Р.Бурмаа: Гадны чадварлаг хуульчдаар бэлдүүлсэн гэрээний нөгөө талд манай улстөрчид шалдан сууж байна

УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаатай ярилцлаа.

-Байнгын хороод ажлаа тайлагнаж байна. Өргөдлийн байнгын хо­роо өнгөрсөн чуулганы хугацаанд ямар ажил амжуулав?

-Өргөдлийн байнгын хороо УИХ-д өдөр тутам ирж байгаа өргөдлүүд дээр ажилладаг. Манай байнгын хороо бусад хо­роо­дыг бодвол дүрэм, журам нь нэлээд өөр. Тиймээс шинээр бай­гуу­лагд­сан учир бусад улсын туршлагыг судалж, харьцуулсан судалгааг УИХ-ын Тамгын газарт захиалж хийлгэлээ. Үүний дүнд байнгын хо­роо­ны дүрэм батлагд­санаас гадна намрын чуулган эхэлснээс хойш иргэдээс ирсэн өргө­дөлд хариу өгч ажиллалаа.

Нөгөө талаас манай байнгын хорооны ажлын алба гурван хүний бүрэл­дэхүүнтэй. Гэтэл сард 300 өргөдөл, цаашид ч энэ тоо нэмэгдэх хандлага­тай байгаа учир Тамгын газрын шинэчилсэн зо­хион байгуулалт хийгдэх үеэр ажлын албаны орон тоог нэмэгдүүлэх шаард­ла­гатай хэмээн саналаа өгөөд байна. -Иргэдээс ирсэн өр­гө­дөлд ихэвчлэн ямар асуудлыг тусгасан бай­даг вэ? 

-Өргөдлийн 90-ээд хувь нь иргэний хүсэлт байна. Гэр, эмчилгээний зардал, хүүхдээ сур­гуульд суулгах, зээл тус­ламж хүссэн байдаг. Гэ­тэл эдгээр хувийн хүсэл­түүд нь өөрөө УИХ-ын бүрэн эрхэд хамаарч бай­на уу, үгүй юу гэдэг нь асуудал юм.

Өмнө нь иргэдээс УИХ-ын бүрэн эрхэд ха­маарахгүй асуудал тави­хад хэн нэгэнд шил­жүү­лэх эсвэл өргөдлийг нь буцаачихдаг байсан. Түүнч­лэн УИХ-ын гишүү­ний тойргийн мөнгөтэй нь холбох тохиолдол ч байлаа. Харин одоо бол УИХ-д өгч байгаа иргэ­дийн санал хүсэлтийг авч хэлэлцдэг, хуулийн хэрэг­жилтэд ямар гомдол, са­нал гарч байна вэ гэдэгт анхаарал тавьж ажил­ла­хаар дүрэмдээ тусгасан. 

-Тэгвэл чуулганы зав­сарлагаанаар ч гэ­сэн ажилласаар байх нь ээ? 

-Чуулганы завсар­ла­гаа­наар хэд хэдэн асуу­далд анхаарч ажил­ла­хаар төлөвлөөд байна. Хонгор сумаас бидэнд өргөдөл ирсний дагуу Эрүүл мэндийн сайдын тушаал гарч, тус сумын байдлын талаар шинээр дүгнэлт гаргаж байгаа. Үүнийг хүлээж байна. 

