Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Улаанбаатар чуулга”-ын уртын дуучин Ц.Хонгорзултай ярилцлаа.
-"Улаанбаатар чуулга"-даа ажиллаад хэр удаж байна?
-Чуулга маань байгуулагдаад зургаа дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Анхны дуучнаар нь орж байлаа. Олон сайхан уран бүтээлчидтэй, өгөөжтэй сайхан чуулга гэж бахархаж явдаг. Шинэ залуу чуулга ч өнгөрсөн хугацаанд чамгүй олон бүтээл хийсэн. Манайхаас дөрвөн гавьяат төрсөн. Чуулгадаа ороод удаагүй байхдаа анхлан гавьяат гэх эрхэм цолыг хүртэж байлаа. Дараа нь С.Ганзориг, Д.Ширмэнтуяа, Т.Баяраа эгч нар маань энэ цолоор шагнуулсан юм. Чуулга бүрт хүссэн зоргоороо ороод ирдэг гавьяа шагнал биш байх. Уран бүтээлчдийн хичээл зүтгэл, удирдлагын чиг хандлага нөлөөлсөн гэж боддог. Чуулга маань миний хоёр дахь гэр юм.
-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх эрхэм хүндтэй цолны эзэн болох үед танд юу бодогдож байв?
-Би 2008 онд гавьяатаа аваад Төрийн ордны урт шатаар Ц.Түвшинтөгс даргыгаа сугадаад бууж байлаа. Үгээр илэрхийлэхийн аргагүй мэдрэмж төрдөг юм билээ. "Хүнийг бурмаар тэтгэхээр урмаар тэтгэ" гэдэг үгийн утга учир энд л байдаг байх. Хүнийг хийж бүтээх идэр насанд нь урам зориг хайрлана гэдэг ухаалаг, нүдээ олсон шагнал юмаа гэж бодсон. Манай чуулгын хамт олон, иргэд ч хадаг барьчихсан уухайлж, хурайлаад л. Уртын дуундаа эзэн байж, үр шимийг нь хүртэнэ гэдэг яасан сайхан юм бэ гэж бодогдож байлаа. Түмнийхээ энэ их гавьяа шагнал, итгэл сэтгэлийг нь хөсөрдүүлчихгүй юмсан гэж хичээж явна даа. Гараад ирэхэд хамт олон, олон түмэн минь угтана гэдэг аав, ээжгүй өнчин надад элэг бүтэн юм шиг л санагдаж байсан.
-Гавьяатаа авсныхаа дараа тоглолтоо хийсэн дээ?
-Гавьяа цолыг ард түмнийхээ хайр хүндэтгэл, итгэл найдварын дор л авч байгаа ш дээ. Ард түмэн, авсан гавьяа цолондоо хүндэтгэл илэрхийлж, сайхан тоглолт хийсэн. Өмнө хийж байсан шигээ үндэснийхээ их найрал хөгжим, оркестртой. Уртын дууг чинь фонаграмм тавьж дуулах боломжгүй. Хөгжимтэй, өөрийнхөө хоолойгоор дуулдаг даа. Тэгээд ч сайхан уртын дуу, ардын дуугаа сонсох гэж ирсэн хүмүүст өөрийн бодит сэтгэлгээгээр дуу хуураа хүргэснээр зөв энерги солилцдог гэж ойлгодог.
-Дүрсжүүлсэн уртын дуу их байдаггүй. Дүрсжүүлнэ гэдэг тийм амар биш байх?
-Дүрсжүүлсэн дуунууд байдаг. Гэхдээ уртын дууг зохиолын, богино дуу шиг амархан дүрсжүүлээд байх боломжгүй, амаргүй л дээ. Түүх, хүн судлал талаас нь ухаалаг, гүн сэдэвтэй хийхгүй бол ойр зуурын гарын дор юмаар эвлүүлэхэд хэцүү. Бусдын хийснийг үгүйсгэж байгаа юм биш. Хамгийн гол нь уртын дуу гэдэг маань олон жилийн түүхтэй. Хүний амьдралын баяр жаргал, гуниг зовлон, амьдралд юу тохиолддог уу тэр бүхэн уртын дууны яруу найраг, ая аялгуу, бүтцэд шингээстэй байдаг болохоор их гүн сэтгэлгээгээр хийхгүй бол болохгүй эд. Тиймдээ ч ойр ойрхон уртын дуу дүрсжээд байдаггүй байх. Амьдралдаа би хоёр клиптэй хүн гэж найзууддаа хошигнодог юм. Дуучин болсон цагаас хойш нэг нь ээжийн тухай дуу, нөгөө нь "Урьхан хонгор салхи" гэсэн дуунуудаа дүрсжүүлсэн.
