Н.Энхбаяр: “Тавантолгой”-н орд газрыг 100 хувь ард түмний өмчлөлд шилжүүлж, иргэн бүртээ тэгш хувааж эзэмшүүлэх хэрэгтэй

-Монголчууд бид яагаад “Тавантолгой”-гоо өөрсдөө мэдэж болохгүй гэж- 2008 оны сонгуулиас хойш монгол хүн бүрийн анхаарлын төвд “Оюутолгой”, “Тавантолгой” гэсэн томоохон орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, үүндээ тулгуурлан уул уур­хайн баялгаас иргэдэдээ хувь хүртээх, улс орноо хөг­жүүлэх асуудал байгаа билээ. “Оюутолгой”-н хө­рөнгө оруулалтын гэрээ бат­лагдсанаасаа хойш иргэд, олон нийтийн байгууллагуудаас янз бүрийн үнэлгээ авч, зарим судлаач, улстөрчдийн үзэж байгаагаар нэгэнт “зэс” нь цухуйж эхэлжээ. Нийгэмд буй энэ хандлага нь өнөөдөр эргэлтэнд оруу­лахаар яригдаж буй “Тавантолгой”-н орд газрыг ашиглах тухай асуудалд ч өөрийн гэсэн өнгө аясыг нэмэрлэж, өнөөдөр бараг монгол хүн бүр сонирхон хэлэл­цэж, байр сууриа илэр­хийлж байна. Ялангуяа, Зас­гийн газраас УИХ-д “Таван­толгой”-н орд газрын ашиглалтын гэрээний төс­лийг өргөн барьснаас хойш иргэд, компаниуд, улс­төрчид гээд нийгмийн олон давхаргын төлөөлөл дээрх төсөлтэй холбоотой санал онолоо дэвшүүлэн урал­дацгааж байна. Тэгвэл энэ асууд­лаар Монгол Улсын гуравдахь Ерөнхийлөгч, уул уурхайн талаар ард түмний эрх ашгийн үүднээс тодорхой санал санаачлагуудыг гаргаж байсан Н.Энхбаяр ямар байр суурьтай байгаа тухай ярилцсанаа уншигч олондоо толилуулж байна.

Та улс орныхоо нийгэм, улс төрийн өнөөгийн бай­далд үнэлэлт дүгнэлт өгч, зарим асуудалд хатуухан шүүмж­лэлтэй хандсан “Хана хэрэм” нийтлэлээ хэд­хэн хоногийн өмнө олон түмэнд хүргэсэн. Зарим улстөрчид, ХМХ-дийн үзэж байгаагаар бол энэ нийтлэлд томоохон орд газруудын ашиг­лалттай холбоотой та­ны байр суурь “гэтэх” зарчмаар илэрхийлэгдсэн гэнэ. Тиймээс олон ний­тийн анхаарлын төвд байгаа “Тавантолгой”-н орд газрын ашиглалтын гэ­рээ­ний төслийг УИХ-аар хэлэлцэж эхэлсэнтэй холбог­дуулан хоёулаа яг энэ сэдвээс ярилцлагаа эхэл­бэл ямар вэ?

--“Хана хэрэм” гэх нийтлэл маань өнөөгийн Монголын амьдралд бодитойгоор оршин буй нөхцөл байдлыг элдэв хачир чимэггүй хэлсэнээрээ олон хүний талархал, харин “хана хэрэм”-ний цаана “нуугдаж” шударга бус ажил амжуулж буй цөөн хүний дургүйцлийг төрүүлж байж болох юм.

Гэхдээ монголын нийт ард түм­нээс сонгогдож бай­сан Ерөнхийлөгчийн хувьд өнөөдөр дуугүй хараад суух, нийгэмд буй буруу хандлагатай эвлэрэн тэвчих, аман дээрээ ард түмэн гэчихээд ачир дээрээ амиа бодон аргацаах ёс суртахууны эрх надад байхгүй. Нөгөөтэйгүүр “Цаас хэдий нимгэн ч чичихээс нааш цоордоггүй, хүн хэдий цэцэн ч хэлэхээс нааш ухаардаггүй” гэсэн мэргэн үг байдаг. Тий­мээс олон нийтэд ч сэрэх, эрх барьж байгаа улстөрчдөд ч санах боломжийг олгох болов уу гэсэн үүднээс уг нийтлэлийг тэрлэсэн юм.

Нөгөө талаар үнэхээр өнөөдөр “Тавантолгой”-н ашиг­лалтын асуудал Монгол орны хөгжил дэвшил, монгол иргэн бүрийн амьдрал ахуйтай шууд холбоотой асуудал мөн болохоор таны хэлснээр энэ сэдвээр илэн далангүй ярилцаж, байр сууриа илэрхийлэх нь миний үүрэг гэж би үзэж байна.