Өөр нэг асуудал нь шоронд ял эдэлж байгаа хоёр ч хүнээс ялын хатуу бодлогын талаар өргө­дөл ирсэн. Сүлжээний бизнес хийсэн хүн 12 жилийн ял авч байхад бусдыг хохироосон хо­хир­лын хэмжээ нь хэдэн тэрбумаар хэмжигдсэн хүн тэднээс бага ял авах нь олонтаа байна. Тий­мээс УИХ-ын гишүүн Г.Батхүү, Д.Арвин миний бие гурвуул хамтарч Өр­гөд­лийн байнгын хороо­ноос ажлын хэсэг болж ажиллана. Ингэхдээ Хууль зүйн яам энэ тал дээр ямар бодлого ба­рим­талж байгаа, цаашид ямар хуулийн төсөл оруулж ирэх талаар лав­лаж, судалгаа явуулна. Үүний дагуу хуулийг хэ­рэгжүүлж байгаа талууд болох шүүгчид, шүүхийн шийдвэр биелүүлэх газ­рынхантай уулзана. Хэ­рэв өргөдөл гаргасан хү­мүүс өөрсдөө зөвшөөрөх юм бол нээлттэй хэлэл­цүүлэг хийж, үүний дагуу хуулиндаа өөрчлөлт оруу­лах асуудлыг ярина. Энэ мэтчилэн хийхээр төлөвлөж буй асуудлууд нэлээд олон байна. 

-Хаврын чуулганаар хэлэлцэхээр хуулийн төслүүд хүлээгдэж бай­гаа. Тэдгээрээс Ерөн­хийлөгчийн, УИХ-ын сон­гуулийн, Орон нут­гийн сонгуулийн хуу­лиу­дыг нэгтгэсэн хуу­лийн төсөл анхаарал татаж байна. Төслийн агуулга нь юу юм бэ?

-Хуулиуд нь тусдаа байхаар сонгуулийн про­цесс нь их зөрчилтэй байгаад байсан юм. Уг нь сонгууль бүрийн нэр дэв­шигч, өрсөлдөж байгаа талууд л өөр болохоос бусад үйл ажиллагаа нь адилхан байх ёстой. Ту­хайлбал, сонгогчийн нэ­рийн жагсаалт нэг л байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр УИХ-ын сонгуулийн нэр­сийн жагсаалтыг иргэний бүртгэлийнхэн гаргадаг. Дөрвөн сарын дараа орон нутгийн сонгууль болоход тухайн аймаг, сум, дүүргийн Засаг дарга нь гаргадаг. Үүний ул­маас сонгуульд саналаа өгч буй иргэдийн нэрсийн хоорондын зөрүү нь 2004 онд 130 мянга бай­сан бол 2008 онд 268 мянга болж нэмэгдсэн байх жишээтэй. Ингэж нийт сонгогчдын 20 хувьд хүрэхүйц хэмжээний зө­рүү гарсан. Энэ нь сон­гогчдыг намын харьяа­л­лаас нь болж жагсаал­таас хасах, эсвэл нэмэх будлиан гарах нөхцөл бүрдүүлж байдаг. Тийм учраас нэрийн жагсаалт гэдэг зүйл аль ч сонгуульд нэг байх тухай хуулийн төсөлд тусгасан. Бүх сон­гуульд нэг л этгээд нэр­сийн жагсаалт гаргана, тэдгээрт нам, иргэд, тө­рийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээлэл, иргэний төлөөлөл хяналт тавина. Тэр ч бүү хэл гомдол гар­гавал хэн, хэзээ, хэрхэн шийдэх вэ гэдэг нь ч маш тодорхой болох юм. 

Түүнчлэн хэвлэл мэ­дээллээр нэр дэвшигч сурталчилгаа явуу­лах­даа Ерөнхийлөгчийн бо­лон орон нутгийн сон­гуульд нэр дэвшигч өөр өөр байсныг нэг болгож байгаа. Мөн одоогийн нэг хуульд санал худалдаж авахыг хориглосон бол нөгөөд нь хориглоогүй зүйл ч бий. Сонгууль гэдэг адил тэгш, шударга өр­сөлдөөн байх ёстой учир Ерөнхийлөгчийнх ач хол­богдолтой, орон нутгийнх бага гэж үзэж болохгүй. Шаардлага болон адил тэгш боломж нь ижил байх ёстой юм.  

-Тэгвэл нэр дэв­шигч­дэд тавих шаард­лага л өөр байна гэж ойлгож болох уу?