-Монгол уртын дууг нарийн тоолсон тоо байдаг юм болов уу?
-Уртын дуу яндашгүй баялаг өв сантай. Гурван мянга түүнээс дээшээ л гэж ярина. Монголд олон үндэстэн ястан байгаа шүү дээ. Тэд бүгд өөр өөрийн уламжилж ирсэн уртын дуутай. Бидний дуулж байгаа дуунууд хэдхэн тоонд эргэлдэж байгаа. Сонсож үзээгүй, мэдэхгүй өчнөөн дуу бий. Уртын дууг түгэн дэлгэрүүлэхэд их хувь нэмэр оруулах соёлын өв, хоёр дэвтэр том бүтээл гар бичмэлээрээ олдоод байгаа гэсэн.
-Таны хувьд энэ их яндашгүй баялгаас хичнээнийг нь дуулаад байна вэ?
-Миний хувьд дуулаад бичүүлсэн гэвэл 30 дотор л эргэлдэнэ. Зах зухаас нь аялдаг 50 орчим л дуу бий.
-Дүрсжүүлсэн дуунууд байдаг. Гэхдээ уртын дууг зохиолын, богино дуу шиг амархан дүрсжүүлээд байх боломжгүй, амаргүй л дээ. Түүх, хүн судлал талаас нь ухаалаг, гүн сэдэвтэй хийхгүй бол ойр зуурын гарын дор юмаар эвлүүлэхэд хэцүү. Бусдын хийснийг үгүйсгэж байгаа юм биш. Хамгийн гол нь уртын дуу гэдэг маань олон жилийн түүхтэй. Хүний амьдралын баяр жаргал, гуниг зовлон, амьдралд юу тохиолддог уу тэр бүхэн уртын дууны яруу найраг, ая аялгуу, бүтцэд шингээстэй байдаг болохоор их гүн сэтгэлгээгээр хийхгүй бол болохгүй эд. Тиймдээ ч ойр ойрхон уртын дуу дүрсжээд байдаггүй байх. Амьдралдаа би хоёр клиптэй хүн гэж найзууддаа хошигнодог юм. Дуучин болсон цагаас хойш нэг нь ээжийн тухай дуу, нөгөө нь "Урьхан хонгор салхи" гэсэн дуунуудаа дүрсжүүлсэн.
-Монгол уртын дууг нарийн тоолсон тоо байдаг юм болов уу?
-Уртын дуу яндашгүй баялаг өв сантай. Гурван мянга түүнээс дээшээ л гэж ярина. Монголд олон үндэстэн ястан байгаа шүү дээ. Тэд бүгд өөр өөрийн уламжилж ирсэн уртын дуутай. Бидний дуулж байгаа дуунууд хэдхэн тоонд эргэлдэж байгаа. Сонсож үзээгүй, мэдэхгүй өчнөөн дуу бий. Уртын дууг түгэн дэлгэрүүлэхэд их хувь нэмэр оруулах соёлын өв, хоёр дэвтэр том бүтээл гар бичмэлээрээ олдоод байгаа гэсэн.
-Таны хувьд энэ их яндашгүй баялгаас хичнээнийг нь дуулаад байна вэ?
-Миний хувьд дуулаад бичүүлсэн гэвэл 30 дотор л эргэлдэнэ. Зах зухаас нь аялдаг 50 орчим л дуу бий.
-Уртын дуучин болох хүсэлтэй хүмүүс их болсон юм шиг санагддаг?