-“Тавантолгой”-н орд газ­рын ашиглалтыг той­рон өрнөж буй санал санаачлага, Засгийн газ­рын болон компани аж ахуйн нэгжүүдийн байр суурь гээд аль аль нь харилцан зөрчилтэй бай­гаа­гаас жирийн иргэн хүнд баримжаалах, ойлгох, аль нь ашигтай байж бо­ло­хыг сонгох боломж ол­дохооргүй, эх адаггүй л юм болж байх шиг?

-Өнөөдөр монголчууд “Та­вантолгой”-н нүүрсний ордыг хэрхэн ашиглах, иргэн бүрт, аж ахуйн нэгжүүдэд ямар хүртээлтэй байлгах, ямар оролцоотой байх талаар их сонирхож хэлэлцэж байна. Таны хэлснээр Засгийн газар, иргэд, компаниудын тө­лөөл­лөөс янз бүрийн санал санаачлага гарч байх шиг байна. Анзаараад байхад аль аль тал нь өөрсдийн оролцоог аль болох илүү их байлгах талаасаа л анхаараад байна уу даа. Үүнийг буруутгаж бо­лохгүй боловч улс орны хөгжил цэцэглэлт, нийт 2 сая 800 мянган монголчуудын амьдрал ахуйг шийдчих хэм­жээний энэ их баялгийг хэр­хэн зөв зарцуулах, хэрхэн өгөөжтэй байлгах талаас нь бодож эрэгцүүлэх, явж ирсэн замаа эргэн харж, алдаа дутагдлаасаа сургамж авч, олноороо хэлэлцэж байж ший­дэх нь шударга зарчим юм.

Ерөнхий сайд Батболдын “Тавантол­гой”-гоос иргэн бүртээ хувь хүртээнэ” гэсэн байр суурийг зарчмын хувьд дэмжиж байгаа боловч үсрээд 10 хувийг л иргэдэдээ хувьцаа хэлбэрээр олгох, 10 хувийг нь аж ахуйн нэгжүүдэдээ биржээр дам­жуулан хувьцаа зарах замаар эзэмшүүлэх зэрэг саналууд нь хэр оновчтой вэ? гэдэгт эргэлзэж байна.

Монгол Улс үнэхээр ард­чилсан орон юм бол үндэсний хэмжээний энэ асуудалд олон ургальчаар хандаж, иргэн бүрийн ашиг сонирхолд тул­гуурлан шийдвэрлэх бодлогыг эрж хайж зөв тодорхойлох, баримталж хэрэгжүүлэх ёс­той.

Тэгвэл нөгөө талаас Мон­голын компаниуд нийлээд, “Та­вантолгой”-гоо өөрсдөө ашиг­лая гэсэн санал гарч байгаа. Мон­голчууд хүчээ нэгтгэн зүтгэвэл чадахгүй зүйл байхгүй гэдэгт би эргэлз­дэггүй болохоор миний ажил­даа баримталдаг зарчим, сон­гуулийн уриа хүртэл “Мон­голчууд эвтэй байхдаа хүчтэй” гэж байсныг та санаж байгаа биз.

Монголын компаниудын дээрх нэгдэл механик бус, харин оюун санааны, хувийн бус, үндэстний эрх ашиг давам­гайлсан нэгдмэл байвал амжилтанд хүрнэ байх.

Өнөөгийн нөхцөл байдлыг ерөнхийд нь тоймлон харвал иймэрхүү хувилбарууд яригдаж байна. Гэхдээ аль аль хувилбар нь Монгол Улсын иргэн бүрийн ашиг сонирхолыг төдийлөн бүрэн бүтэн тооцож чадахгүй байгаа учраас шүүмжлэл байсаар байна.

-“Тавантолгой”-н тодорхой хэсгийг хувьцаа болгон тараана гэсэн хандлага их хүчтэй байгаа. Гэтэл та “Эх орны хишиг”-ээ санаачилж байхдаа хувьцаанаас татгалзаж, иргэн бүрийг тэнцүү хувьтай болгож, түүнийг баталгаажуулсан нэрийн данстай болгох ёстой гэж байсан. Тэгвэл яг энэ Тавантолгойг хувьцаа болгон тараах асуудалд ямар байр сууринаас хандаж байна вэ?

-Би энэ хувьцаа гэдэгтэй огт санал нийлэхгүй байна. Гэхдээ энэ бол үгүйсгэхийн тулд үгүйсгэж байгаа хэрэг биш юм. Бидэнд өнгөрсөн хорин жилийн хугацаанд өөрсдийн биеэр туулж өнгөрүүлсэн гашуун туршлага бий. 1990 оноос зах зээлийн нийгэмд шилжин, төрийн өмчийг хувьчлахад иргэн бүрт олгогдсон ягаан, цэнхэр тасалбарын түүхийг өнөөдөр олон хүн мартаагүй байгаа.

