Л.Мөнхбаясгалан: Өөрөө дампуурах эрх чөлөө олгооч

Кабелийн телеви­зүү­дийг хаа­на гэсэн мэ­дээлэл хэвлэлээр га­рах болсон. Тэр ч бүү хэл 45 хоногийн хуга­цаа­тай сануулга өгсөн байгаа юм. Энэ талаар  "Улс төрийн тойм"  со­нин болон "Шонхор" те­левизийн ерөнхий захирал Л.Мөнх­баяс­га­лан­тай ярилцлаа.
 -Кабелийн телеви­зүү­дэд заа­сан хуга­цаанд тавьсан нөх­цөлүү­дийг хангахгүй бол хаа­на гэсэн. Ямар учраас ийм шийдвэр гар­гаж бай­гаа юм бол?
-Харилцаа холбооны зохи­цуу­лах хорооноос  44 телевизээс 21-ийнх нь эфирийг түр хугацаагаар буюу нэг, хоёр, гурван сараар  зогсоох шийдвэр гаргачихаад бай­сан юм. Нийтэд ил болоогүй бай­сан энэ шийдвэрийг бид мэд­чихээд олон нийтэд урьдчилаад хүргэсэн. Ха­рин энэ дагуу Мэдээлэл, харил­цаа холбоо, техно­логийн газрын дарга Ц.Жадамбаа болон Мон­гол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг нар авч үзээд хэрхэвч ийм шийд­вэр гаргаж болохгүй гэж үзсэн. Тэгээд  эфирийг нь хаахгүйгээр үйл ажил­ла­гаандаа өөрчлөлт хий гэх шаард­лага хүргүүлэх нь зөв гээд хугацаа өгсөн. Гэхдээ яг одоогоор ингэ, тэг гэсэн албан бичиг хэнд нь ч ирээгүй байна.  Бид албан тоотыг ава­хаар удаа дараа шаар­даж байгаа боловч Ха­рил­цаа хол­бооны зохи­цуу­лах хороо шийд­вэрээ танилцуулахгүй нуугаад байна. Тэгсэн атлаа хэв­лэлийн бага хурал хий­чих­сэн байдаг. Одоо хүр­тэл ямар шаардлага тавиад яах гээд байгааг бид мэдэхгүй байна.  Өөрс­дийнх нь ярьж бай­гаа­гаар бол  зохиогчийн эрхийн тухай хууль болон холбогдох бусад хууль,  техник, тоног төхөө­рөм­жийн шаард­лага хангах­гүй байна гэсэн үндсэн шаардлага бололтой. Бас УИХ-ын сонгуулиар зөрчил гар­га­сан  гэсэн гол үзүүлэлт байгаа гэсэн. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр кабе­лийн сувгуудаар сонгуулийн сур­тал­чилгаа  гаргаж болохгүй гэх заалт юм. Сонгуулийн сурталчилгаа эхлэхээс өмнө энэ  зохицуулалтаа  эргэж харахыг хүссэн боловч тэд хоёр утгатай хариулт өгсөөр байгаад сурталчилгаа эх­лүүл­­сэн. 

-Тэгэхээр та бүхэн сур­тал­чил­гаа хийж бо­лохгүй байсан хэрэг үү? 
-Хэрэв иргэд тухайн сув­гийг үзэж л байгаа бол Харил­цаа холбооны зохи­цуулах хороо үүнийг цензурдэх нь буруу.  Нэрнээсээ ч гэсэн тэд харилцаа холбоог зохи­цуул­на уу гэхээс биш телевизүү­дийн эфирийг дур мэдэн хааж боодог, аль нэг намыг дэмжих эсэхийг заадаг, үнэ тогтоодог газар биш. Тэд өнгөрсөн сонгуулиар маш бүдүүлэг ажилласан гэж бодож байна. Үнэ тогтоосон. Бас нэр дэв­шиг­чид болон намуудтай байгуулсан гэрээг хянасан. Телевизүүд бол хувийн компани. Яахаараа хувийн компани бизнесийн гэрээгээ аль нэг улсын байгууллагаар хянуулж, үнэ тарифаа тогтоолгох ёстой гэж.  Нэг талаасаа хувийн бизнес рүү бүдүүлгээр халдсан. Нөгөө талаасаа иргэдийн мэдэх эрхийг зөрчсөн. Бас хэвлэ­лийн эрх чөлөөг хаасан.  Ийм л үйлдлийг тэд хийсээр ирлээ. Сонгуулийн дараа засаг төр өөрчлөгдөж байдал арай дээрдэх болов уу гэсэн чинь харин ч дордох тал руугаа явсанд харамсаж байна.  

