УИХ-ын гишүүн асан, Монголын ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоо, “Норовбанзад” сангийн тэргүүн Банзрагчийн Дэлгэрмааг энэ удаагийн “Ярилцах танхим”-даа урилаа.
-Ярилцлагаа тойруулж, бөөрөнхийлөхгүйгээр шууд нэг сэдвээс эхэлмээр байна. Энэ бол улс төрийн ашиг сонирхлын үүдэлтэй төрийн өндөр албан тушаалын шинэ томилгоо бүрийн өмнө Б.Дэлгэрмаа гэдэг нэр байнга хадаастай байдагтай холбоотой асуулт л даа. Өнгөрсөн долоо хоногт болсон улсын Ерөнхий прокурорыг томилох асуудалд ч таны нэр дурдагдаж байсан. Гэтэл эцсийн шийдвэр нь таныг орхигдуулж гарлаа?
-Аливаа албан тушаалын томилгоон дээр миний нэр бодитойгоор явдаг. Эцсийн эцэст томилгооны гадуур үлддэг нь шийдвэр гаргагчдад ямар нэгэн үндэслэл, бодит шалтгаан байдаг байх л даа.
-Бодитой гэхээр юуг хэлж байна?
-Сая Ерөнхий прокурорын асуудал дээр гэхэд Д.Дорлигжав бид хоёрын нэр яригдсан. Ардчилсан намд хуульчдын хүрээ их цөөхөн. Харин Ерөнхий прокурор гэдэг Үндсэн хуулийн хүрээнд их том албан тушаал. Энд хувь хүний зангараг, мэргэжлийн туршлага, чадавхи гээд олон зүйл шаардлагатай. Иймд Д.Дорлигжав бид хоёрыг ярьж байгаад Ерөнхийлөгч өөрөө сонголт хийсэн байх л даа.
-Олон томилгооны өмнө нэр тань гардаг ч эцсийн шийдвэр нь өөр хүн болчихоор танд мэдээж ямар нэгэн бодол төрдөг байх. Тэр бодлоо хуваалцахгүй юу?
-Яах вэ дээ, том улстөрч гэдэг бол улс төрийн карьер хийх гэж л намын төлөө итгэл үнэмшилтэй байж, улс төрийн тэмцэлд орон зайгаа эзэлдэг шүү дээ. Түүнээс бус хэн нэгэн лидерийг дагаж, кноп дар гэхэд нь дараад л, тэр эрх ашгийг хамгаал, өөр бусдыг нам дар гэснээр нь гүйцэтгээд гүйж явах ёсгүй. Гэхдээ улс төр угаасаа багийн тоглолт учраас нам доторх бүлэглэл нь лидерээ дагаад ямар нэгэн сонирхол дээр нэгддэг. Тэр бүлэглэлд өөрийн орон зайгаа эзлээд, тоглоомын дүрмийн дагуу тоглоод явах нь улс төр. Үүнээс ангид байгаад, гав ганцаараа сонголт хийнэ гэж байхгүй. Иймд мэдээж тэр тоглолтоос гадуур, тойргийн хүрээнээс гараад байна гэдэг бол нэг их баярлах зүйл биш. Ялангуяа олон жил энэ улс төрд юуны төлөө, яах гэж яваад байгаа юм бэ гэдэг асуудал надад тавигдаж байгаа. Хүнд тодорхой зорилго байдаг даа. Би хөрөнгө мөнгөө, сэтгэлээ, цаг зав, залуу нас гээд бүх юмаа улс төрд зориулж байхад “Яагаад” гэдэг асуудал гарч ирнэ биз дээ. Тэр тусмаа миний тухай болсон болоогүй бор шувуу нисгэх, хүмүүстэй эв түнжингүй болгож хагаралдуулах юм хийж байхад дургүй хүрнэ биз дээ.
-Та Ерөнхийлөгчийг намын дарга байх үед Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар нь ажиллаж байсан. Монголын ардчиллын 20 жилийн түүхэн дэх та хоёрын оролцоо гэж бас байна. Энэ нь Ц.Элбэгдорж хувь хүнийхээ хувьд ч, Ерөнхийлөгчийн хувьд ч танд итгэл хүлээлгэж болох үзүүлэлт шүү дээ. Ийм бодол олон хүнд төрж байгаа. Танаас ч нэг их хол биш болов уу гэж бодож байна?
-Би анх Элбэгээ даргатай 1993 онд “Улс төрийн боловсролын академи байгуулах гэж байна. Чи очооч” гэдэг санал тавьснаар ойр дотно болж хамтран ажилласан. 1998 онд Элбэгээ дарга намайг генсек болгосон. Тэр үед манай нам засгийн эрх барьж байсан. Эрх баригч намын генсек гэдэг бол улстөрч, тэр дундаа эмэгтэй хүний хувьд улс төрийн карьерийн хувьд их том албан тушаал. Генсек болоод би намынхаа ажлаар маш олон хүмүүстэй уулзаж, хөдөө орон нутгаар явж байсан л даа. С.Зориг агсны амийг хороосон, Казиногийн хэрэг, Ерөнхий сайд Элбэгээ огцорсон гээд манай намын нэр хүнд их унасан, маш хүнд үе байсан. Тэгээд би намынхаа эрх ашгийн төлөө тэр үед Ж.Наранцацралт агсныг Ерөнхий сайд болоход дүрмийн дагуу түүнийг намын дарга болох ёстой гэж Элбэгээ даргыг намын даргаас нь огцруулах саналыг намын бага хуралд оруулж байсан юм. Тэрэнд жаахан гоморхож явдаг юм шиг билээ.
-Хэн гоморхдог гэж?
-Элбэгээ.
-Яагаад?
-Өөрөө намайг нэлээд зүтгүүлж байж генсек болгож байсан юм. Манай намын Ерөнхий зөвлөлийн хурлаар намайг хүлээж авахгүй олон хүн байсан. Тэгэхэд “Намын даргын хувьд Дэлгэрмаад итгэж байна” гэж байгаад тавьсан. Гэтэл тэгж тавьсан генсек нь их том улс төрийн илтгэл тавьж, Элбэгээ даргыг намын даргаас болиулна гэдэг нь бас л гомдохоор зүйл болсон байх л даа. Миний хувьд залуу ч байж, зоригтой ч байж, зарчим ярих дуртай ч байж. Гэхдээ би одоо ч намаа аврахын тулд тухайн үед зөв зүйл хийсэн гэж боддог. Дараа нь Элбэгээ Ерөнхий сайд болохдоо “Чи ер нь их аюултай шүү. Гэнэт нөгөө шударга зан чинь хөдлөөд эхэлбэл” гэж байсан. Мэдээж энэ ардчиллын түүхэнд гар гараасаа барилцаж явсан учраас сайн, муу олон зүйл байгаа л даа.
-Тэгвэл энэ удаа ч Ерөнхий прокурор болчихвол нөгөө шударга зан нь хөдлөөд эхэлбэл гэж бодсон байж болох юм, тийм үү?
-Тэр нь ч юу юм бэ. Ямар ч байсан тэр сонголтоо хийсэн.
-Энэ сэдэвтэй холбоотойгоор ардчиллын мөн чанарыг Монголд таниулж байсан хүмүүс нь тойргийн гадна шахагдаж гарснаар өнөөдөр дагалдан баясагчид, ардчиллаа хамгаалах чадваргүй нэн шинэ үеийг бий болгож байна гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх үү?