-Намайг СУИС-д орж байхад одоогийнх шиг уртын дууны бие даасан тэнхим гэж байсангүй. Нэг ангид нэг, хоёр хүүхэд л элсдэг, уртын дуу, сонгодог гээд хамт элссэн хүүхдүүд нэг бүлэг болоод л явдаг байлаа. Одоо уртын дууны ангид жилдээ 20-иод хүүхэд суралцдаг болж. Залуусын сонирхох хүрээ ч тэлэгдэж байна гэж би ойлгож байгаа. Энэ нь нэг бодлын сайхан хэрэг. Уламжлалт язгуур өв соёлууд нэгэн үеэ бодвол сэргэх тал руугаа орж байна. Нөгөө талаараа сөрөг үр дагаврыг дагуулж байгаа юм шиг санагддаг. Нэг хүүхэд над дээр ирээд "та надад хурдан уртын дуу яаж дуулахыг заагаад өгчих" гэлээ. Чи уртын дуу үнэхээр сурах сонирхолтой байна уу гэхэд "би богино хугацаанд хоёр, гурван дуу сураад л гадагшаа явж тоглолт хийж, мөнгө олмоор байна" гэж байгаа юм. Энэ нь тийм арилжааны хэлбэртэй зүйл биш. Залуучууд амархан од болж, олны танил болохыг хүсэх болж. Нөгөө талдаа энэ маань хүний хувь заяатай холбоотой асуудал болохоор их хор хөнөөлтэй. Бүх биеэрээ уртын дууг мэдэрч, ойлгож байгаа хүн л дуулж байгаа юм шүү дээ. Энэ нь гарт баригдахгүй, тархийг маань ухаад арилжиж болохгүй, үнэтэй алт юм. Хүнийг ховсдох хүч чадалтай.
-Намайг СУИС-д орж байхад одоогийнх шиг уртын дууны бие даасан тэнхим гэж байсангүй. Нэг ангид нэг, хоёр хүүхэд л элсдэг, уртын дуу, сонгодог гээд хамт элссэн хүүхдүүд нэг бүлэг болоод л явдаг байлаа. Одоо уртын дууны ангид жилдээ 20-иод хүүхэд суралцдаг болж. Залуусын сонирхох хүрээ ч тэлэгдэж байна гэж би ойлгож байгаа. Энэ нь нэг бодлын сайхан хэрэг. Уламжлалт язгуур өв соёлууд нэгэн үеэ бодвол сэргэх тал руугаа орж байна. Нөгөө талаараа сөрөг үр дагаврыг дагуулж байгаа юм шиг санагддаг. Нэг хүүхэд над дээр ирээд "та надад хурдан уртын дуу яаж дуулахыг заагаад өгчих" гэлээ. Чи уртын дуу үнэхээр сурах сонирхолтой байна уу гэхэд "би богино хугацаанд хоёр, гурван дуу сураад л гадагшаа явж тоглолт хийж, мөнгө олмоор байна" гэж байгаа юм. Энэ нь тийм арилжааны хэлбэртэй зүйл биш. Залуучууд амархан од болж, олны танил болохыг хүсэх болж. Нөгөө талдаа энэ маань хүний хувь заяатай холбоотой асуудал болохоор их хор хөнөөлтэй. Бүх биеэрээ уртын дууг мэдэрч, ойлгож байгаа хүн л дуулж байгаа юм шүү дээ. Энэ нь гарт баригдахгүй, тархийг маань ухаад арилжиж болохгүй, үнэтэй алт юм. Хүнийг ховсдох хүч чадалтай.
-Танд байгалиас сайхан хоолой заяажээ. Хүн бүхэн ийм сайхан хоолойтой төрдөггүй байх?
-Хүссэн хүн бүр уртын дуу дуулдаггүй. Зууны манлай уртын дуучин Н.Норовбанзад, ардын жүжигчин Ч.Шархүүхэн багш нар маань ч хэлж байсан. Тэнгэрийн тамгатай хүн л уртын дууг дуулдаг юм шүү. Уртын дуучин хүн түмэн олон дотроос төрдөг. Харин төрсөн юмыг өөрөө арчилж, хөдөлмөрлөж байж дуучин болдог гэж. Хүмүүс намайг чи их азтай хүн юм аа гэдэг. Гэхдээ би дотроо их хувь тавилантай хүн дээ гэж боддог. Энэ мэргэжлийг эзэмшсэндээ баярладаг. Намайг төрүүлж өсгөсөн аав ээж, энэ авьяасыг минь нээсэн нутгийн түмэн олон, миний авьяасыг хөгжүүлж өгсөн багш нартаа талархаж явдаг. Надад сэтгэлийн дэм, амьдралын баяр баясал хайрладаг ард түмэнгүйгээр өөрийгөө төсөөлшгүй.
-Ардын дууг орчин үеийн хэлбэрт оруулж дуулах болсон. Уртын дуунд ийм боломж хэр байдаг юм бол?