Яахав, одоо хувьцаа хэлбэрээр тараах нь зөв гэж ярьдаг хүмүүс “тэр үед монголчууд зах зээл, хувьцааны талаар мэдлэггүй байсан, харин одоо бол байдал өөр болсон” гэж “батлах”-ыг оролддог. Зах зээлийн нийгэм рүү дөнгөж шилжиж байсан тэр үед ард түмэн өнөөдрийнх шиг ядарч туйлдаагүй, ажилгүйдэл ядуурал өнөөгийн түвшинд хүрээгүй байсан гэж судлаачид үздэг. Ямар ч байсан дийлэнх олонх нь хувьцаагаа хадгалж чадаагүй, харин цөөнх нь хамаг хувьцааг гартаа төвлөрүүлж, өмчийн эзэн болсон байдаг. Баян ба ядуугийн ялгарлын эхлэл энэ алдаатай бодлого хэрэгжсэнээр тавигдсан.

Тэгвэл өнөөдөр иргэдийн амьдрал хүнд, өргөн хэрэглээний барааны үнэ бараг хоног хоногоор өсч байгаа үед ядарсан ард түмэн маань хувьцаагаа хараад хадгалаад, хүүхдээ өлсгөөд сууж байж чадах уу? Шуудхан хэлэхэд үгүй л болов уу.

Харин ч энэ нөхцөл байдал нь мөнгөтэй хэсэгхэн хүнд мөнгөгүй олонхийнхоо хувьцааг амьдралын аргагүй байдлаар нь шахаж далимдуулаад, нэг өдрийн хоолны үнээр цуглуулаад авчих боломжийг олгох нь тодорхой байна. Ингээд хэсэг хугацааны дараа эргэн харахад ард түмэндээ тараасан нэртэй боловч ачир дээрээ хэдхэн хүн хэмжээлшгүй их баялгийн эзэн нь болоод, хожоод үлдэх вий. Тиймээс хувьцаа болгон тараах нь баялгийн тэгш бус хуваарилалтыг өнгөлөн далдлах нэгэн арга, баян, ядуугийн ялгарлыг улам гааруулах алдаатай бодлого гэж би үзэж байгаа.

-Хувьцааны талаарх таны байр суурийг бас үгүйсгэж бо­лом­гүй үнэн санагдлаа. Тэгвэл “Монгол 999” гэх Монголын 1500 компаниудыг нэгтгээд буй нэгдлийн “Тавантолгой”-г өөрсдөө ашиглая гэсэн саналыг та дэмжиж байгаа юу?

-“Тавантолгой”-н ашиглалтанд Монголын аж ахуйн нэгжүүдийн оролцоо давамгай байх ёстой гэдэгтэй ямар ч монгол хүн маргахгүй биз ээ. Үнэхээр үндэс­ний компаниуд маань ийм санал санаачлага гаргаж, нэгдэж, хөгж­лийн төлөө санаа оноогоо нэмэрлэж байгаа нь сайшаалтай хэрэг. Хамгийн ойлгомжгүй, олон нийтийг төөрөгдөлд оруулаад байгаа зүйл бол уг нэгдлийн, ер нь манай компаниудын энэ төсөлд оролцох оролцоогоо тодорхойлж томъёолж байгаа байдал юм. Энд бодит хандлага үгүйлэгдэж байгаа нь уг нэгдлийн удирдлагад байгаа хүмүүсийн хэлж ярьж, илэрхийлж буй хоорондоо зөрчилтэй байр сууринаас тодорхой харагдаж бай­на.

Хэрвээ асуудалд монголын компаниудын оролцоог дэмжинэ гэх байр сууринаас хандвал өөр нэг асуудал буюу “тийм л байсан юм бол “Тавантолгой”-г “Энержи ресурс” гэдэг хувийн компаний мэдлээс яах гэж төрд буцааж авсан юм?” гэх асуудал автоматаар урган гарна. Хоёр жилийн өмнө “Энержи ресурс”-ээс төрд буцааж аваагүй байсан бол өдийд ёстой л нөгөө биржээс хөрөнгөө бос­годогсон уу, зээлдэгсэн үү, аж­лаа эхэлчихсэн байх байсан биз. Тэд ч 10 хувийг нь ч юмуу ард түмэндээ хувааж өгчихөөд, тодорхой хэсгийг нь биржээр дамжуулаад бусад сонирхсон аж ахуйн нэгжүүдэд зарчих л байсан байх. Өнөөдөр “Ухаа худаг” гэдэг газарт “Энержи ресурс” үйлдвэрлэлээ босгоод эхэлчихсэн байгаа шүү дээ.

Тэгвэл нөгөө талаас ер нь “Та­вантолгой”-н эрхийг эзэмшиж байсан “Энержи ресурс” одоогийн “Монгол 999” хоёрын хооронд ямар ялгаа байна вэ? гэсэн асуулт гарна. Нэг нь дотоодын арваад компаний нэгдэл, нөгөөх нь 1500-гаад компаний нэгдэл гэсэн зарчмын гэхээсээ илүү жижигхэн, бараг хувийн сонирхлын гэмээр ялгаа харагдаад байгаа.