-Аливаа зүйл үечлэлтэй явдаг шиг байгаа юм. Би гэхэд 36 настайдаа л УИХ-ын гишүүн болж байсан. Улс төрд хорин жил зүтгэжээ. Одоо ардчиллын ахмад үед нь хамаарагдах гэж байна. Шинэ үе улс төрд орж ирэх ёстой. Бидний үед улс төрд хуучинсаг хэв маягаа хадгалах сонирхолтой, шинийг эрэлхийлэгч гэсэн эсрэг тэсрэг хоёр хүчин манай нийгэмд их ялгарч харагддаг байсан. Өнөөдөр хуучин шигээ үзэл санаа, бодлогын ялгарал харагдахаа болиод байна. Энэ нь ч аргагүй юм. Хоёр ч удаа хамтарсан Засгийн газар байгуулагдлаа. Хоёр нам хоёулаа л адилхан мөнгө амлах юм. Нийгмийн халамжийг адил хүртээнэ гэх. УИХ-ын гишүүд нь аль намын гэдэг нь мэдэгдэхгүй болтлоо ижилсжээ.Гэтэл нийгмийн өнөөгийн байдал, хүмүүсийн амьдрал маш хүнд байна. Хуучин шиг ардчиллын үнэт зүйл гээд ярихаар хийсвэр хоосон зүйл болчихоод байна. Ийм үед чи хувьсгалт нам, би ардчилсан гэдэг нь нэг их чухал биш болчихсон. Шинэ залуу үе илүү прагматик болсон. Өөрөө ардчиллын анхдагчид хаана, юу хийж байна вэ. Энэ хүмүүс таны асууж буй эрх мэдэл, албан тушаал, мөнгөний тойргоос шахагдсан уу гэж асууж байна аа даа. Баабар гэхэд соён гэгээрүүлэх, хэвлэлийн том магнат болох чиглэл рүү явчихлаа. Их том үзэл сурталтан байсан хүн. Да.Ганболд гэхэд Монголд анх либераль үзэл санааг түгээж, улс төрийн нам гэж институтыг бий болгосон гэж би үнэлдэг. Одоо хотын орлогч дарга гээд аж ахуйн ажил хийгээд явж байна. Э.Бат-Үүл гэхэд харамсалтай нь, нөгөө л хувьсгалтайгаа зууралдаад яваад байна.
-Э.Бат-Үүл гишүүн бас ч гэж Улсын баатар болсон шүү дээ?
-Өө тийм, Улсын баатар болж, алтан сэлэмтэй болсон юм байна шүү дээ. Ц.Элбэгдорж гэхэд Ерөнхийлөгч боллоо. М.Энхсайхан гэхэд ҮШН гэсэн намын ажил ч хийж байгаа юм уу, барилгын бизнес эрхлээд байгаа юм уу хаана байгааг нь мэдэхгүй байна. С.Зориг маань бидний дунд алга. Ер нь өнөөдөр тэр хүмүүс нийгмийн түүчээ болоод явахад их хэцүү л дээ. Яагаад гэхээр нийгэмд шинэ удирдагчид гарч ирэх ёстой. Гэхдээ яг тэдний түвшинд байж чадах уу, үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй юм. Хүнийг хамгийн их эвддэг зүйл бол эрх мэдэл, мөнгө хоёр.
-Та УИХ-ын гишүүн байсан. Нөлөө бүхий улстөрч гэдэг тодорхойлолт таныг ямагт дагадаг. Тэгвэл хүнийг эвддэг тэр хоёр хүчин зүйлийн хаагуур нь өнгөрөөд байгаа юм бэ?
-Би хаана явж байна гэж үү. Нийгэмд их чухал нэг зүйл байдаг юм. Тэр бол оюун. Харамсалтай нь, өнөөдөр нийгэмд тэр оюун бодол гэдэг зүйл орхигдсон байна. Би орхигдуулахгүй гэсэндээ “Норовбанзад” сангийн ажлаа хийгээд явж байгаа.
-Та Э.Бат-Үүл гишүүнийг харамсалтай нь хувьсгалтайгаа зууралдаад гэж хэлсэн. Энэ бол зөвхөн түүний санал биш. “Монголд хувьсгал хийх хэрэгтэй” гэх санааг Э.Бат-Үүл гэдэг хүн нэг талаас нь тайлбарлаж байхад Амлалт нэхэх ард түмний холбоо гэхэд өөрсдийн үндэслэлийг гаргаж тавьсан. Үнэхээр тэдний хэлж буй шиг 20 жилийн ардчиллын түүхийг ололт, амжилттай нь нэг үе болгож багцлаад, дараагийн хувьсгалын үр дүнг монголчууд хүртэх шаардлага нийгэмд байна уу?
-Би хувьсгал гэдэг үгнээс айдаг. Яагаад гэхээр манай урд хөршид Соёлын хувьсгал болоход Мао залуучуудыг турхирч, маш аймшигтай үр дүнд хүрсэн. Энэ хувьсгалд хэн өртдөг вэ гэхээр хамгийн түрүүнд сэхээтнүүд өртдөг. Тэгэхээр Үүл маань хувьсгал гэж ярьж байгаад өнөөдрийн Монголд хэт баян, хэт ядуугийн ялгарал бий болсон энэ нөхцөлд хувьсгал хийх юм бол сэхээтнүүд л өртөнө. Монголын байгалийн баялгийг ашиглаж, долларын саятан болсон тэр баячууд ч яах вэ шууд гадагшаа зугтаагаад алга болно. Тэд аль хэдийнэ хадгаламжаа Швейцарийн банкинд хадгалуулж, гадаадад үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авч, үр хүүхдээ сургаж байна. Ерөөсөө л хувьсгал болох юм бол мань мэт нь л өртөнө. Ялангуяа Монголын хүн амын 60-аас дээш хувь нь ядуу байгаа ийм үед хувьсгал хийнэ гэдэг бол хойд хөршийн өнгөрсөн зууны 17 оныг л санагдуулж байна.
-Яагаад. Хэдийгээр цөөнгүй хүнд большевикуудын хувьсгал болох вий гэх болгоомжлол байгаа ч Сүхбаатарын талбайд жагсагчдын хувьд итгэл дүүрэн харагдсан. Эрх мэдлийг тэнцвэржүүлнэ, эд хөрөнгийг тэгшилнэ гэх мэт шаардлагаа биелүүлж чадна гэж үздэг. Үгүй ядах нь ээ л сая УИХ өөрсдийнх нь санамж бичигт хариу өгч, шаардлагыг нь хүлээж авсан нь анхны ялалт гээд л?
-Үгүй ээ, үгүй. Тэгшитгэх, тэнцвэржүүлэх гэдэг чинь ерөөсөө л большевик хувьсгалын л үзэл санаа. Угаасаа хүний хувь тавилан чинь бурхнаас зурсан төөргөөрөө л явна шүү дээ. Харин төрийг хувьсгал хийнэ гэхээс илүү тунгалаг болгох хэрэгтэй. Гэхдээ төрийг тунгалаг болгоно гэхээр саяны инээдмийн жүжиг шиг 26 хүний хөрөнгө орлогын мэдүүлгээр жижиг жарайхай цуглуулж, байцаахыг хэлэхгүй л дээ. Чухамхүү баялгийн хуваарилалтыг зөв хийх. УИХ дээр гарч байгаа том шийдвэрүүд нь чинээлэг дундаж давхаргыг бий болоход л чиглэх ёстой. Сайн ажиллаад, сайн цалин авч, сайхан байранд амьдрах боломжийг л олгох ёстой. Тэр цагт монгол хүн эрхэмсэг оршино. Үүний тулд татвар, төсвийн бодлогыг өөрчлөх ёстой. Түүнээс бус УИХ-ын 76 гишүүн, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий прокурор, Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга гээд энэ 80-аад хүн Монголын нийгмийн хувь заяаг шийдээд, 70 хувь нь ядуу байсаар байхад “Та нарт 70 мянган төгрөг өгч байя аа” гэж болохгүй. Энэ бол төрийн дампуурал. Үүний эсрэг иргэний хөдөлгөөнийхөн ажиллах ёстой. Түүнээс бус хувьсгал хийх тухай ярих хэрэг байхгүй.
-Таны нэгэн цагийн хамтран зүтгэгч М.Энхсайхан гэдэг хүн өнөөдөр “Үндэсний хувьсгал” гэдэг шинэ томьёолол бий болгож байна. Тэр хүний намынхандаа гомдсон гомдол нь зөвхөн Ардчилсан нам руу бус нийгмийн тодорхой хэсэг бүлгийг хөхиүлэн дэмжих замаар нөгөө хэсэг рүү нь турхирах тэр аймшигт алхам руу түлхэж байх шиг санагддаг. Та үүний хор холбогдлыг хэрхэн харж байна?