-Этник хэлбэрт оруулаад дуулж байгаа хүмүүс байна. "Шуранхай"-гийн гурван охиноос эхлээд. Уртын дууг ямар ч хөгжимтэй дуулж болно. Нүсэр олон хөгжимтэй дууллаа гээд хэзээ ч нүсэрдэж, ганцаараа огт хөгжимгүй дууллаа ч ганцаардаж сонсогддоггүй. Өөрөө юунд ч автан уусахааргүй том ай. Хөгжим нь л өөрчлөгдөнө үү гэхээс уртын дуу хувирахгүй. Ямар хэлбэрээр, яаж дуулах уу гэдэг тухайн хүний авьяасаас шалтгаална. Хэт номчирхоод байж болохгүй. Гэрийн сургалт, аман уламжлалаар дамжиж ирсэн болохоор. Миний хувьд үндэснийхээ хөгжимтэй л уртын дуугаа дуулах дуртай.
-Ихэнх дуучид уртын дуу гэхээсээ илүү нийтийн дуу дуулах сонирхолтой байдаг. Танд өөр чиглэлээр дуулъя гэсэн бодол төрж байв уу?
-Нийтийн дуу надаар дутаагүй. Олон хүмүүс энэ төрөлд түрэн гарч ирж байна. Миний хувьд эзэмшсэн мэргэжилдээ үнэнч байна. Уртын дууг зүрх зориг гаргаж, хүч хөдөлмөрөө дайчлан, насаараа дуулж байж сурдаг. Тухайн хүний сэтгэлээс их шалтгаална. Н.Норовбанзад багш минь "одоо л уртын дууны учрыг нь ойлгох гэж байна шүү" гэж хэлж байсан.
-Н.Норовбанзад багш танд их итгэл хүлээлгэсэн гэдэг. Ард түмэн ч таныг түүнтэй адилтгах дуучин гэж үнэлдэг?
-Адилтгаж байгаа ард түмэндээ баярлалаа гэж хэлмээр байна. Багшийнхаа хүсэл, захиасыг нь биелүүлэхийн төлөө явж байгаа. Тэр мундаг хүнтэй өөрийгөө жишиж хэзээ ч чадахгүй. Өөд болохоосоо өмнөхөн багш минь нөхөртэй маань хамт гэртээ дуудуулж захиас үгээ хэлж билээ. Би багшдаа амласан юм. Уртын дуунаасаа урвахгүй ээ, итгэж болно. Таныхаа хэмжээнд хүрч, алдартай дуучин болохгүй байж магад. Гэлээ ч өөрийнхөө авьяас билэг, хүч чадлаа уртын дууны төлөө зориулна аа гэж амлаж байсан. "Уртын дуугаа битгий орхиорой, үнэнч яваарай. Би чамайг л нэг уртын дуундаа үнэнч явчих хүүхэд гэж дотроо итгэдэг юм. Ц.Дэлгэр багштай чинь ч олон удаа уулзаж ярьж байсан. Энэ хүн ч чамд итгэл хүлээлгэдэг юм билээ. Олон сайхан дуучин төрнө өө. Гэхдээ яагаад багш нь чамайг гэртээ дуудуулсан бэ гэвэл чи их талын хүн шүү. Тал нутгаас л уртын дуучин төрнө гэж бодож явдаг. Бусдыг нь үгүйсгэж байгаа юм биш. Хамгийн гол нь сэтгэл зүрхээ зориулаад яваа хүүхэд юм уу гэж их итгэл хүлээлгэлээ шүү" гэсэн. Би чинь Хэнтий аймгийн хүн л дээ. Хүний итгэл гэдэг бол маш үнэтэй. Юугаар ч үнэлэхийн аргагүй.
-Уртын дуугаа өвлүүлж үлдээх талаар бодож байна уу?
-Багшилна гэдэг хүний хувь заяатай холбоотой асуудал болохоор өөрийгөө бэлдэх хэрэгтэй. Өөрийнхөө сурсан мэдсэнийг бусдад өвлүүлэлгүй яахав.
-Багшилна гэдэг хүний хувь заяатай холбоотой асуудал болохоор өөрийгөө бэлдэх хэрэгтэй. Өөрийнхөө сурсан мэдсэнийг бусдад өвлүүлэлгүй яахав.
-Таны оюутан цагийн хэрсүү амьдрал одоогийн залууст их сургамжтай, заримыг нь зоригжуулдаг болов уу?
