдаг?
Д.БАЯРСАЙХАН: Ил хаан цолтой хүмүүс байсан байж болно. Түрэг хэлтний дунд “ил” гэх үг түгээмэл. “Хаан” ч мөн адил. Иймд гарал үүслийн хувьд эдгээр нэрээр хөөхөд хангалттай биш л дээ.
Э.ТУУЛ: Маш сонирхолтой ярилцлага боллоо. Танд баярлалаа. Таны судалгааны ажилд амжилт хүсье.
Д.БАЯРСАЙХАН: Та бүхэнд ч бас баярлалаа.
АПТАУН сэтгүүл №76
No comments:
Post a Comment