- М.Энхсайханы хувьд Монголын улс төрд топ зэрэглэлд явж байсан хүн. Түүний хувьд алдагдсан байр сууриа эргүүлж авна гэхэд их хэцүү. Тэр улс төрийн тоглоомын дүрэм болох багийн дүрмээ баримтлаагүй, өөрсдийн багаа үгүй хийсэн. Уг нь тийм том явж байсан хүмүүс томоороо л үлдэх ёстой болов уу. Билл Клинтон, Алберт Гор шиг . Дэлхийн дулаарал, цөлжилтийн талаар сайхан санаачилга гаргаж, боловсролыг дэмжих, урлагийг дэмжинэ ч гэж болно шүү дээ. Улс төр гэдэг их хатуу тоглоом. Гэтэл тэр тоглоомын дүрмээ баримтлаагүй хүмүүсийн хувьд дахиад баг бүрдүүлээд, дахиад миний төлөө ажиллаач гэвэл хэн ч ажиллахгүй. Тэгээд эргэж ажиллахгүй болохоор нь хорсоод, хонзогноод, тооцоо бодох гээд яваад байх юм бол ёстой утгагүй.
-Тийм хорслоос үүдэж нийгэм хохирох уу?
-Хувь улстөрчидтэй тооцоо хийхийн тулд хар пиар цацаж магадгүй. Бусдыг турхирч, дэвэргэж мэднэ. Наад зах нь, сонгуулийн систем пропорциональ хувилбараар явлаа гэхэд “Энэ хоёр нам хоёулаа хэрэггүй” гэх жишээтэй. Гуравдагч зам гэж юу юм бэ гэдгийг иргэд бодож болох юм.
-Тэр гуравдагчийг нь сонгох сонголт хийхэд түлхэх шинэ хүчин Монголд байгаа гэж үзэж байна уу, та?
-Харамсалтай нь, хоёр том нам нь нийлчихээр барууны үзэл суртал нь ялгарахаа больчихлоо. Зүүний чиглэлийн нийгмийн халамжийн үйлчилгээг гол зорилгоо болгодог Засгийн газар бүрэлдчихээр их хэцүү байна. Гуравдагч зам гэхээр Иргэний зориг намыг аваад үзье. Энэ нам юу ярьдаг юм бэ. За яах вэ, авлига ярьдаг байх. Энэ бол популизм хийдэг л жижиг нам. Сонгуулиар хэдэн суудал авахын төлөө л явдаг. Ардчилсан намын л нэг жигүүр байх ёстой нам. Түүнээс бус их том бодлогын чанартай дэвшүүлээд, яриад, хийх гээд байгаа юм байхгүй. Ногоон намын хувьд цэвэр экологийн асуудал ярьдаг. Европын түүхийг харж байхад ногооны нам хэзээ ч засгийг дангаар барьдаггүй юм. Барууны эс бол зүүний Засгийн газарт ороод тэр дунд экологийн асуудлаа яриад л явж байдаг.
-Энэ хоёр нам нэгдэх тохиролцоонд хүрчихээд байгаа. Та энэ нэгдлээс хүчтэй гуравдагч хүчин бий болно гэж бодохгүй байна уу?
-Би тэр гуравдагч замыг харахгүй байгаа. Манай нам л барууны орон зайгаа эзлэх ёстой. Монгол хүний сэтгэлгээ чинь өөрөө их хувиа хичээдэг зантай. Бэлчээрийн сайхныг шилж буугаад л тааваараа амьдрах дуртай хүмүүс. Тийм учраас энэ монголчууд бүгд их амбицтай. Хүүхдүүд нь багаасаа Ерөнхийлөгч болно гэж мөрөөддөг.
-Сүүлийн үед боксчин, жүдочин болно гэж мөрөөдөх болсон байна билээ?
-Монгол хүний энерги нь багтдаггүй юм шиг байгаа юм. Нийгэм нь тэр энергийг зөв зам руу нь чиглүүлж, баялгийг бүтээх зүйл рүү нь залдаггүй. Тэгэхээр тэр энергээ бокс, бөх, сумо гэх зүйл рүү чиглүүлээд байгаа юм болов уу даа.
-Таны хувьд бүхий л энергээ улс төр рүү чиглүүлж байсан үе бий. Наад зах нь, УИХ-д гурван удаа нэр дэвшлээ. Гэтэл УИХ-ын гишүүн гэсэн статус дээр та ганц дөрвөн жилийн хугацаанд л суусан. Бусад бүх тохиолдолд ширүүхэн өрсөлдөгчдийн ард ялагдал хүлээж хоцорсон. Дундговь аймагт гэхэд л таны өрсөлдөгч нь Р.Раш, Х.Наранхүү нар байсан. Тэднийг “төмөр зам” болон “Эрдэнэт” гэсэн хоёр вант улсаар төсөөлсөн ч Ардчилсан намын удирдлагууд таныг ялагдал руу түлхдэг юм шиг санагддаг. Та хүлээн зөвшөөрөх үү?
-Намайг дэмждэг олон хүн гайхаж байсан. Нөгөө 40 мянгатын Дэлгэрмаа чинь юу яасан Дундговь бэ гээд л. Би 2008 оны сонгуулиар анх удаа хөдөө орон нутагт нэр дэвшсэн. Нутаг маань эзэнгүйрсэн. Хүн байхгүй болчихсон байна билээ. Дундговь бол тэр чигтээ уран. Иймд яагаад Монголын хамгийн том Оростой хамтарсан хоёр байгууллагын дарга нарыг, хоёр том сайдыг яагаад Дундговьд нэр дэвшүүлэв, Ардчилсан намаас яагаад намайг дэвшүүлэв гэж гайхаж байсан. Унасан бөхөд шалтаг мундахгүй гэдэг ч янз бүрийн л шалтаг шалтгаанаар ялагдсан л даа. Ардчилсан намын хувьд тэр үед хүмүүсээ их буруу байршуулсан, фракц хоорондын дотоод зөрчлөө зохицуулж чадаагүй. Ямар ч байсан миний хувьд Үндэсний шинэ намыг парламентад суудалтай нам болгоогүй гавъяа надад байгаа гэж боддог. Хэрэв Ц.Эрдэнэбүрэн, Цэрэнсодном гэсэн хоёр хүн тэнд нэр дэвшсэн бол ҮШН-ын Ц.Ганхүү болон МАХН-ын Х.Наранхүү хоёр гарцаагүй гарах л байсан. Ардчиллын саналыг Ц.Ганхүү бид хоёр хуваасан. Харин Ц.Ганхүү тэнд нэр дэвшээгүй байсан бол Х.Наранхүү бид хоёр гарах байсан. Сонгуулийн дүн тэгж л харагдаж байсан. Ямар ч байсан би тэнд гурван том “мөнгөтэй” л өрсөлдсөн.
-ҮШН парламентанд суудалтай болох нь тийм аюултай зүйл гэж үү?
-Сая Ц.Элбэгдорж хоёр хувиар л ялалт байгуулсан ш дээ. Хэрэв ҮШН парламентад нэг суудалтай бол Иргэний зориг болон Ногоон нам шиг хэзээ ч манайхтай эвсэл болохгүй. Тэгээд л нэг сайхан хүнийг “Нэр хүндийн асуудал. Та Ерөнхийлөгчид нэр дэвш” гэж гуйгаад л санал хуваах байсан.
-Эргээд Ардчилсан намын шинэчлэлийн тухай асуумаар байна л даа. МАХН-ынхан болохоор “Бид шинэчлэгдэж чадаж байгаа. Наад зах нь, шинэ залуу үеийг маань хар” гэх болж. Харин танайд үе солигдоно гэдэг ямар ч боломжгүй зүйл шиг анзаарагддаг. “Ардчилсан хүчний холбоо” гэхэд л зөвхөн анхдагч хоорондын л “тулаан” болох шиг болсон?
