Шинжпэх ухааны гавьяат зутгэлтэн, ШУА-ийн
академич, шинжлэх ухааны доктор, профессор Л. Тэрбиштэй ярилцлаа. Цагаан cap дөхсөн энэ үед ирж буй могой жилийн өнгө, төлөв, ноён нуруу ямар байгаа бол гэж сонирхож байгаа. Мэдээж жил жилийн онцлог гэж байдаг, Энэ бүхэн хэрхэн зурагдсан байна вэ?
-Монгол хүмүүн билгээрээ, нангиад хүмүүн бэлээрээ гэдэг хойно. Бид эв эетэй бол ирэх жил хишиг буянаа хайрлах байх аа. Жилийн онцлог хэмээвээс нэрнээсээ л харагдаж буй. Ямар нэгэн ажилд хичээвээс эцэс хязгаарт нь хүрч болохыг “Тийн ялгуусан” хэмээх жилийн ёгт нэр төрх монгол зурхайн тооцооллын ёсоор “Хур багатай үр, тариа чухаг” байх нигууртай буй. Жилийн байр байц нь тухайн жилд гол нөлөө үзүүлэх зарим эрхэстэй холбоотой байдаг.
Тэр агуулгаараа тухайн жилийн дундуур хур багатай байх боловч жилийн ерөнхий төлөв нь өвс ногоо өег цатгалан болоход учралыг бүрдүүлнэ дээ. Ард зонд, амгалантай, дунд тушаалын хэргэмтнээ ширүүн, өндөр суудалтнуудад халгайтай байхыг үхэр хариулаач хөвгуүн илэрхийлж буй тул, тус тус явдал мөрдөө анхаарамжтай байгууштай.
-Ялангуяа улс орон болон төрийн өндөрөлөгүүдийн хувьд ямар нэг өорчлөлт гарахыг зурхайн номоор мэдэж болох уу?
-Тооцоолон магадлах аргачлал ном сударт харагддаг.Tэр нь дураар дэлгэхийг хатуу хаасан нууц увидас гэдэг. Ер нь бидний монголчууд төр шашныг хослон барьдаг түүхэн уламжлалаа бараг алдаагүй үндэстэн. Энэ нь бидний бахархал бөгөөд эзэн Чингис хааны явдал мөр, ялгуусан хүчин их ухаан, алтан гэрээслэлээр уламжлагдаж ирсэн зүйл.
Тэр төр ёсны уламжлалыг тогтоохын тул эзэн Чингис хаан гэмт 12 өчүүхэн хаадыг цэргийн хүчээр номхотгосон хэмээн монголын түүхийн сурвалжуудад гардаг. Энэ нь эзэн Чингис хааны үед монголчууд бурхны шашныг төрийн шашин болгон хүлээж авсныг харуулах баримт юм. Түүгээр үл барам эзлэн авсан газар орондоо өөрийн элч төлеөлөгчийг суулган төр шашны хэргийг мэдүүлж байсныг гэрчлэх ажээ. Эзэн Чингисийг номын хаан боллоо хэмээн монгол орныг төр шашныг хослуулсан улс гэдгийг давхар баталж буй хэрэг. “Миний үгийг сонсохоор мэргэдийн зарлигийг анхаар” гэсэн эртний мэргэн үг байдаг.
Их Монгол Улсын 800 жилийн ойн арга хэмжээнд зориулж Гандантэгчинлэн хийд, Өндөр гэгээн Занабазарын нэрэмжит МБШИСургуулиас Чингис хаан ба монгол бурхны шашин хэмээх эрдэм шинжилгээний бага хурал дээр Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн нэрт түвдэч, доктор профессор Хотгойд Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар, “Чингис хаан ба монголын бурхны шашин хэмээх" гол илтгэлдээ “Ер нь бурхны шашнаар дамжин түвд, монголын хаадуудын харилцаа, арга билгийн гүн ухаан, хатуу зеөлөн үйлсийн харилцан шүтэлцээ, ном терийн гадаад дотоод холбоо шашин төрийн хос ёсны сургаалд гайхамшигтай нарийн зохицож ирсэн үе үеийн түүхийг илтгэнэ.