-Мөн телевизүүд  ур чад­варгүй сэтгүүлчдийг ажил­луулсан гэж шүүм­жилж байгаа юм билээ.
-Би энэ тухай сонсоогүй.  Сонссон байлаа ч  ур чадваргүйг нь ажиллуулна уу, чадвартайг нь байлгана уу тухайн компанийн л асуудал ш дээ. Тэрэнд Харилцаа холбооны зохицуулах хороо хөндлөнгөөс оролцоод байх шаардлагагүй.  Харин нэг асуудал дээр тэдэнтэй санал нийлж байгаа. Зарим телеви­зүүд техник, тоног төхөө­рөмжийн хувьд тааруухан  байгаа нь үнэн.  Мэдээж шүү дээ, бүгд сайн байж чадахгүй.  Жишээ нь, Худалдаа хөгж­лийн банкны оруулж ирсэн "Bloomberg"  хэмээх кабелийн сувагтай  биднийг яаж харьцуулах юм бэ. Бас "Бодь", "Голомт"-ын телевизүүд байна. Тэдгээр мөнгөний мангастай жирийн сэтгүүлч эзэнтэй телевизийг харьцуул­чихаад "яг ийм бол" гэсэн шаардлага тавьж байгаа нь утгагүй хэрэг. Тэдний нэг камер нь 50- 90 мянган ам.долларын үнэтэй. Бид­нийх 2000-15,000 ам.дол­ларын үнэтэй. Гэхдээ үзэгчид  үнэтэй камертай телевизийг нь түүж үздэггүй. Энэ бол бодит үнэн.  "Шонхор" сувгийг үзэгчид үзэж байна.  "NBS" , "Эко", "Тв10" гээд үзээд л байгаа.  Харин тэр баян эзэнтэй ардаа банктайг нь хэр үздэг юм бол доо. Биднийг гуравдугаар сарын 1-ний дотор бүх техникээ соль гэж байгаа бол чадахгүй гэдгээ эртхэн хэлсэн нь дээр. Бидэнд тийм мөнгө байхгүй. Харин энэ хугацаанд юуг чадах вэ гэхээр хэн нэгэн баян хүний халаасанд орж бол чадна. Гэхдээ ингэхийг хүсэхгүй байна. Хэвлэл мэдээлэл хэний ч хараат бус байх ёстой. Тэр дундаа мөнгөтэй улстөрчийн хараанд бүр ч байх ёсгүй. Гэтэл Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос бидэнд тавьсан шаардлага бол "даруйхан нэг баян хүний телевиз  болж техникээ хурдан соль" гэсэнтэй агаар нэг санагдаж байна. Бид  бас тэгж чадахгүй. Яагаад гэвэл өдий хүртэл яваад ирсэн эрх чөлөөндөө хайртай. Үнэхээр чанарын шаардлага хангахгүй, муу уран бүтээл хийгээд байвал хэн ч тухайн телевизийг үзэхгүй. Хүн үзэхгүй болохоор реклам, сурталчилгаа орж ирэхгүй. Орлого олохгүй бол телевиз аяндаа дампуураад зах зээлээс арчигдана. Тиймээс бидэнд энэ эрх чөлөөг олгооч. Чөлөөт зах зээлийн хуулиар өөрсдөө дампуурах эрх олгооч гэж хэлээд байгаа юм. Дампуурах эрх чөлөөг минь  өг л дөө.  /инээв/ Битгий хажуу талаас төрийн дарамтаар дампууруулах гээд бай. Хүсэх л юм энэ байна. 