-Манайх яг тэрэн дээр алдаж байгаа. Энэ бол алдаа
-Хэний алдаа гэж. Намын даргын уу?
-Өөр тэгээд хэний алдаа байх юм.
-Танд ч бас хамаарах юм биш үү. Намаа шинэчлэхэд уриалсангүй гээд л?
-Би мэдээж энэ сайхан өрөөнд суугаад юуг ч шүүмжилж болно л доо. Гэхдээ надад алдаа гаргах эрх мэдэл байхгүй байна. Тэр хүн бол албан ёсны намын удирдлага. Албан ёсны удирдлага гэдэг бол намаа шинэчлэх боломж бий. Гүйцэтгэх зөвлөлөөр боловсон хүчнээ хаана, яаж байршуулах вэ гэдгийг зөв шийдэх ёстой. Гэтэл тэр зүйл нь хаана байгаа юм. Байхгүй байна. Тэр нь байхгүй учраас “Ардчилсан хүчний холбоо” гэдэг байгууллага гарч ирсэн. Орон зай нэгэнт хоосон байгаа юм чинь заавал тэрийг эзлэх хүчин гарч ирнэ. Тэр нь сайн уу, муу юу гэдэг нь дараагийн асуудал.
-“Алтангадас”-ыг Ардчилсан намаас салгах нь Монголын ардчилалд оруулах хамгийн том хувь нэмэр гэдэг хүмүүстэй та санал нийлэх үү. Н.Алтанхуяг сайдын тэргүүлдэг энэ фракц үнэхээр тийм хор хөнөөлтэй байдаг хэрэг үү. Зөвхөн улстөрчид л өөр өөрийнхөө эрх ашгийн үүднээс ийм хэтийдсэн дүгнэлт хийгээд байна гэх хүмүүс ч бий шүү дээ?
-Би “Алтангадас” гэдгийг ерөөсөө ойлгодоггүй. Ямар учир жанцантай, ийм фракц манай намд байдаг юм нэг л ойлгомжгүй. Үндсэнд нь харахаар хуучин Социал демократ намын угшилтай хүмүүс гол төлөв байж тэднийг албан тушаалын томилгоо хэлбэрээр байршуулаад байгаа юм уу, мэдэхгүй юм. Тийм биш бол намдаа байгаа боловсон хүчний нөөцөө зөв хуваарилах ёстой. Эс бол зөвхөн нэг фракцын хүрээнд ажиллах гээд байгаа юм уу. Ойлгомжгүй.
-Та Н.Алтанхуяг даргыг хаана юу хийгээд явж байгааг мэдэхгүй гэсэн. Гэтэл тэр хүн Тэргүүн шадар сайдын албаа хашиж байгаа. Мэдээж АН-ын дарга. Иймд хүмүүс “Дэлгэрмаа дургүйдээ л эсэргүүцэж байна” гэж магадгүй. Та Н.Алтанхуяг даргын Засгийн газарт гүйцэтгэж байгаа үүргийг юу гэж боддог вэ?
-Улс төрд дуртай, дургүй гэсэн ойлголт уг нь байх ёсгүй л дээ. Монголын, намын, тэгээд хувийн эрх ашиг л гэж байх. Тиймээс би Н.Алтанхуягт дургүйдээ бус, үйлдлээр нь л дүгнэж байна. Би нэг удаа зурагтаар Ерөнхий сайд Сү.Батболдыг мэдэгдэл хийх үед хажууд нь Н.Алтанхуяг сайдыг сууж байхыг харсан. Тэр л байхгүй юу.
-Товчхондоо бараа бологч, дагуул мэтээр дүгнэх гээд байна уу даа?
-Хаана явж байна гэдгийг нь сая өөрөө хэлчих шиг боллоо. Ерөнхий сайдын бараа бологч шиг харагдсан гээд. Сүүдэр нь ч юм уу. Намын хувьд хэдийгээр төр засгийн ажил их ч гэсэн тэр хүн бол намын дарга. Энэ том хариуцлага үүрээд “Би намаа удирдана” л гэсэн бол удирдах ёстой.
-Гэтэл удирдахгүй байна гэж үү?
-Удирдахгүй байна.
-Чингэлтэй дүүргийн УИХ-ын нөхөн сонгуульд таныг нэр дэвшиж магадгүй гэх яриа бас гарч байсан ч Р.Бурмаа нэр дэвшсэн. Танд сонирхол байсан уу?
-Би анхнаасаа л Элбэгээд “Би Чингэлтэйд нэр дэвшье ээ” гэж хэлж байсан. Г.Баярсайхан гурвуулаа нэр дэвшье гэж. Тэр үед иргэний хөдөлгөөнөөс Р.Бурмааг нэр дэвшүүлэхээр ярьж байсан. Тэгээд л Р.Бурмаа нэр дэвшсэн. Үнэндээ надад тойрог өгөөгүй. Нэгэнт Р.Бурмаа өмнө нь нэр дэвшиж байсан юм чинь би юунд тийшээ нөхөн сонгуулиар нэр дэвших вэ дээ.
-Н.Алтанхуяг даргыг намын даргаас нь буулгалаа гэхэд үнэндээ энэ олон фракцийн зөрчлийг зохицуулаад явах шинэ дарга гарч ирж чадах уу. Лидерийн хомсдолд орчихсон юм биш үү?
-З.Энхболд, С.Баярцогт, Р.Амаржаргал, Ц.Баярсайхан байна.
-Ц.Баярсайханы нэрийг танаас өөр хүн нэг их хэлэхгүй байх аа?
-Би хувьдаа Баярсайханыг их ноён нуруутай, ажлаа хийдэг хүн гэж боддог. Сэтгүүлчдэд ажлаа хийдэг хүн харагддаггүй, цээжээ дэлддэг хүн харагдаад байх шиг байдаг. Л.Гүндалай, З.Алтай гээд баахан рекламны хүмүүс байдаг даа. Манай Р.Амаржаргал, Ц.Баярсайхан бол улс төрийн ноён нуруутай хүмүүс. З.Энхболд, С.Баярцогт хоёрын хувьд ерөнхийдөө их тархи сайтай.
-С.Баярцогт сайдыг танайхан хүлээн зөвшөөрөх үү?
-Харин хамгийн гол нь зөвшөөрөхгүй биз ээ. Надаас эхлээд хүлээн зөвшөөрөхгүй. Уул нь бол боловсролтой шүү.
-Та яагаад зөвшөөрөхгүй гэж?
-С.Баярцогтод баг байхгүй. Би жишээ нь хичнээн тархитай байлаа гээд надад баг байдаггүй. Тэгээд ч эмэгтэй хүнд баг байх их хэцүү. Би ямар орой болгон шар айраг ууж, эрчүүдтэй адилхан ав гөрөөнд явж покер тоглоод байх биш.
-Улс төр тэгж л явдаг гэсэн үг үү?
-Харамсалтай нь, манай улс төр тэгж л яваад байгаа юм. Оюуны клуб, нэгдэл гэсэн зүйл алга. Хоорондоо оюун санаагаа солилцох орчин алга. Салхинд гарлаа, архи уулаа, асуудлаа тохирлоо. Эрчүүдийн л энэ дүрмээр улс төр явж байна.
Ярилцлага авч байх үед түүн рүү 25 телевизээс “Жендер”-ийн сэдвээр хийх нэвтрүүлэгт оролцохыг урьсан ч тэрбээр “Би жендер ярихгүй” гээд утсаа таслана билээ. Өөрийнхөө хэн бэ гэдэгт, хэн байж чадах вэ гэдэгт эрс шийдэмгий, тодорхой хариулт өгсөн түүний энэ ярилцлага жендерийн сэдвээр өрнөсөн бол тэр нэг ч асуултад хариулт өгөхгүй, нэг ч үг унагахгүй хатуурхаж мэдэх байсан болов уу. Учир нь, түүнд бусад улстөрч эмэгтэйчүүдийн нэгэн адил нялуун магтаал, шалдар булдар дүгнэлт хийх хэвшмэл зан хаа нэгтээ гээгдэж үлдсэн мэт санагдсан юм.