Чухамхүү энэ үүднээс авч үзвэл энэ мэтээр Чингис хааны “Буруу үзлийн замд оршсон 12 бага хаадыг номхотгож, бурхны шашны нэгэн том нэгдлийн дор зохилдох нөхцлийг бүтээж, харшилдах нөхцлийг арилгахыг зорьсон нь зэвсгийн хүчээр улсын талыг алддаг, хаадын явдлаас номын хүчээр ертөнцийг талыг авдаг. Номт хаадын бодлогын бодит жишээ болно.
Эл бүхнээс үзэхүл, Чингис хаан бол өнөө бидний хэтийдүүлэн үзэж мушгин тайлбарлаж байгаа шиг гагцхүү нутгийг тэлэх авах, идэх алах хөнөөхөд чиглэсэн хар дайны бодлогоор улс иргэнийг уулгалан сүйтгэхийг нэгэн хэргийн зорилго болгосон бус, бас хар бөө тал хэнгэрэгтний ёсыг туйлд гартал шүтсэн нэгэн ч бус хамаг бүх шашныг шүтэх хэрэгтэй хэмээн зарлигдан тунхагласан нь бүр ч биш харин төрийн тэтгэх амьтныг жаргаахын тулд алив зарчим, журам хууль ёсыг дорно дахины эртний их иргэншилт улсын ёсноос сэтгэлийг засах оюуныг гэгээрүүлэхийи тухайд Энэтхэгийн судар номым ёсноос сурч, тидийн номын мэргэдийг "Улсын багшид" шүтэж ирсэн их уламжлалын алүтан аргамжийн бодлогыг хойч үедээ атгуулсан чухамхүү ном хаан байжээ.
Ер нь “Чингисийн хураасан улс иргэн дотор олон шашны хүмүүс байсан нь нэг хэрэг, олон шашинтны улс болгосон нь харин түүхэнд гэрчгүй хэрэг” хэмээн үүнийг ягштал баталж хэлсэн билээ. Энэ дурдан буй төр ёсны уламжлалаар бол Монгол гүрний миний мэт нэгэн албат төрийн өндөрлөгийг тэгнэ, ингэн гэж донгодох эрхгүй. Эрхгүй гэдэг нь эрдэм уханы оргил болсон бурхны шашин төр, түмний хэргийг магадлах чадваргүй гэсэн үг биш л дээ.
Өмнө дурдсанчлан бас хаа нэгэн саваагүй хүмүүний асуултад хариулж хамаг хэргийг задал гэсэн үг бүр биш. Харин эрх дархтан, эзэн ноёдууд: “Энэ мэтийг тооцоолж хариул” хэмээн даалгаваас тэр гүрний албат болохын тулд хэрэв үнэхээр мэдэж чаддаг аваас, хэн ч гэсэн эл даалгаврыг биелүүлдэг түүхэн уламжлалтай байсан хэмээн багш нар минь айлддаг байж билээ. Учир иймд миний бие эл асуултанд хариу өгөх боломж алга аа. Харин аливаа сонгууль болоход өөрийгөө зурхайч хэмээн цоллуулж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр элдэв цуу яриа гаргагчдыг эрүүл өвчтэйг нь шалгаж, өвчтэй бол өвчнөөс нь салгаж, эрүүл бол ардын толгойг эргүүлсэн гэмт үйлдэл хийснийх нь тухайд гэсгээн цээрлүүлж байгууштай.
Төр түмэн нүдтэй, төрсөн бие хоёр нүдтэй билээ. Учир иймд улс орон болон төрийн өндөрлегүүдийн хувьд ямар нэгэн өөрчлөлт гарах эсэх талаар дэмий цэцэрхэж, ардын толгойг эргүүлэх эрх хэнд ч байж үл болно. “ Саваагүй нохой саранд хуцна хэмээн мэргэн ардын үг ч буй. “Сайд, ноёдыг Муу албат гутаана.Сайхан сүмийг хэрээ шаазгай гутаана” ч гэдэг. Хүлцэл өчье.