-Болно. Тухайлбал, Ерөнхийлөгчид нэр дэв­шигч нь Үндсэн хуульд зааснаар 45 наснаас дээш, УИХ-ын сонгуульд 25 наснаас дээш, Орон нутгийн сонгуульд насны хязгааргүй байгаа. Тий­мээс нэр дэвшигчдэд тавих шалгуур нь өөр байна гэсэн үг юм. Орон нутгийн сонгуульд гэхэд тухайн газартаа 180 хо­но­гоос дээш амьдарсан байх, Ерөнхийлөгч бол улс орондоо сүүлийн та­ван жил тасралтгүй амь­дарсан байх гэх мэт тус­гай шаардлагууд бий. 

Сонгуульд орж бай­гаа намуудад тавигдах шаардлага мөн өөр бай­даг. Тухайлбал, Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчийн нам нь парламентад суудалтай байх шаардлагатай гэдэг. Гэтэл УИХ болон Орон нутгийн сонгуульд тэгдэг­гүй. 

-Сонгуулийн тухай хуулиудыг нэгтгэ­чих­вэл Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах шаард­лагатай болно гэсэн үг үү?

-Үндсэн хуульд өөрч­лөлт оруулах эсэх асууд­лыг судлах ажлын хэсэг байгуулагдчихсан. Тэр ажлын хэсэг маань заа­вал Үндсэн хуульдаа өөрч­лөлт оруулахын тө­лөө бус шаардлага бай­гаа эсэхийг л тодорхой­лох юм. Хэрэв шаард­ла­гатай гэж үзвэл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн­хаа дагуу өөрчлөлт оруу­лах асуудлыг ярих болов уу. Түүнээс бус 2000 оных шиг эрх баригч нам нь шийдэнгүүтээ нэг өдрийн дотор Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулсан шиг зүйлийг өдгөө хийх бо­ломжгүй. Яагаад гэвэл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэдэг ард түмний мэдэлд, тэд­нээр хэлэлцэгдсэн байх ёстой гэх мэт олон шал­гуурыг давж байж өөрч­лөлт оруулна. 

Тиймээс сонгуулийн хуулиудыг нэгтгэх нь одоогийн байгаа Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд л хийгдэх ажил юм.

-Хуулийн төсөл хэзээ бэлэн болох вэ, хаврын чуулганд өргөн барьж амжих болов уу?

-Зорилго тавьж бай­на. Миний хувьд сон­гуу­лийн нэгдсэн хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байна. Ер нь сонгуулийн хуулийг эрт батлах тусмаа сайн бай­даг. Сонгуульд ойртох тусам би хэрхэн, яаж, дахин сонгогдох вэ гэдэг нүдээр хараад байдаг тул их бэрхшээлтэй болж ирдэг. Тиймээс аль болох эртхэн хуулийн төслөө боловсруулаад, батлуу­лах зорилго тавьж бай­гаа. 

-Сонгуулийн нэгд­сэн хуулийн төсөлд хэ­зээнээс эхлээд дагаж мөрдөхөөр тусгаж бай­гаа бол?

-2016 оноос эхлэн үйлч­лэхээр тусгаж бай­гаа. 

-Улс төрийн намуу­дын тухай хуульд өөрч­­лөлт оруулахаар яригдаж байгаа. Уг тө­сөлд ялалт байгуулсан нам нь төрөөс сан­хүүж­дэг байхаар тусгаж бай­гаа гэл үү?

-Ялсан нам нь бус парламентад суудалтай намууд суудлынхаа хэм­жээгээр төрөөс сан­хүүжнэ. Энэ зохицуулалт одоо ч байгаа. Харин тэр мөнгөөр хэрхэн юу хийж, ямар үйл ажиллагаа явуулж байгаа тайлан маш хангалтгүй байгаа. Тухайлбал, намууд суу­дал бүрээсээ арван сая төгрөг төрөөс авдаг. Гэ­тэл тэр суудлын мөн­гө­нөөс сургалт судалгаанд хэдийг гаргасан, иргэд­тэй­гээ ажиллахад хэдийг зарцуулсан, суртал­чил­гаандаа хэдийг оруулсан зэрэг нь тодорхойгүй бай­даг. Үүнд төрөөс мөнгө өгөхдөө зориулалтыг нь зааж өгөхгүй байгаад учир дутагдал байгаа юм.