Г.Отгонжаргал.
Зохиогчийн эрх: “Улс төрийн тойм” сонин.
-Ярилцлагаа тойруулж, бөөрөнхийлөхгүйгээр шууд нэг сэдвээс эхэлмээр байна. Энэ бол улс төрийн ашиг сонирхлын үүдэлтэй төрийн өндөр албан тушаалын шинэ томилгоо бүрийн өмнө Б.Дэлгэрмаа гэдэг нэр байнга хадаастай байдагтай холбоотой асуулт л даа. Өнгөрсөн долоо хоногт болсон улсын Ерөнхий прокурорыг томилох асуудалд ч таны нэр дурдагдаж байсан. Гэтэл эцсийн шийдвэр нь таныг орхигдуулж гарлаа?
-Аливаа албан тушаалын томилгоон дээр миний нэр бодитойгоор явдаг. Эцсийн эцэст томилгооны гадуур үлддэг нь шийдвэр гаргагчдад ямар нэгэн үндэслэл, бодит шалтгаан байдаг байх л даа.
-Бодитой гэхээр юуг хэлж байна?
-Сая Ерөнхий прокурорын асуудал дээр гэхэд Д.Дорлигжав бид хоёрын нэр яригдсан. Ардчилсан намд хуульчдын хүрээ их цөөхөн. Харин Ерөнхий прокурор гэдэг Үндсэн хуулийн хүрээнд их том албан тушаал. Энд хувь хүний зангараг, мэргэжлийн туршлага, чадавхи гээд олон зүйл шаардлагатай. Иймд Д.Дорлигжав бид хоёрыг ярьж байгаад Ерөнхийлөгч өөрөө сонголт хийсэн байх л даа.
-Олон томилгооны өмнө нэр тань гардаг ч эцсийн шийдвэр нь өөр хүн болчихоор танд мэдээж ямар нэгэн бодол төрдөг байх. Тэр бодлоо хуваалцахгүй юу?
-Яах вэ дээ, том улстөрч гэдэг бол улс төрийн карьер хийх гэж л намын төлөө итгэл үнэмшилтэй байж, улс төрийн тэмцэлд орон зайгаа эзэлдэг шүү дээ. Түүнээс бус хэн нэгэн лидерийг дагаж, кноп дар гэхэд нь дараад л, тэр эрх ашгийг хамгаал, өөр бусдыг нам дар гэснээр нь гүйцэтгээд гүйж явах ёсгүй. Гэхдээ улс төр угаасаа багийн тоглолт учраас нам доторх бүлэглэл нь лидерээ дагаад ямар нэгэн сонирхол дээр нэгддэг. Тэр бүлэглэлд өөрийн орон зайгаа эзлээд, тоглоомын дүрмийн дагуу тоглоод явах нь улс төр. Үүнээс ангид байгаад, гав ганцаараа сонголт хийнэ гэж байхгүй. Иймд мэдээж тэр тоглолтоос гадуур, тойргийн хүрээнээс гараад байна гэдэг бол нэг их баярлах зүйл биш. Ялангуяа олон жил энэ улс төрд юуны төлөө, яах гэж яваад байгаа юм бэ гэдэг асуудал надад тавигдаж байгаа. Хүнд тодорхой зорилго байдаг даа. Би хөрөнгө мөнгөө, сэтгэлээ, цаг зав, залуу нас гээд бүх юмаа улс төрд зориулж байхад “Яагаад” гэдэг асуудал гарч ирнэ биз дээ. Тэр тусмаа миний тухай болсон болоогүй бор шувуу нисгэх, хүмүүстэй эв түнжингүй болгож хагаралдуулах юм хийж байхад дургүй хүрнэ биз дээ.
-Та Ерөнхийлөгчийг намын дарга байх үед Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар нь ажиллаж байсан. Монголын ардчиллын 20 жилийн түүхэн дэх та хоёрын оролцоо гэж бас байна. Энэ нь Ц.Элбэгдорж хувь хүнийхээ хувьд ч, Ерөнхийлөгчийн хувьд ч танд итгэл хүлээлгэж болох үзүүлэлт шүү дээ. Ийм бодол олон хүнд төрж байгаа. Танаас ч нэг их хол биш болов уу гэж бодож байна?
-Би анх Элбэгээ даргатай 1993 онд “Улс төрийн боловсролын академи байгуулах гэж байна. Чи очооч” гэдэг санал тавьснаар ойр дотно болж хамтран ажилласан. 1998 онд Элбэгээ дарга намайг генсек болгосон. Тэр үед манай нам засгийн эрх барьж байсан. Эрх баригч намын генсек гэдэг бол улстөрч, тэр дундаа эмэгтэй хүний хувьд улс төрийн карьерийн хувьд их том албан тушаал. Генсек болоод би намынхаа ажлаар маш олон хүмүүстэй уулзаж, хөдөө орон нутгаар явж байсан л даа. С.Зориг агсны амийг хороосон, Казиногийн хэрэг, Ерөнхий сайд Элбэгээ огцорсон гээд манай намын нэр хүнд их унасан, маш хүнд үе байсан. Тэгээд би намынхаа эрх ашгийн төлөө тэр үед Ж.Наранцацралт агсныг Ерөнхий сайд болоход дүрмийн дагуу түүнийг намын дарга болох ёстой гэж Элбэгээ даргыг намын даргаас нь огцруулах саналыг намын бага хуралд оруулж байсан юм. Тэрэнд жаахан гоморхож явдаг юм шиг билээ.
-Хэн гоморхдог гэж?
-Элбэгээ.
-Яагаад?
-Өөрөө намайг нэлээд зүтгүүлж байж генсек болгож байсан юм. Манай намын Ерөнхий зөвлөлийн хурлаар намайг хүлээж авахгүй олон хүн байсан. Тэгэхэд “Намын даргын хувьд Дэлгэрмаад итгэж байна” гэж байгаад тавьсан. Гэтэл тэгж тавьсан генсек нь их том улс төрийн илтгэл тавьж, Элбэгээ даргыг намын даргаас болиулна гэдэг нь бас л гомдохоор зүйл болсон байх л даа. Миний хувьд залуу ч байж, зоригтой ч байж, зарчим ярих дуртай ч байж. Гэхдээ би одоо ч намаа аврахын тулд тухайн үед зөв зүйл хийсэн гэж боддог. Дараа нь Элбэгээ Ерөнхий сайд болохдоо “Чи ер нь их аюултай шүү. Гэнэт нөгөө шударга зан чинь хөдлөөд эхэлбэл” гэж байсан. Мэдээж энэ ардчиллын түүхэнд гар гараасаа барилцаж явсан учраас сайн, муу олон зүйл байгаа л даа.
-Тэгвэл энэ удаа ч Ерөнхий прокурор болчихвол нөгөө шударга зан нь хөдлөөд эхэлбэл гэж бодсон байж болох юм, тийм үү?
-Тэр нь ч юу юм бэ. Ямар ч байсан тэр сонголтоо хийсэн.
-Энэ сэдэвтэй холбоотойгоор ардчиллын мөн чанарыг Монголд таниулж байсан хүмүүс нь тойргийн гадна шахагдаж гарснаар өнөөдөр дагалдан баясагчид, ардчиллаа хамгаалах чадваргүй нэн шинэ үеийг бий болгож байна гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх үү?