-Заавал шинийн 15-ний дотор заслаа хийлгэх ёстой. Түүнээс цааш хийлгэвэл нэмэр багатай гэж сүсэгтэн олон ярих нь бий. Өөрөөр хэлбэл шинийн нэгнээс 15 хүртэлх өдрүүдэд жилийн заслаа хийлгэвэл буян ном тогтдогийи учир юу вэ?
-Сүсэгтэн олныг төлеөлөн ярих эрх надад алга. Хэн нэгнийг заавал заслаа хийлгэ. Хийлгэх хийлгэхдээ 15-ны дотор амжуул хэмээсэн заавар ном үгүй ээ. Сүсэгтэн олны талаарх таны үзэл бодлыг ч би батлан хэлэх боломжгүй. 15 ны дотор засал хийлгэвэл буян ном тогтдог. Түүнээс хойш үл тогтдог хэмээн үзэж болно. Аливаа буянд үнэн сэтгэлээсээ хандах хэрэгтэй. Үүнд цаг хугацааны хүчин зүйлийн нөлөөлөл харьцангүй сул юм аа.
-Зүг мөрөө гаргахад нэлээн маргаан гардаг. Энэ нь зурхайч болгон тус тусын цаглабараа гаргадаг учраас түүнийг сүсэгтэн олон алийг нь дагахаа мэдэхгүй будилах тохиолдол байдаг?
-Таны үзэл бодолтой би санал нийлэхгүй байна аа. Манжийн шар зурхайгаар монголчуудыг замнуулах сонирхолтой хэсэг бүлэг хүмүүсийн увайгүй үйлийг хэвлэл мэдээллийн зарим хэрэгсэл, учир үл мэдэх зарим сэтгүүлч нар дэвэргэн шуугиулдаг инээдэмтэй жүжгээс хүмүүс аль хэдийнэ залхсан бололтой.
Нэгэн удаа аугаа их яруу найрагч, сэтгүүлч Чимэддорж агсан “Малаа яаж маллахаа Марксизм, Ленинизмээр заалгахгүй” хэмээн айлдсанчлан Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө тус, тусын суусан хөллийн цог хийморийн зүг рүү гарч, тэр жил аливаа ажил үйлдээ цог хийморьтой байхыг бэлгэдэж, бас тухайн жилд суусан хеллийн махбодын харш нөлөөнд үл автагдахыг бэлгэдэж, махбодын домаасал хийж, олз омогтой байхыг бэлгэдэж, буян хишгийнхээ зүгээс ирдэг юм.
Угтаа “Зурхайч” гэдэг нь сонгодог буддизмын арван ухаан нэгэн болох зурхайн ухааны ном судрыг шүнгийн багшаар хөтлүүлж, тухайн ухааны онол, шүнд нэвтэрсэн хүмүүсийг хэлдэг юм. Зурхайн аймаг савын их номд нэвтэрсэн хүмүүн хэрэглэгч нарын гарын авц болгон’’ Лит” гаргадаг юм. Өгүүлэн буй шүн гэдэг нь тухайн ухааны мэргэжлийн гол сурвалж бүтээл юм. “Лит” гэдэг нь жилийн товъёг хэмээсэн үг. Миний бие үүнийг “Цаг улирлын тооны бичиг буюу цаглабар”хэмээн томъёолсон болно.