-Тэгвэл төрөөс өгч буй мөнгөөр намууд юу хийх ёстой вэ? 

-Миний хувьд улс тө­рийн сантай байх нь чу­хал гэж боддог. Тэр сан нь бодлогын хувилбарыг боловсруулдаг, иргэд­тэй­гээ холбогдож, байнгын хэлэлцүүлэг зохион бай­гуулдаг, эсвэл дараагийн улстөрчийг бэлтгэх сур­галт зохион байгуулдаг байвал зохимжтой. Ту­хайлбал, ИТХ-д нэр дэв­ших гэж байгаа хүн Засаг даргынхаа оруулж ирсэн тайланг нягталж, санхүүг нь хянаж чаддаг байх ёстой. Түүнээс бус хий уриа лоозон яриад, кноп дараад суудаг байж таа­рахгүй. Улстөрч гэдэг мэргэшсэн байх ёстой. Түүний төлөө байнгын сургалтад хамрагддаг байх учиртай.

Ийм жишиг Германд байдаг. Тэнд улс төрийн маш олон сан ажил­ла­даг. Эдгээр сангууд нь улсын төсвөөс санхүү­жилтээ аваад хувилбар боловсруулж, улстөрч­дө­дөө өгдөг. Ингэснээр сон­гуульд оролцоогүй мэд­лэг, чадвартай улстөрч­дийнхөө чадварыг ч ашиг­ладаг байна. Түүнч­лэн энэ санг намаас хэт хараат байлгахгүйн тулд удирдлагыг намаас то­милдоггүй, тусдаа байдаг. Эрдэмтэн, шинжээчид орох нөхцөлийг нь ч дээд зэргээр хангасан байдаг. Ийм л зүйл Монголд хэ­рэг­тэй байгаа юм. 

Өнөөдөр бидэнд нэг гашуун сургамж бий. 

-Юу билээ?

-Оюутолгойн гэрээ таа­руу болсон гэдэг. Ерөөс манай гурван сайд Оюу толгойн гэрээг бат­луулахдаа УИХ дээр Рио Тинто, Айвенхоу Майн­зын төлөөлөгч шиг л бай­сан. Тэдний гаргасан, бэлдэж өгсөн гэрээний төслийг цээжээрээ хам­гаа­лаад явж байлаа. Гэ­тэл нөгөө талд нь манай улс төрийн намуудын бэлдэж өгсөн гэрээний төсөл гэж байгаагүй. Өнөө­дөр Сангийн яам, Хууль зүйн яам нь гэ­рээний төсөл бэлдэж өгөх чадамжгүй байна. УИХ-д ч тухайн үед судалгааны байгууллага байгаагүй учир өөрсдийн хувил­ба­рыг гаргаж өгч чадаагүй. Гэтэл бид дээр хэлсэн сантай байсан бол УИХ, УИХ-д суудалтай намууд нь өөр өөрсдийн гэрээ­ний төслөө бэлдэж өгөх байлаа. Ингэх юм бол олон шүүлтүүрээр орсон гэрээ чамбай, амжилттай болох байсан. 

Өнөөдөр асар их хө­рөнгөтэй уул уурхайн гадны компаниуд хам­гийн өндөр хэмжээний хуульчид шинжээчдээр бэлдүүлсэн гэрээний заг­варууд бариад сууж бай­хад гэрээний нөгөө талд манай улстөрчид шал­дан сууж байна. Улстөрч гэдэг төгс хүн биш. Сан­гийн сайд байлаа гээд 25 хувьсагчтай тооцоо хий­гээд бодоод сууна гэж байхгүй шүү дээ. Тиймээс бид зөвхөн энэ удаа бус цаашид улстөрчдийгөө зэвсэглэж өгөх хэрэгтэй байна.

Т.ГЭРЭЛМАА