-Аливаа зүйл үечлэлтэй явдаг шиг байгаа юм. Би гэхэд 36 настайдаа л УИХ-ын гишүүн болж байсан. Улс төрд хорин жил зүтгэжээ. Одоо ардчиллын ахмад үед нь хамаарагдах гэж байна. Шинэ үе улс төрд орж ирэх ёстой. Бидний үед улс төрд хуучинсаг хэв маягаа хадгалах сонирхолтой, шинийг эрэлхийлэгч гэсэн эсрэг тэсрэг хоёр хүчин манай нийгэмд их ялгарч харагддаг байсан. Өнөөдөр хуучин шигээ үзэл санаа, бодлогын ялгарал харагдахаа болиод байна. Энэ нь ч аргагүй юм. Хоёр ч удаа хамтарсан Засгийн газар байгуулагдлаа. Хоёр нам хоёулаа л адилхан мөнгө амлах юм. Нийгмийн халамжийг адил хүртээнэ гэх. УИХ-ын гишүүд нь аль намын гэдэг нь мэдэгдэхгүй болтлоо ижилсжээ.Гэтэл нийгмийн өнөөгийн байдал, хүмүүсийн амьдрал маш хүнд байна. Хуучин шиг ардчиллын үнэт зүйл гээд ярихаар хийсвэр хоосон зүйл болчихоод байна. Ийм үед чи хувьсгалт нам, би ардчилсан гэдэг нь нэг их чухал биш болчихсон. Шинэ залуу үе илүү прагматик болсон. Өөрөө ардчиллын анхдагчид хаана, юу хийж байна вэ. Энэ хүмүүс таны асууж буй эрх мэдэл, албан тушаал, мөнгөний тойргоос шахагдсан уу гэж асууж байна аа даа. Баабар гэхэд соён гэгээрүүлэх, хэвлэлийн том магнат болох чиглэл рүү явчихлаа. Их том үзэл сурталтан байсан хүн. Да.Ганболд гэхэд Монголд анх либераль үзэл санааг түгээж, улс төрийн нам гэж институтыг бий болгосон гэж би үнэлдэг. Одоо хотын орлогч дарга гээд аж ахуйн ажил хийгээд явж байна. Э.Бат-Үүл гэхэд харамсалтай нь, нөгөө л хувьсгалтайгаа зууралдаад яваад байна.
-Э.Бат-Үүл гишүүн бас ч гэж Улсын баатар болсон шүү дээ?
-Өө тийм, Улсын баатар болж, алтан сэлэмтэй болсон юм байна шүү дээ. Ц.Элбэгдорж гэхэд Ерөнхийлөгч боллоо. М.Энхсайхан гэхэд ҮШН гэсэн намын ажил ч хийж байгаа юм уу, барилгын бизнес эрхлээд байгаа юм уу хаана байгааг нь мэдэхгүй байна. С.Зориг маань бидний дунд алга. Ер нь өнөөдөр тэр хүмүүс нийгмийн түүчээ болоод явахад их хэцүү л дээ. Яагаад гэхээр нийгэмд шинэ удирдагчид гарч ирэх ёстой. Гэхдээ яг тэдний түвшинд байж чадах уу, үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй юм. Хүнийг хамгийн их эвддэг зүйл бол эрх мэдэл, мөнгө хоёр.
-Та УИХ-ын гишүүн байсан. Нөлөө бүхий улстөрч гэдэг тодорхойлолт таныг ямагт дагадаг. Тэгвэл хүнийг эвддэг тэр хоёр хүчин зүйлийн хаагуур нь өнгөрөөд байгаа юм бэ?
-Би хаана явж байна гэж үү. Нийгэмд их чухал нэг зүйл байдаг юм. Тэр бол оюун. Харамсалтай нь, өнөөдөр нийгэмд тэр оюун бодол гэдэг зүйл орхигдсон байна. Би орхигдуулахгүй гэсэндээ “Норовбанзад” сангийн ажлаа хийгээд явж байгаа.
-Та Э.Бат-Үүл гишүүнийг харамсалтай нь хувьсгалтайгаа зууралдаад гэж хэлсэн. Энэ бол зөвхөн түүний санал биш. “Монголд хувьсгал хийх хэрэгтэй” гэх санааг Э.Бат-Үүл гэдэг хүн нэг талаас нь тайлбарлаж байхад Амлалт нэхэх ард түмний холбоо гэхэд өөрсдийн үндэслэлийг гаргаж тавьсан. Үнэхээр тэдний хэлж буй шиг 20 жилийн ардчиллын түүхийг ололт, амжилттай нь нэг үе болгож багцлаад, дараагийн хувьсгалын үр дүнг монголчууд хүртэх шаардлага нийгэмд байна уу?
-Би хувьсгал гэдэг үгнээс айдаг. Яагаад гэхээр манай урд хөршид Соёлын хувьсгал болоход Мао залуучуудыг турхирч, маш аймшигтай үр дүнд хүрсэн. Энэ хувьсгалд хэн өртдөг вэ гэхээр хамгийн түрүүнд сэхээтнүүд өртдөг. Тэгэхээр Үүл маань хувьсгал гэж ярьж байгаад өнөөдрийн Монголд хэт баян, хэт ядуугийн ялгарал бий болсон энэ нөхцөлд хувьсгал хийх юм бол сэхээтнүүд л өртөнө. Монголын байгалийн баялгийг ашиглаж, долларын саятан болсон тэр баячууд ч яах вэ шууд гадагшаа зугтаагаад алга болно. Тэд аль хэдийнэ хадгаламжаа Швейцарийн банкинд хадгалуулж, гадаадад үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авч, үр хүүхдээ сургаж байна. Ерөөсөө л хувьсгал болох юм бол мань мэт нь л өртөнө. Ялангуяа Монголын хүн амын 60-аас дээш хувь нь ядуу байгаа ийм үед хувьсгал хийнэ гэдэг бол хойд хөршийн өнгөрсөн зууны 17 оныг л санагдуулж байна.
-Яагаад. Хэдийгээр цөөнгүй хүнд большевикуудын хувьсгал болох вий гэх болгоомжлол байгаа ч Сүхбаатарын талбайд жагсагчдын хувьд итгэл дүүрэн харагдсан. Эрх мэдлийг тэнцвэржүүлнэ, эд хөрөнгийг тэгшилнэ гэх мэт шаардлагаа биелүүлж чадна гэж үздэг. Үгүй ядах нь ээ л сая УИХ өөрсдийнх нь санамж бичигт хариу өгч, шаардлагыг нь хүлээж авсан нь анхны ялалт гээд л?
-Үгүй ээ, үгүй. Тэгшитгэх, тэнцвэржүүлэх гэдэг чинь ерөөсөө л большевик хувьсгалын л үзэл санаа. Угаасаа хүний хувь тавилан чинь бурхнаас зурсан төөргөөрөө л явна шүү дээ. Харин төрийг хувьсгал хийнэ гэхээс илүү тунгалаг болгох хэрэгтэй. Гэхдээ төрийг тунгалаг болгоно гэхээр саяны инээдмийн жүжиг шиг 26 хүний хөрөнгө орлогын мэдүүлгээр жижиг жарайхай цуглуулж, байцаахыг хэлэхгүй л дээ. Чухамхүү баялгийн хуваарилалтыг зөв хийх. УИХ дээр гарч байгаа том шийдвэрүүд нь чинээлэг дундаж давхаргыг бий болоход л чиглэх ёстой. Сайн ажиллаад, сайн цалин авч, сайхан байранд амьдрах боломжийг л олгох ёстой. Тэр цагт монгол хүн эрхэмсэг оршино. Үүний тулд татвар, төсвийн бодлогыг өөрчлөх ёстой. Түүнээс бус УИХ-ын 76 гишүүн, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий прокурор, Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга гээд энэ 80-аад хүн Монголын нийгмийн хувь заяаг шийдээд, 70 хувь нь ядуу байсаар байхад “Та нарт 70 мянган төгрөг өгч байя аа” гэж болохгүй. Энэ бол төрийн дампуурал. Үүний эсрэг иргэний хөдөлгөөнийхөн ажиллах ёстой. Түүнээс бус хувьсгал хийх тухай ярих хэрэг байхгүй.
-Таны нэгэн цагийн хамтран зүтгэгч М.Энхсайхан гэдэг хүн өнөөдөр “Үндэсний хувьсгал” гэдэг шинэ томьёолол бий болгож байна. Тэр хүний намынхандаа гомдсон гомдол нь зөвхөн Ардчилсан нам руу бус нийгмийн тодорхой хэсэг бүлгийг хөхиүлэн дэмжих замаар нөгөө хэсэг рүү нь турхирах тэр аймшигт алхам руу түлхэж байх шиг санагддаг. Та үүний хор холбогдлыг хэрхэн харж байна?