Одоо миний мэдэхээр зурхайн шунг номын багшаар хөтлүүлсэн хүмүүс хэмээвээс Монгол зурхайн Түвдэнпэлжээлин хийдийн хамба лам гэвш, зурхайч Ж.Гончигсүрэн тэр хийдийн зурхайч, саяын гэвшийн дамжаа барьсан зурхайч лам Д.Цолмон, 1974 онд Шашны дээд сургууль тәгссөн Г.Пүрэвсүрэн, Гандан хийдийн Шашны Их Сургуулийн Эм зурхайн ангийг 2004 онд уламжлалт эм, зурхайн судлаач мэргэжлээр төгсөгчид, Шашны Их Сургуулийн төгсөгч зурхайн ухаанаар мастерын зэрэг хамгаалсан Б.Энхбат, Г.Ядамжав, Х.Бямбажав, Б.Батпүрэв нар байна. Эдгээр хүмүүс түвд сурвалжийн хэлтэй, лит цаглабар гаргах чадвартай хүмүүс юм.
-Ер нь монголчууд жилийн жилд таны цаг тооны бичгийг дагаж мөрддөг шүү дээ?
-Хүмүүс тэгж хэлдэг юм. Миний санаачлан анх 1999 оноос эхлэн гаргасан цаглабарыг хөдөөгийн малчид бүтэн жил ханын толгойдоо өлгөн хэрэглэдэг гэсэн. Тэгээд тэд намайг “Ханын толгойнд дүүжлээтэй залуу” хэмээн ёгтолдог гэж нэгэн малчин хэлж билээ.
-Зурхайн ухааны талаар өөрийн бодлоо хэлэхгүй юү?
-Зурхайн ухаан нь сав, шим ертенцийн холбоо хэлхээг судалдаг ухаан юм. Эрхэсийн хөдөлгөөн, байршлын тооцоолон бодох одон зурхайн ухааны тооцооллын дүн нь орчин цагийн Од зүйн ухааны аргаар бодсон дүнтэй дүйдэг. Миний бие 1998 онд дэд докторын зэрэг хамгаалсан.
’’Тэнгэрийн эрхсийн хөдөлгөөн байршлыг тооцоолон бодох монгол зурхайн арга хийгээд монгол цаглабарын түүхийн судалгаа’’ нэрт нэгэн сэдэвт болон 1999 онд шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан” Монголчуудын төвд хэлээр туурвисан одон зурхайн бүтээлийн түүхийн судалгаа” нэрт нэгэн сэдэвт бүтээлүүдээ орчин цагийн шинжлэх ухааны үзлийн үүднээс Монголын төгс буянт шинэ зурхай эрхсийн хөдөлгөөн байршлыг алдалгүй тооцдог талаар батлан үзүүлсэн болно. Дотроо амьдын, бэрийн, үхэгсдийн хэмээн гурван ангид хуваагдах махбодийн зурхай нь өрнөдийн астролги гэдэгтэй төстэй юмаа. Гэхдээ цар хүрээгээрээ түүнээс ихээхэн талбиу болно.
-Ард түмэндээ cap шинийн билэгтэй сайхан мэндчилгээ дэвшүүлэхгүй юү?
-Юуны өмнө танай сонины бүтээлч хамт олонд ажлын амжилт хүсье. Өлзийт билэгт энэ сайн өдөр өдөржин, шөнөжин, өлмийн лянхуайд нь мөргөж байдаг номт мэргэн сартваахи багш нарынхаа зарлигийн ачыг дурдан магтъя. Одон зурхайн ухааны шимийг таалан хүртдэг ухаант мэргэн ард олондоо талархая. Баруун Алтайгаар нутагтай баатарлаг туульсын эзэн болсон Ойрадчууддаа, унги тохам нэгт Урианхай түмэндээ, төрсөн нутаг нэгт Алтайчууддаа Хангай, Хэнтий, Говийн суугуул халх түмэн тэргүүтэн харц дээгүүр, хийморь лундаа сайт хамаг Монголчууддаа юу санасан есөн цагаан хүсэл тань бүтэхийн өлзийт ерөөлийг өөд өөд нь өргөн дэвшүүлье. Та нарын минь сайн үйлс тариа будаа шиг арвижих болтугай.
Д.Нэргүй
Улаанбаатар таймс
No comments:
Post a Comment