-Ардчилсан нам ардчиллын төлөө 20 жил зүтгэлээ гэдэг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг хааж, боож байгаа нь энэ их зүтгэлийнх нь үр дүн юм уу гэж бодогдож байна л даа?
-Сайтуудын сэтгэгд­лүүдийг эхлээд журамлаж бүртгэнэ гэлээ. Дараа нь 20 гаруй телевизүүдийг хаахын даваан "тэнсэн харгалзах ял" өглөө.  Одоо шуудангийн үнийг таван хувь байсныг 15 хувь болгож нэмэхээр санал оруулж байна. Энэ чинь юу болоод байна аа. Яагаад  сэтгүүлчид  энэ бүхэнтэй зууралдаж тэмцэлдэж цагаа үрэх болов. Түүний оронд нэг сайхан нийтлэл бичээд, нэг гоё нэвтрүүлэг хийгээд сууж баймаар байна ш дээ.  Ажил хийх эрх чөлөө хаачив.  Ардчилсан нам түүхэндээ анх удаа парламентад олон болж, ардчилсан автортой Засгийн газартай, ардчилсан Ерөнхийлөгчтэй, бүр Ерөн­хийлөгч нь сэтгүүлч мэргэжилтэй хүн байгаа энэ  цаг үед хэвлэл мэдээлэл рүү ийнхүү хүчтэй давшиж байгаад харамсаад, гайхаад баршгүй. Нөгөө ардчиллын үнэт зүйл бол хэвлэл мэдээлэл гээд байсан худлаа болж таарах нь. Эсвэл тэр Харилцаа  холбооны зохи­цуу­лах хороо гэдэг газарт нь дандаа коммунист,  оюун санааны террористууд очоод суучихсан байх л даа. Хэрэв тийм бол Ардчилсан нам энэ заваан газраа цэвэрлэж авах хэрэгтэй шүү. 

-Заасан хугацаанд тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийх боломж бий юу?-Байхгүй. Хагас сарын дотор  300-800 мянган ам.долларын хөрөнгө оруулалт  хийж чадахгүй. Яагаад гэвэл би мөнгө тарьдаггүй. Надад банк байхгүй. Надад лиценз нүүрсний уурхай байхгүй. Дээрээс нь би асар их өртэй. Банкны хүү төлдөг. Харин хоёр жилийн хугацаа өгвөл болгочихно. Үйл ажил­лагаа­гаа сайжруулаад орлогоо нэмэх боломж бий. Гэтэл энэ хугацааг  шууд нэг сараар тооцож төр хөндлөнгөөс оролцож байгаа нь үнэхээр аймшигтай санагдаж байна. Ганц би ч биш бүх телевиз өртэй байгаа.  Хэрэв заасан хуга­цаанд техникээ сайжруулж чадахгүй бол хаах юм гэсэн. Банкинд өчнөөн өртэй байж байтал төрөөс үйл ажиллагааг минь зогсоочих­вол өрөө яаж төлөх юм бэ.  Энэ чинь  бизнес шүү дээ.  Яагаад ингэж хувийн бизнес рүү халдаад байгааг ерөөсөө ч ойлгохгүй байна. Ойлгохыг ч хүсэхгүй байна.  

-Олон улсын стандарт гэж яриад байсан. Тэр нь манайд хэр нийцтэй юм бол?
-Олон улсын стандарт гээд л яриад байгаа. Чөлөөт хэвлэл мэдээлллийн  23 жилийн түүхтэй манай улсыг  хоёр, гурван зуун жилийн түүхтэй улс орнуудын стандарттай яаж уях гээд байгаа хүмүүс вэ. Тэд чинь    тодорхой цаг хугацаандаа  зах зээлийнхээ шалгарлыг да­ваад, алдаа оноогоо за­саад  стандартаа тогтоочих­сон улсууд шүү дээ. Гэтэл бид дөнгөж л шалга­ралдаа орох гэж байтал засаг төр нь тол­гойг нь тас цавчаад эхлэхээр яах хэрэг вэ.  Эсвэл шууд л баячуудын телевиз үлдэнэ гээд тунхаглачихвал зүгээр санагдаад байна.  Ном­тойбаяр, Гацууртын Чинбат, Бодь , Голомт, ХХБ, Шунхлай, Женко нарын телевизүүд үйл  ажиллагаагаа явуулах эрхтэй гээд тодорхой заачихвал яая гэхэв.   

-Шаардлага бие­лүү­лээ­гүй гэх үндэслэлээр хаах шийдвэр гаргавал та нар яах вэ?
-Камераа үүрээд гудам­жинд гарна. Бидэнд ямар эрх үлдсэн тэр бүхнээ л ашиг­лана.  Жагсах эрх  маань ер нь байгаа юу байхгүй болсон уу....  Эсвэл  хориглочихсон ч байж мэднэ. Нэг  телевизэд доод тал нь 25 хүн ажилладаг.  Тэдгээр хүмүүсийн ард бас гэр бүл, үр хүүхэд  нь бий. Сэтгүүлчид гудамжинд гарна. Эзэд нь банкны өрөнд хамаг байдгаа хураалгаад төлж дийлэхгүй бол шоронд орно. Өөр зам байхгүй ш дээ. 