- М.Энхсайханы хувьд Монголын улс төрд топ зэрэглэлд явж байсан хүн. Түүний хувьд алдагдсан байр сууриа эргүүлж авна гэхэд их хэцүү. Тэр улс төрийн тоглоомын дүрэм болох багийн дүрмээ баримтлаагүй, өөрсдийн багаа үгүй хийсэн. Уг нь тийм том явж байсан хүмүүс томоороо л үлдэх ёстой болов уу. Билл Клинтон, Алберт Гор шиг . Дэлхийн дулаарал, цөлжилтийн талаар сайхан санаачилга гаргаж, боловсролыг дэмжих, урлагийг дэмжинэ ч гэж болно шүү дээ. Улс төр гэдэг их хатуу тоглоом. Гэтэл тэр тоглоомын дүрмээ баримтлаагүй хүмүүсийн хувьд дахиад баг бүрдүүлээд, дахиад миний төлөө ажиллаач гэвэл хэн ч ажиллахгүй. Тэгээд эргэж ажиллахгүй болохоор нь хорсоод, хонзогноод, тооцоо бодох гээд яваад байх юм бол ёстой утгагүй.
-Тийм хорслоос үүдэж нийгэм хохирох уу?
-Хувь улстөрчидтэй тооцоо хийхийн тулд хар пиар цацаж магадгүй. Бусдыг турхирч, дэвэргэж мэднэ. Наад зах нь, сонгуулийн систем пропорциональ хувилбараар явлаа гэхэд “Энэ хоёр нам хоёулаа хэрэггүй” гэх жишээтэй. Гуравдагч зам гэж юу юм бэ гэдгийг иргэд бодож болох юм.
-Тэр гуравдагчийг нь сонгох сонголт хийхэд түлхэх шинэ хүчин Монголд байгаа гэж үзэж байна уу, та?
-Харамсалтай нь, хоёр том нам нь нийлчихээр барууны үзэл суртал нь ялгарахаа больчихлоо. Зүүний чиглэлийн нийгмийн халамжийн үйлчилгээг гол зорилгоо болгодог Засгийн газар бүрэлдчихээр их хэцүү байна. Гуравдагч зам гэхээр Иргэний зориг намыг аваад үзье. Энэ нам юу ярьдаг юм бэ. За яах вэ, авлига ярьдаг байх. Энэ бол популизм хийдэг л жижиг нам. Сонгуулиар хэдэн суудал авахын төлөө л явдаг. Ардчилсан намын л нэг жигүүр байх ёстой нам. Түүнээс бус их том бодлогын чанартай дэвшүүлээд, яриад, хийх гээд байгаа юм байхгүй. Ногоон намын хувьд цэвэр экологийн асуудал ярьдаг. Европын түүхийг харж байхад ногооны нам хэзээ ч засгийг дангаар барьдаггүй юм. Барууны эс бол зүүний Засгийн газарт ороод тэр дунд экологийн асуудлаа яриад л явж байдаг.
-Энэ хоёр нам нэгдэх тохиролцоонд хүрчихээд байгаа. Та энэ нэгдлээс хүчтэй гуравдагч хүчин бий болно гэж бодохгүй байна уу?
-Би тэр гуравдагч замыг харахгүй байгаа. Манай нам л барууны орон зайгаа эзлэх ёстой. Монгол хүний сэтгэлгээ чинь өөрөө их хувиа хичээдэг зантай. Бэлчээрийн сайхныг шилж буугаад л тааваараа амьдрах дуртай хүмүүс. Тийм учраас энэ монголчууд бүгд их амбицтай. Хүүхдүүд нь багаасаа Ерөнхийлөгч болно гэж мөрөөддөг.
-Сүүлийн үед боксчин, жүдочин болно гэж мөрөөдөх болсон байна билээ?
-Монгол хүний энерги нь багтдаггүй юм шиг байгаа юм. Нийгэм нь тэр энергийг зөв зам руу нь чиглүүлж, баялгийг бүтээх зүйл рүү нь залдаггүй. Тэгэхээр тэр энергээ бокс, бөх, сумо гэх зүйл рүү чиглүүлээд байгаа юм болов уу даа.
-Таны хувьд бүхий л энергээ улс төр рүү чиглүүлж байсан үе бий. Наад зах нь, УИХ-д гурван удаа нэр дэвшлээ. Гэтэл УИХ-ын гишүүн гэсэн статус дээр та ганц дөрвөн жилийн хугацаанд л суусан. Бусад бүх тохиолдолд ширүүхэн өрсөлдөгчдийн ард ялагдал хүлээж хоцорсон. Дундговь аймагт гэхэд л таны өрсөлдөгч нь Р.Раш, Х.Наранхүү нар байсан. Тэднийг “төмөр зам” болон “Эрдэнэт” гэсэн хоёр вант улсаар төсөөлсөн ч Ардчилсан намын удирдлагууд таныг ялагдал руу түлхдэг юм шиг санагддаг. Та хүлээн зөвшөөрөх үү?
-Намайг дэмждэг олон хүн гайхаж байсан. Нөгөө 40 мянгатын Дэлгэрмаа чинь юу яасан Дундговь бэ гээд л. Би 2008 оны сонгуулиар анх удаа хөдөө орон нутагт нэр дэвшсэн. Нутаг маань эзэнгүйрсэн. Хүн байхгүй болчихсон байна билээ. Дундговь бол тэр чигтээ уран. Иймд яагаад Монголын хамгийн том Оростой хамтарсан хоёр байгууллагын дарга нарыг, хоёр том сайдыг яагаад Дундговьд нэр дэвшүүлэв, Ардчилсан намаас яагаад намайг дэвшүүлэв гэж гайхаж байсан. Унасан бөхөд шалтаг мундахгүй гэдэг ч янз бүрийн л шалтаг шалтгаанаар ялагдсан л даа. Ардчилсан намын хувьд тэр үед хүмүүсээ их буруу байршуулсан, фракц хоорондын дотоод зөрчлөө зохицуулж чадаагүй. Ямар ч байсан миний хувьд Үндэсний шинэ намыг парламентад суудалтай нам болгоогүй гавъяа надад байгаа гэж боддог. Хэрэв Ц.Эрдэнэбүрэн, Цэрэнсодном гэсэн хоёр хүн тэнд нэр дэвшсэн бол ҮШН-ын Ц.Ганхүү болон МАХН-ын Х.Наранхүү хоёр гарцаагүй гарах л байсан. Ардчиллын саналыг Ц.Ганхүү бид хоёр хуваасан. Харин Ц.Ганхүү тэнд нэр дэвшээгүй байсан бол Х.Наранхүү бид хоёр гарах байсан. Сонгуулийн дүн тэгж л харагдаж байсан. Ямар ч байсан би тэнд гурван том “мөнгөтэй” л өрсөлдсөн.
-ҮШН парламентанд суудалтай болох нь тийм аюултай зүйл гэж үү?
-Сая Ц.Элбэгдорж хоёр хувиар л ялалт байгуулсан ш дээ. Хэрэв ҮШН парламентад нэг суудалтай бол Иргэний зориг болон Ногоон нам шиг хэзээ ч манайхтай эвсэл болохгүй. Тэгээд л нэг сайхан хүнийг “Нэр хүндийн асуудал. Та Ерөнхийлөгчид нэр дэвш” гэж гуйгаад л санал хуваах байсан.
-Эргээд Ардчилсан намын шинэчлэлийн тухай асуумаар байна л даа. МАХН-ынхан болохоор “Бид шинэчлэгдэж чадаж байгаа. Наад зах нь, шинэ залуу үеийг маань хар” гэх болж. Харин танайд үе солигдоно гэдэг ямар ч боломжгүй зүйл шиг анзаарагддаг. “Ардчилсан хүчний холбоо” гэхэд л зөвхөн анхдагч хоорондын л “тулаан” болох шиг болсон?
-Манайх яг тэрэн дээр алдаж байгаа. Энэ бол алдаа
-Хэний алдаа гэж. Намын даргын уу?
-Өөр тэгээд хэний алдаа байх юм.