-Тэгэхээр энэ бүхнээс ха­ра­хад аль аль тохиолдолд ямар нэг хэлбэрээр баялгийн хуваалт, хувиарлалт гэсэн яв­цуу сонирхолд л хөтлөгдөөд байгаа юм биш байгаа гэх хард­лага өөрийн эрхгүй төрж байгаа биз?

Тэгэхлэээр тухайн үед “Та­вантолгой”-н лицензийг улсад буцааж авах асуудлыг санаачилж, лицензи эзэмшигчидтэй нь ярил­цаж, ятгаж, шахаж, Засгийн га­зарт чиглэл өгч хэрэгжүүлсэн хүн нь би юм. Ямар зарчим барь­сан бэ? гэхлээр улсын зард­лаар геологийн хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон бол тухайн стратегийн орд газрын лицензи 100 хувь төрийн мэдэлд байх ёстой гэж үзсэн. Иймэрхүү зарчимаар хандаж зүтгэсний үр дүнд 15 орд газрыг стратегийн орд газрын жаг­саалтанд оруулж чадсан санаг­даж байна. Харамсалтай нь тэдгээрийг төрийн мэдэлд шил­­жүү­лэх ажил одоо хүртэл шийдэгдээгүй байгаа.

Тэр утгаараа “Тавантолгой”-н стратегийн орд газрыг төрийн мэдэлд буцааж өгсөн нь чухал алхам болсон. Энэ ажлыг хийсэн, хийлцсэн бүх хүнд талархал илэрхийлэх хэрэгтэй. Гэхдээ миний санал бол уг ордыг 100 хувь төрийн мэдэлд буцааж шил­жүүлэх тухай байсан. Гэтэл тодорхой хэсгийг нь “Энержи ре­сурс” дээр үлдээсэн. Үүнтэй монголын бусад компаниуд барьц­­даг, шүүмжлэлтэй ханддаг юм байна лээ. Энэ “999 компани”-ийнхан ч гэсэн “бид “Энержи ресурс”-ээс юугаар дутах юм бэ? Яагаад тэд “Тавантолгой”-г авч байхад бид авч болдоггүй юм бэ?” гэж асууж байгаа юм. Хариулахад хэцүү.

Уг төслийг хэрэгжүүлэхэд Мон­голын компаниуд давуу эрх­тэй, ижил тэгш оролцох ёстой гэдэгтэй би санал нэг байна. Гэхдээ асуудлын гол нь “Тавантолгой”-г иргэн бүрт хүртээлтэй шийдэх ёстой гэсэн санал юм.

-Нийгэмд хамгийн түгээ­мэл хэлэлцэгдэж буй хувил­баруудын талаарх таны байр суурь шүүмжлэлтэй бай­гаа юм байна. Тэгвэл танд “Тавантолгой”-г ингээд ашигла­чихвал илүү хүр­тээмжтэй юм байна гэсэн хувил­бар, санал байгаа юу? Нууц биш бол энэ талаар тодорхой ярьж өгөхгүй юу?

-(Инээв) Нууцсаад байх юу байхав дээ. Би түрүү түрүүчийн ярилцлагууддаа нэг бус удаа хэлж байсан. Үнэхээр Монголын төрийн хамгийн өндөрлөгт хүртэл намайг дэмжсэн, сургаж боловс­руулсан, өдий зэрэгтэй болгосон ард түмэндээ би асар их өртэй хүн. Тиймээс би өөрийн өчүүхэн мэдлэг оюун, чадвар, туршлагыг энэ ард түмнийхээ, улс орныхоо сайн сайхны төлөө зориулах үүрэгтэй гэж боддог. Намайг ингээд ярихаар мэдээж миний санааг мушгин гуйвуулж, элдвээр дайрч давшлах л байх л даа. Гэвч улс орны хувь заяатай холбоотой ийм чухал асуудал шийдэгдэж байх үед нэр төрөө хичээгээд суугаад байх нь жинхэнэ гутам­шигтай хэрэг болох биз.

Би энэ өвөл, хавар хөдөө орон нутгаар нэг бус удаа явж, иргэдийн ахуй амьдралтай танил­цахын зэрэгцээ улс орны өмнө тулгамдаад буй асуудлуудын та­лаар ч санаа бодлыг нь сонсч байлаа. Иргэдийн зүгээс “Уул уур­хайн баялгийг иргэддээ тэгш, шударга, хүртээмжтэйгээр хуваа­рилахад анхаараач” гэсэн хүсэлт саналыг хамгийн ихээр гарган тавьж байсан юм.

Тиймээс “Тавантолгой”-н ор­дын ашиглалтын хувил­баруудын талаар багагүй хугацаанд судалгаа хийж, эрдэмтэн судлаачид, нийг­мийн янз бүрийн төлөөллийн хүмүүстэй санал солилцож, гадаа­дын туршлагыг ч судалж үзсэн. Үүний үр дүнд миний гэж хэлж болох боловч үндсэндээ иргэдийн санал санаачлага, эрэлт хүсэлт дээр тулгуурласан нэгэн хувилбарыг боловсруулсан юм.