-Би 1995 онд "Хан хэнтий" чуулгадаа орж байлаа. 1998 онд СУИС-ийн уртын дууны ангид МУГЖ Ц.Дэлгэр багшийнхаа шавь болж таван жил суралцсан. Анх уртын дуу заасан багш маань МУГЖ, одоо ч "Хан хэнтий" чуулгадаа ажиллаж байгаа Нансалмаа багш маань юм. Нансалмаа багш ардын жүжигчин Ч.Шархүүхэн багшийн маань шавь. Ц.Дэлгэр багш Н.Норовбанзад багшийн шавь гээд бодохоор утга учиртай, ерөөлтэй санагддаг юм. Хэнтий аймгаас гурван есийн хүйтэнд гэрээ гуч машинд ачаад, аав дээр нь, ээж минь бие муутай болохоор кабинд сууж, хотод ирж байлаа. Хайлаастад айлын хашаанд гэрээ бариад, цасаар хаяагаа манаж байсан. Би дотроо их эмзэглэсэн. Төрөл садан, нутаг усаа орхиод түлэх түлээ ч байхгүй цаасан хайрцаг түлээд л амьдрах гээд л үзэж тарсан. Тэр үе надад хүнд санагддаг юм. Тавь гарсан хүмүүст ажил олдоход хэцүү ш дээ. Хэдэн дүү нартайгаа бүгдийг нь аваад ирсэн болохоор бүх ачаа миний нуруун дээр ирсэн. Сурахынхаа хажуугаар хоёр ажил хийгээд л ээж аав хоёрыгоо хоёр идүүлээгүй ч гэсэн хоосон хонуулаагүй. Дараа нь амьдрал цэгцрээд сайхан болсон. Халгиж цалгисан, бэлэн зэлэн амьдрал зарим хүнийг бэлэнчлэх сэтгэлгээнд оруулдаг юм шиг. Жаахан хатуухан юмыг үзэхэд хүн хэтийн зорилготой, хатууждаг юм болов уу гэж би ойлгодог. Аав, ээж хоёрыгоо цувруулаад алдсан ч амьдралын жам хойно үр хүүхэд бид сайн явах нь чухал гэж бодсон. Тэд маань таван хүүхэд төрүүлэхдээ их зөв хүмүүжүүлсэн.
-Таны гарсан хамгийн том тайз гэвэл?
-"Хан хэнтий" чуулгын болон, СУИС-ийн "Оюутан театр"-ын тайз миний амьдралдаа сүрдэж байсан хамгийн том, юугаар ч үнэлшгүй тайзууд. Анхны гэсэн юм бүхэн маань энэ хоёр тайзтай холбоотой. Багш нарынхаа зааж сургаснаар дуулаад олон тайзнаа гарч дуулж байсан. 2002 онд хөлбөмбөгийн ДАШТ-ийг нээж, Японы Токио хотод дуулж байлаа. 2005 онд Нобелийн шагнал гардуулах ёслолыг Шведийн Стокгольм хотод уртын дуугаараа нээсэн. Дээрх хоёр тайз шигээ тийм их сүрдээгүй. Миний Монголын уртын дуутай эн тэнцэхүйц уужим дуу хоолойг гаргах орон хаана ч байгаа билээ. Уртын дуундаа итгэж бардам гарсан даа. Урьж дуулуулж байгаа цаад санаа нь уртын дууг маань өндөрт үнэлсний л илрэл юм.
-"Хан хэнтий" чуулгын болон, СУИС-ийн "Оюутан театр"-ын тайз миний амьдралдаа сүрдэж байсан хамгийн том, юугаар ч үнэлшгүй тайзууд. Анхны гэсэн юм бүхэн маань энэ хоёр тайзтай холбоотой. Багш нарынхаа зааж сургаснаар дуулаад олон тайзнаа гарч дуулж байсан. 2002 онд хөлбөмбөгийн ДАШТ-ийг нээж, Японы Токио хотод дуулж байлаа. 2005 онд Нобелийн шагнал гардуулах ёслолыг Шведийн Стокгольм хотод уртын дуугаараа нээсэн. Дээрх хоёр тайз шигээ тийм их сүрдээгүй. Миний Монголын уртын дуутай эн тэнцэхүйц уужим дуу хоолойг гаргах орон хаана ч байгаа билээ. Уртын дуундаа итгэж бардам гарсан даа. Урьж дуулуулж байгаа цаад санаа нь уртын дууг маань өндөрт үнэлсний л илрэл юм.
Л.МИНЖМАА
No comments:
Post a Comment