-Танд ч бас хамаарах юм биш үү. Намаа шинэчлэхэд уриалсангүй гээд л?
-Би мэдээж энэ сайхан өрөөнд суугаад юуг ч шүүмжилж болно л доо. Гэхдээ надад алдаа гаргах эрх мэдэл байхгүй байна. Тэр хүн бол албан ёсны намын удирдлага. Албан ёсны удирдлага гэдэг бол намаа шинэчлэх боломж бий. Гүйцэтгэх зөвлөлөөр боловсон хүчнээ хаана, яаж байршуулах вэ гэдгийг зөв шийдэх ёстой. Гэтэл тэр зүйл нь хаана байгаа юм. Байхгүй байна. Тэр нь байхгүй учраас “Ардчилсан хүчний холбоо” гэдэг байгууллага гарч ирсэн. Орон зай нэгэнт хоосон байгаа юм чинь заавал тэрийг эзлэх хүчин гарч ирнэ. Тэр нь сайн уу, муу юу гэдэг нь дараагийн асуудал.
-“Алтангадас”-ыг Ардчилсан намаас салгах нь Монголын ардчилалд оруулах хамгийн том хувь нэмэр гэдэг хүмүүстэй та санал нийлэх үү. Н.Алтанхуяг сайдын тэргүүлдэг энэ фракц үнэхээр тийм хор хөнөөлтэй байдаг хэрэг үү. Зөвхөн улстөрчид л өөр өөрийнхөө эрх ашгийн үүднээс ийм хэтийдсэн дүгнэлт хийгээд байна гэх хүмүүс ч бий шүү дээ?
-Би “Алтангадас” гэдгийг ерөөсөө ойлгодоггүй. Ямар учир жанцантай, ийм фракц манай намд байдаг юм нэг л ойлгомжгүй. Үндсэнд нь харахаар хуучин Социал демократ намын угшилтай хүмүүс гол төлөв байж тэднийг албан тушаалын томилгоо хэлбэрээр байршуулаад байгаа юм уу, мэдэхгүй юм. Тийм биш бол намдаа байгаа боловсон хүчний нөөцөө зөв хуваарилах ёстой. Эс бол зөвхөн нэг фракцын хүрээнд ажиллах гээд байгаа юм уу. Ойлгомжгүй. -Та Н.Алтанхуяг даргыг хаана юу хийгээд явж байгааг мэдэхгүй гэсэн. Гэтэл тэр хүн Тэргүүн шадар сайдын албаа хашиж байгаа. Мэдээж АН-ын дарга. Иймд хүмүүс “Дэлгэрмаа дургүйдээ л эсэргүүцэж байна” гэж магадгүй. Та Н.Алтанхуяг даргын Засгийн газарт гүйцэтгэж байгаа үүргийг юу гэж боддог вэ?
-Улс төрд дуртай, дургүй гэсэн ойлголт уг нь байх ёсгүй л дээ. Монголын, намын, тэгээд хувийн эрх ашиг л гэж байх. Тиймээс би Н.Алтанхуягт дургүйдээ бус, үйлдлээр нь л дүгнэж байна. Би нэг удаа зурагтаар Ерөнхий сайд Сү.Батболдыг мэдэгдэл хийх үед хажууд нь Н.Алтанхуяг сайдыг сууж байхыг харсан. Тэр л байхгүй юу.
-Товчхондоо бараа бологч, дагуул мэтээр дүгнэх гээд байна уу даа?
-Хаана явж байна гэдгийг нь сая өөрөө хэлчих шиг боллоо. Ерөнхий сайдын бараа бологч шиг харагдсан гээд. Сүүдэр нь ч юм уу. Намын хувьд хэдийгээр төр засгийн ажил их ч гэсэн тэр хүн бол намын дарга. Энэ том хариуцлага үүрээд “Би намаа удирдана” л гэсэн бол удирдах ёстой.
-Гэтэл удирдахгүй байна гэж үү?
-Удирдахгүй байна.
-Чингэлтэй дүүргийн УИХ-ын нөхөн сонгуульд таныг нэр дэвшиж магадгүй гэх яриа бас гарч байсан ч Р.Бурмаа нэр дэвшсэн. Танд сонирхол байсан уу?
-Би анхнаасаа л Элбэгээд “Би Чингэлтэйд нэр дэвшье ээ” гэж хэлж байсан. Г.Баярсайхан гурвуулаа нэр дэвшье гэж. Тэр үед иргэний хөдөлгөөнөөс Р.Бурмааг нэр дэвшүүлэхээр ярьж байсан. Тэгээд л Р.Бурмаа нэр дэвшсэн. Үнэндээ надад тойрог өгөөгүй. Нэгэнт Р.Бурмаа өмнө нь нэр дэвшиж байсан юм чинь би юунд тийшээ нөхөн сонгуулиар нэр дэвших вэ дээ.
-Н.Алтанхуяг даргыг намын даргаас нь буулгалаа гэхэд үнэндээ энэ олон фракцийн зөрчлийг зохицуулаад явах шинэ дарга гарч ирж чадах уу. Лидерийн хомсдолд орчихсон юм биш үү?
-З.Энхболд, С.Баярцогт, Р.Амаржаргал, Ц.Баярсайхан байна.
-Ц.Баярсайханы нэрийг танаас өөр хүн нэг их хэлэхгүй байх аа?
-Би хувьдаа Баярсайханыг их ноён нуруутай, ажлаа хийдэг хүн гэж боддог. Сэтгүүлчдэд ажлаа хийдэг хүн харагддаггүй, цээжээ дэлддэг хүн харагдаад байх шиг байдаг. Л.Гүндалай, З.Алтай гээд баахан рекламны хүмүүс байдаг даа. Манай Р.Амаржаргал, Ц.Баярсайхан бол улс төрийн ноён нуруутай хүмүүс. З.Энхболд, С.Баярцогт хоёрын хувьд ерөнхийдөө их тархи сайтай.
-С.Баярцогт сайдыг танайхан хүлээн зөвшөөрөх үү?
-Харин хамгийн гол нь зөвшөөрөхгүй биз ээ. Надаас эхлээд хүлээн зөвшөөрөхгүй. Уул нь бол боловсролтой шүү.
-Та яагаад зөвшөөрөхгүй гэж?
-С.Баярцогтод баг байхгүй. Би жишээ нь хичнээн тархитай байлаа гээд надад баг байдаггүй. Тэгээд ч эмэгтэй хүнд баг байх их хэцүү. Би ямар орой болгон шар айраг ууж, эрчүүдтэй адилхан ав гөрөөнд явж покер тоглоод байх биш.
-Улс төр тэгж л явдаг гэсэн үг үү?
-Харамсалтай нь, манай улс төр тэгж л яваад байгаа юм. Оюуны клуб, нэгдэл гэсэн зүйл алга. Хоорондоо оюун санаагаа солилцох орчин алга. Салхинд гарлаа, архи уулаа, асуудлаа тохирлоо. Эрчүүдийн л энэ дүрмээр улс төр явж байна.
Ярилцлага авч байх үед түүн рүү 25 телевизээс “Жендер”-ийн сэдвээр хийх нэвтрүүлэгт оролцохыг урьсан ч тэрбээр “Би жендер ярихгүй” гээд утсаа таслана билээ. Өөрийнхөө хэн бэ гэдэгт, хэн байж чадах вэ гэдэгт эрс шийдэмгий, тодорхой хариулт өгсөн түүний энэ ярилцлага жендерийн сэдвээр өрнөсөн бол тэр нэг ч асуултад хариулт өгөхгүй, нэг ч үг унагахгүй хатуурхаж мэдэх байсан болов уу. Учир нь, түүнд бусад улстөрч эмэгтэйчүүдийн нэгэн адил нялуун магтаал, шалдар булдар дүгнэлт хийх хэвшмэл зан хаа нэгтээ гээгдэж үлдсэн мэт санагдсан юм.
Г.Отгонжаргал. Зохиогчийн эрх: “Улс төрийн тойм” сонин.
No comments:
Post a Comment