Энэ ордын өмчлөл, зохион байгуулалт, ашиглалт, хуваари­лалт нь дараах үндэслэл дээр тулгуурлан хийгдэх ёстой. “Таван­толгой”-н баялаг бол, ер нь газрын хэвлийн баялаг бол хэн нэгэн тодорхой хүний хүч хөдөлмөр, хөрөн­гө мөнгөөр бүтээгдсэн баялаг биш юм. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий ертөнцийн үүсэл хөг­жилтэй холбоотойгоор хүний орол­цоогүй өрнөсөн байгалийн үйл явцын үр дүнд үүссэн баялаг юм. Өвөг дээдэс маань энэ газар нутаг дээрээ төрж өсөн, хамгаалан баталгаажуулаад газрын дээрх болон доорх баялагтай нь бидэнд өвлүүлсэн гэдгийг ч мартаж болохгүй. Тиймээс энэ баялгийг цөөн хэдэн хүн эзэмшиж, үр өгөөж нь цөөхөн хүнийг баяжуулах хэрэгсэл болно гэдэг бол дэндүү шудар­га бус хэрэг болно.

-Та шүүмжлүүлж хашрахгүй хүн юмаа. Таныг ингэж яри­хаар мушгин гуйвуулах хүн мун­дахгүй дээ? Таны хэлж ярьж байгаа манай ард түмний сонсохоо болиод, төсөөрөөд, бараг мартчихсан шударга үнэн гэх ойлголттой дүйх гээд байх чинь?

-Мэдээж хэлэх нэг нь хэлэх байх. Энхбаяр муудаа, эсвэл хорс­сондоо ингэж ярьж байгаа юм гэж. “Идсэн эрүү хувхайрдаг, идүүлсэн бут ургадаг” гэж нэг үг байдаг. Тэгэхлээр би гүжир гүтгэлгээс айж, магадгүй улс орны хөгжлийн зөв гарц болж болох саналаа илэрхийлэхээс татгалзах ёстой болж байна уу? Эцсийн эцэст би ард түмэнтэйгээ аман дээрээ биш, ажил хэргээрээ амь нэгтэй байгаагийнхаа төлөө хэн нэгэн бэртэгчинд доромжлуулж байвал харин ч бахархмаар хэрэг биш үү? Би үнэн ба худлыг дэнслэн цэгнэх чадвартай ухаант ард түмэндээ итгэдэг. Намайг гүтгэж доромжилж байгаа тэр цөөхөн хүмүүсийг хэн нь хэн бэ гэдгийг олон түмэн одоо мэдэхтэйгээ болсон цаг. Гүжирдэхээс айж дуугүй байх нь харин ч том алдаа болно.

-Та бид хоёр сэдвээсээ жаа­хан хазайчихлаа. Гэхдээ таны илэн далангүй яриа Энхбаяр гэдэг хувь хүнийг бас нэг өөр талаас нээгээд өгчихлөө.

-“Ам нээвэл уушиг нээ” гэдэг биз дээ. Би хэдийгээр Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож бай­сан ч энэ эгэл ард түмний бас нэг төлөөлөл. Тэгээд энэ байр сууринаас харвал бидний өнөөгийн амьдралд шударга бус хандлага бараг хэвшиж, үнэн үг хэлсэн хүн адлагддаг болсон нь өөрчлөх ёстой жишиг гэж үзэж байгаа болохоор илэн далангүй ярьж байна.

-Хоёулаа буцаад “Тавантол­гой”-н талаарх таны санал руу орох уу?

-Тэгэе.

“Тавантолгой”-н ашиглалтын талаарх миний санал гэвэл:

1.Монголын нийт ард тү­мэн, тодруулвал иргэн бүр “Та­вантолгой”-гоос хувь хүртэх ёстой гэсэн зарчим. Гэхдээ хувьцаа хэлбэрээр биш, нэрийн дансаар хувь хишгийг хүртэж байх тухай ярьж байна.

2.”Тавантолгой”-н 10 хувийг биш, “Тавантолгой”-н орд газрыг 100 хувь буюу бүхэлд нь ард түмний өмчлөлд шилжүүлэх зарч­мыг баримтлах, үүнийг тусгай хууль боловсруулан гаргаж батал­гаажуулах.

3.Монголын 2 сая 800 мянган иргэн буюу 2 сая 800 мянган ги­шүүнтэй ард түмний өмчлөлд байх компанийг байгуулах. Монгол хүн төрөнгүүтээ энэ компаний нэг гишүүн нь болж бүртгэгдээд, насан туршдаа энэ эрхийг нэр төдий биш, нэрийн дансандаа ногдол ашгийг нь тогтмол , бусадтай ижил тэгш хүртэх за­маар эдэлж байх зарчим.