-Та бүхэнд тавьсан шаард­лагууд хэр үнэний ортой, бодитой вэ?
-Техникийн чадвар муу байгааг бид хүлээн зөвшөөрч байна. Зохиогчийн эрх гэж сонин юм яриад байгаа юм. Нэг зохиолын дуучин ирээд л клипээ өгөөд, үнэгүй тавиад өгөөч ээ гэж гуйдаг. Оюуны өмчийн газраас ирээд юу гэсэн гэхээр яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч хоёрт нь мөнгө төл гэдэг. Энэ нь яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч, дуучин гурвын л асуудал ш дээ. Хоорондоо хамтраад нэг дуу хийлгэхэд клип хийлгэсэн дуучин нь бариад явах юм уу гэдэг өөрсдийнх нь л асуудал. Гэтэл биднийг заавал бүх хөгжмийн зохиолч, яруу найрагчдаас нь зөвшөөрөл ав гэж байна. Кинонуудыг бүгдийг нь албан ёсны зөвшөөрөлтэйгээр гарга гэдэг. Гаднаас зөвшөөрөл аваад гаргаж байгаа сайн сайн телевизүүд байна. Тэд нь тэрийгээ гаргаг. Бид кино гаргахаа больё. Асуудлыг ингээд л шийдчих юмыг төрийн байгууллагын тав, зургаан хүн орж ирээд л шалгаад. Сонин сонин юм ярьж ихэрхэж байгаад л явсан ш дээ. 

-Гэнэтийн шалгалт хийсэн гэсэн үү?
-Гэнэтсээд байх юм байхгүй. Өмнө нь шалгалт хийнэ гэдгээ хэлсэн юм. Бид байгаагаараа  л шалгуулсан. Нууж хаагаагүй. Кино гаргаж болохгүй гэхээр нь гаргаагүй. Клип болохгүй гэхээр нь ч клип гаргахаа болисон. Ийм зохицуулалт хийж байхад асар их мөнгөтэй хүмүүсийн гарт байгаа телевизүүд л үлдэнэ. Сэтгүүлч эзэнтэй байгууллагууд байхгүй болох нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Хэвлэлийн эрх чөлөө, олигархуудын гараас хэвлэлийг салгана гээд л яриад байсан. Харин ч тэр олигархуудынхаа гарт барьж өгөөд дуусах нь л дээ.   

-Ард түмний эрх ашгийг зөрчиж байгаа юм биш үү. Ард түмэнд юу үзэхээ өөрсдөө шийдэх эрх баймаар.
-Тэр үнэтэй "Bloomberg"-ийг хэд нь үзэж байгаа юм. Яагаад "Эко", "Шонхор", "NBS"-ийг үзээд байгаа юм. Түүнд чинь учир байгаа биз. Энэ чинь шалгуур ш дээ. Киногүй телевиз  гэвэл ганц манайх. Сайтуудын сэтгэгдлийг хянана, сонины хүргэлтийн мөнгийг нэмнэ, эздийн эрхийг боомилно л гэнэ. Хэвлэл мэдээллийн салбарт  ажиллахад улам л хэцүү болоод байна. Би 17 дахь жилдээ ажиллаж байгаа. Ажиллах тусам зам нь нээгдээд чөлөөтэй болох ёстой.  Гэтэл улам л хаагдмал болоод байна. Урам хугарах нь ээ янз нь.  

-Анх ганцхан Үндэсний олон нийтийн теле­ви­зээс өөр үзэх юмгүй байсан бол одоо ийм олон телевизтэй болсон нь нэг талаараа хөгжиж байгаагийн шинж биз дээ?
-Олон телевиз байна гэдэг хөгжиж байгаагийн илрэл.  Сайн нь шалгараад л үлддэг. Сонинууд ч ялгаагүй. Муу нь хаягддаг. Хоорондоо чөлөө­тэй өрсөлдөх боломжийг л олгооч ээ гээд л гуйгаад байгаа юм шүү дээ.

Л.МИНЖМАА