4.”Тавантолгой” төслийг гүй­цэтгэн хэрэгжүүлэх ажилд Монголын компаниуд давуу эрхтэй оролцох зарчим. Манайх­ны үзүүлж чадахгүй, манайхны хийж чаддагүй, заавал гадныхны туслалцааг авч, хамтран ажил­лах шаардлагатай бараа, үйл­чилгээний хэрэгцээ гарвал гадаа­дын компаниудын үйлчлэх эрх Монголын компаниудаар дамжин нээгддэг байх зарчим.

Ер нь тэнд шинээр үүсэх хот тосгоны үйлчилгээг манай үндэс­ний компаниуд гүйцэтгэж, алсдаа уурхайг дагасан ямар хөгжил үүсэхийг бид шийдэх ёстой. Ийм жишиг олон орнуудад байна.

-Уучлаарай, үнэхээр хэ­рэгж­дэг бол сайхан л санаа сонсогдож байна. Бүх иргэн нь нэг компаний гишүүн байна гэж сонсоогүй юм байна. Амьд­рал дээр байж болох болов уу? Нэг бол төрийн өмч, эсвэл хувийн өмч л байдаг шиг санагдах юм. Иргэн бүрийн өмч гэхээр...

-Дээр хэлсэнчлэн газрын хэв­лийн баялаг бол байгалиас заяагдсан зүйл. Түүнийг хэн нэг хүн, аль нэг компани, эсхүл төр засаг бүтээж бий болгоогүй. Тиймээс нийгэмд түгээмэл байдаг хувийн, төрийн гэх өмчлөлийн хэлбэрт газрын хэвлийн баялгийг, тухайлбал, “Тавантолгой”-г хам­руулж болмооргүй.

Тэгээд төрийн тогтолцоо нь оновчтой биш, хариуцлагын тогтолцоо нь сул байгаа өнөөгийн цаг үед төрийн мэдэлд томоохон өмчийг бий болгоно гэдэг цаа­гуураа хээл хахууль, авлига, хүнд суртал, шударга бус явдал, оновчтой бус хуваарилалтыг дэм­жинэ гэсэн үг болно. Нөгөө талаар хувийн өмчид шилжүүлвэл баян ба ядуугийн ялгаа гаарч, нийгмийн дотор шударга бус явдал дэлгэрнэ гэсэн үг.

Тэгвэл өмчлөлийн өөр ямар хэлбэр байна вэ? гэж эрэлхийлэл хийсэн. Дэлхий дахинд сүүлийн үед шинээр бий болж байгаа өмч­лөлийн өөр нэг хэлбэрийн хандлага бол “бүх нийтийн буюу ард түмний өмч” гэсэн ойлголт юм. Өнөөдөр зарим орнуудад олон нийтийн өмчлөлийн компаниуд хэдийн бий болжээ. Эдгээр компаниуд хүний оролцоогүй буй болсон баялаг буюу уул ус, ой мод, бэлчээр, ашигт малтмал зэрэг баялагийг ашиглах, эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахтай хол­богдон бий болдог байна. Харин хүний оюун ухааны үйл ажиллагааны үр дүнд бий болсон бусад баялаг, түүнийг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах үйл ажиллагаа голдуу хувийн өмчинд тулгуурлаж байна. Улс орны аюулгүй байдалтай холбоотой салбарууд, ялангуяа дэд бүтцийн салбарын зарим объект төрийн өмчинд байх нь зохимжтой юм. Тухайлбал, хил дамнасан төмөр зам төрийн мэдэлд байх, харин хил дамнаагүй төмөр зам хувин мэдэлд байх зэрэг зарчим байж болно.

Дашрамд хэлэхэд “Бүх нийтийн буюу ард түмний өмч”-ийн аж ахуйн нэгж байгуулах, түүнийг удирдан ажиллуулах талаар гүн гүнзгий судалгаа хийсэн АНУ-ын Индианагийн Их сургуулийн профессор Остром 2009 онд Нобелийн шагнал хүртсэн.

Тийм учраас энэ бүхнийг судалж, бодож, харгалзан үзээд монголчууд бид яагаад “Тавантолгой”-гоо “ТАВАНТОЛ­ГОЙ – бүх нийтийн өмчит ком­пани” болгож болохгүй гэж? гэсэн санал дэвшүүлж байна.

-Нийтийн өмч гэхээр бид нийтийн эзэмшлийн зам тал­бай, олон нийтийн радио теле­виз гээд төрөөс санхүүждэг, ашгийн бус байгууллагуудыг мэднэ. Таны хэлээд байгаа “Та­вантолгой” бүх нийтийн эзэмшлийн компани ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулж таарна. Үүнийг хуулиар хэрхэн зохицуулах вэ? Бүтэц зохион байгуулалт үйл ажиллагаагаа дүгнэх гээд олон ажил гарах байх?

-Зөв асуулт байна аа, хууль эрх зүйн хүрээнд зохицуулалт хийгдэж таарна. Нэгэнт энэ компаний гишүүд нь бүх иргэд байх учраас бүх ард түмний төлөөлөл болж сонгогдсон УИХ компаний Төлөөлөн удирдах зөвлөлийг баталдаг байж болох байх. Компанийн ТУЗ-д нэр дэвшүүлэхдээ ард түмнээсээ сон­гогдсон УИХ гэдэг утгаараа УИХ-аас 3 хүн, Ерөнхийлөгчөөс 3 хүн, Засгийн газраас 3 хүн гээд нэр дэвшүүлж болох юм. Дээр нь иргэний хөдөлгөөнүүдийн төлөөлөлүүдийг ч ТУЗ-д тодорхой тоогоор нэр дэвшүүлэн сонгож оруулж болно. Эдгээр гишүүд ротацийн журмаар ажилладаг байж болно. Компанийн үйл ажил­лагааг олон нийтийн зүгээс хянах Хяналтын зөвлөлийг байгуулж, аймаг бүрээс ИТХ-аас нэр дэвшүүлэн сонгох журмыг хэрэглэж болно. Бусдаараа бол компани, аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг зохицуулсан дү­рэм журмаа бариад явж болно шүү дээ. Ерөнхий санаа бол ийм байгаа юм. Энэ бүхнийг хуульчилж ба­талгаажуулах хэрэгтэй. Гол нь ашгаа иргэн бүр компанийн гишүү­ний хувьд тэнцүү хувааж нэрийн дансан дээрээ авдаг байх зарчим. Хүн мөнгөө аваад яаж, юунд зарахаа хэнээс ч илүү сайн мэднэ дээ.

-Иргэний хөдөлгөөнүүдийн төлөөлөл компаний ТУЗ-д сон­гог­дож болно гэлээ. “Оюу­толгой”-н ТУЗ-ийг сонгож бай­хад иймэрхүү яриа иргэний хөдөлгөөнүүдээс гарч байсан ч дэмжигдээгүй шүү дээ?

-Яагаад болохгүй гэж? Манай иргэний хөдөлгөөнүүд сүүлийн жилүүдэд байгаль орчин, уул уур­хайн томоохон төслүүдэд санал бодлоо нэмэрлэсээр ирсэн. Зөв зүйтэй зүйл олныг хэлж байсан. Иргэний хөдөлгөөнийхөн гээд олон нийтэд хүлээн зөв­шөөрөгдчихсөн, янз бүрийн хэл­бэрээр тэмцээд ирсэн Цог, Хурц, Ганбаатар, Авирмэд, Лхагважав нар шиг хүмүүс “Тавантолгой” гээд олон нийтийн өмчлөлийн компаний ТУЗ-д байж болно шүү дээ. Тэгж байж жинхэнэ утгаа­раа бүх нийтийн өмчлөлийн ком­па­нийн шинжээ бататгаж, иргэний олон нийтийн шударга хяналтыг баталгаажуулна шүү дээ. Энэ хүмүүс сонгогдохгүй юм гэхэд оролцоо, боломж нь хууль журмаараа нээлттэй байх ёстой. Ер нь бид “Тавантолгой”-н төслийг нэг бол төрийн компани, эсвэл хувийн компани хэрэгжүүлнэ гэж хоёр туйлшралд автах хэрэггүй. Дундын, илүү оновчтой хувилбар болох “бүх нийтийн өмч буюу ард түмний өмч” гэсэн загварыг сонгож болно.

-Таны хэлж байгаа 2 сая 800 мянган гишүүнтэй компа­ний бүртгэл, ашиг хүртээх гээд нүсэр том ажил болох биш үү?

-Мэдээж аливааг шинээр эхлүү­лэхэд амаргүй байх нь ойлгомжтой. Харин нэгэнт эх­лүү­лээд, гольдирлыг нь зөв олчихсон байхад үр ашиг нь туулсан бэрхшээл, гаргасан хүчин чармайлтыг хэдэнтээ давдаг нь амьдралын жам шүү дээ. Тэгэхээр монголчууд бид алийн болгон хэцүү, чадахгүй, бүтэхгүй гэж хойш суух юм бэ?

Миний санал болгож байгаа хувилбарыг хэрэгжүүлэх нь зөв­хөн эдийн засгийн үр ашгаар хэмжигдэхгүй. Манай улс иргэдээ бүртгэх, иргэний бүртгэлээ ямар ч “но”-гүй болгох ёстой гэж ярьсаар хэдэн жилийн нүүрийг үзэв? Уг нь Засгийн газар иргэний бүртгэлийн төгөлдөршилт гэсэн хөтөлбөр дэвшүүлж байсан ч өнөөг хүртэл хэрэгжээгүй л байна. Тиймээс сонгууль болохоор хэдэн арван мянган сонгогчид хаанаас ч юм бэ гараад ирдэг биз дээ?

Тэгвэл “Тавантолгой” хэ­мээх бүх нийтийн өмч буюу ард түмний өмчлөлийн компанидаа бүх иргэдээ бүртгэх явцад төр иргэдээ нэгдсэн нэг бүртгэлд давхар хамруулаад авчих сайхан боломж гарна. “Тавантолгой”-д шууд оролцох, тэндээс ногдол ашиг хүртэх эрмэлзэл, сонирхол иргэн бүрт байгаа болохоор иргэн бүр сайн дураараа бүртгүүлнэ. Ер нь бол мэдээллийн технологи, харилцаа холбоо хур­дац­тай хөгжсөн өнөө үед иргэдийн бүртгэлийг сайн хийх нь их чухал аа. Бүртгэлээ сайн хий­гээд авчихвал нийгмийн олон харилцааны зохицуулалт боловс­ронгуй, амар хялбар болно. Таны асуугаад байгаа ашиг хүр­тээх, хуваарилах ажил ч энэ төгс төгөлдөр болсон иргэний бүртгэлийн систем дээр суурилан элдэв чирэгдэлгүй хийгдэх бол­но.

-Таны ард түмнийхээ төлөө дэвшүүлж байгаа энэ санал үнэхээр бодууштай санагдлаа. Харин үүнийг бодит ажил хэрэг болгохын төлөө та юу хийхээр төлөвлөж байна вэ? Ер нь иргэн бүр яах ёстой юм?

-“Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруу­гүй, бүлээн усаар угаавал буруу­гүй.” гэсэн ухаант ардын минь сайхан үг бий. Референдум хэ­мээх олонхийн саналаар шийд­вэрлэдэг дэлхий дахинаа тогтсон ардчиллын жишиг ч бий. Энэ бүхнийг бодолцвол дээрх саналын талаар олон нийтийг хамарсан хэлэлцүүлгийг өргөн хүрээнд зохион байгуулж болно. Мөн УИХ, ЗГ, Ерөнхийлөгч, иргэний хөдөлгөөн, улс төрийн намуудын төлөөлөл, эдийн засагчид, суд­лаач­дыг оролцуулсан телевизийн шууд хэлэлцүүлгийг МҮОНРТ-ээс зохион байгуулбал би хувь­даа оролцож, санаа оноогоо урал­дуулахад бэлэн байна. Санал санаачилга маань олон нийтийн дэмжлэгийг авбал холбогдох санал, хуулийн төслийн хувил­барыг УИХ, Засгийн газарт санал болгох бодолтой байна.

Эс тэгвээс ноднин “Оюу­толгой”-н асуудлыг яаран байж алдаатай шийдсэнтэй адил иргэ­дийн санаа сэтгэл наадам, морь, бөх, айраг цагаа гэж байхыг “далимдуулан” Монгол Улсын хөгжил дэвшил, иргэдийн эрх ашигтай шууд холбоотой “Таван­толгой”-н асуудлыг “бушуу туулай борвиндоо баастай” гэдгийн үлгэ­рээр хуудуутай шийдвэрлэнэ.

-Та Засгийн газар саналыг тань дэмжинэ гэдэгт итгэлтэй байна уу?

-Энэ санал санаачлага маань Ерөнхий сайдын “ард түмэндээ хувь хүртээнэ” гэсэн санаачлагыг бодит ажил хэрэг болгох гол аргачлал нь болох байх гэж итгэж байна. Ер нь Засгийн газар гэлтгүй, Ерөнхийлөгч, УИХ гээд ард түмнээс сонгогдон, ард түмний татварын мөнгөөр оршин байгаа хэнбугай ч ард түмнээ гэсэн энэ санал санаачлагыг дэм­жинэ гэдэгт итгэж байгаа шүү. Тэдэнд хойш суух, иргэн бүрийн ашиг сонирхолд нийцсэн шийдлээс зайлсхийх эрх бий гэж үү?

-Таны хэлсэнээс үзвэл энэ санал санаачлагад, тодруулбал “Тавантолгой”-г зуун хувь ард түмэндээ өмчлүүлэх саналд хэрхэн хандахаас манай эрхтэн дархтнуудын үнэн нүүр царай тодрох нь. Тэгэхээр ард түмэн, иргэд маань анхааралтай ажиг­лах л үлдэж байх шиг?

-Тоймлож хэлбэл тийм юм даа. Гэхдээ ард түмнээрээ хэлэлцүүлж, иргэн болгонд хүр­тээмжтэй хувилбарыг, шудар­га хуваарилалтыг сонгож, хөгжил дэвшлийн төлөө хамтдаа зүтгэх нь монголчууд бидний өмнө тулгамдаад байгаа хамгийн чухал асуудал гэдгийг дахин онцолмоор байна. Гэхдээ иргэд дуугүй харж суух биш, харин дуугаа өргөж саналаа нэмэрлэвэл хүн бүрт хүртээлтэй байх бодлого бодит шийдвэр болно.

-Илэн далангүй ярилцсан танд баярлалаа. Ажлын их амжилт хүсье.

Эх сурвалж: "Нийгмийн толь"