Ж.БЯМБАДОРЖ: "ЭНХБАЯР МУУ НОХОЙ ГЭЖ..."

Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.БЯМБАДОРЖИЙГ энэ удаагийн зочноор урилаа.

-Танд одоо ямар нэгэн батлах энэ тэр байхгүй биз дээ?

-Батлах байгаа.

-Өө, тийм үү. Нам бус гэж бодож байлаа?

-Би нам бус л даа. Гэхдээ надад намын гишүүний батлах маань байгаа.

-Буцааж авдаггүй байсан юм уу?

-Түдгэлзсэн учраас хурааж авдаггүй юм.

-Эргэж гишүүний статус тань сэр­гээг­дээгүй биз дээ?

-Сэргээгдээгүй. Намаасаа түтгэлзээд зургаа долоон жил болж байна.

-Таныг Цэцдээ үлдэнэ л гэж бодож бай­лаа. Нэг намд хамтдаа тэмцэж, өр­сөлдөж, сөргөлдөж явсан нөхдийн тань зүгээс сая таны эсрэг тодорхой бодлого явуулчихсан юм биш үү. Энэ асуулт хутган үймүүлэх зорилгоор тавигдаагүй юм шүү?

-Би харин ч хамтран зүтгэж явсан нөхөд маань хөөрхий муу Бямбадоржийгоо гудманд гаргаж хаяад яахав дээ гэх үүднээс миний асуудалд хандлаа гэж хүлээж авч байгаа ш дээ.

-Танайхны нөхдүүд л таныг Цэцээс холдуулах гэж жаахан хор най­руул­сан байх. Түүнээс биш таны асуудалд сөрөг хү­чин өөрийн намын хүн шиг л дотно хандаж байх шиг санагдсан ?

-Би УИХ-ын одоогийн ги­шүү­дийн нэлээд хэсэгтэй нь Улсын Бага Хурлаас эхлээд хамт явсан байх юм. Тэгэхээр хүнийхээ хувьд бие биенээ мэдрэлцдэг, ойлголцдог цөөн­гүй нөхдүүд энэ дотор байгаа л даа. Цэцийн дарга байсан энэ зургаан жилд УИХ Цэцийн хооронд сайнгүй харилцаатай үеүд цөөнгүй байсан. Би сая дотроо бэлтгэлтэй байсан. УИХ Цэц хоёр миний энд ажилласан он жилүүдэд тийм ч сайн ха­рил­цаатай байсангүй. Тэдний бас ч гэж гайгүй болов уу гэж бодож гаргасан нэлээд олон шийдвэрийг хэргсэхгүй болгож байсан. Тэгэхээр надад хан­дах хандлага нь тийм ч сайнгүй байх биз гэж би дотроо бодож байсан. Хувийн харилцаа та­лаасаа тэдэнтэй сүрхий муу­даж янз бүр болж байгаагүй ч гэсэн хувьсгалын энэ ажил дээр нь аль сайдаж муудаж явсныг тэр гэх билээ. Тэгсэн чинь сая надад энэ парламент үнэхээр сайхан хандсан. Цэ­цийн гишүүнд дахиж томилох­гүй гэхэд бол бүх хүмүүс чин сэтгэлээсээ над руу харж байсан. Би энэнд их баярласан. Хүмүүсийн нүүрэн дээрээс энэ зэргийн юмыг унших мэд­рэмж суулгүй дээ. Ганчимэг ямар зорилготой асуулт асууж байна гэдгийг ч гэсэн би мэ­дэрнэ. Чи сая хутган үй­мүүлж байгаа юм биш шүү гэж л байна. Энийг чинь ч гэсэн би унших чадвартай болчихсон хүн байхгүй юу. Насан турш улс төрийн энэ хүрээнд ажил­лалаа. Зөндөө л ороо бусгаа үеүдийг туулж гарч байлаа. Сая байнгын хороогоор орж байхад бол АН ч бай, хувьсгалт нам ч байна уу, бие даасан З.Алтай ч байна уу, Д.Энхбат ч байна уу, за би одоо С.Оюун­тай тааралдаагүй. Бүгд надад нэг л сайхан хандаж байсан. Бүр нэг цаанаасаа гарч ирж байгаа хандлага нь халуун дулаан байсан шүү. Уг нь энэ хүнийг тэнд нь л ажиллуулах байсан юм даа гэсэн нэг далд хүслээр надад хандсан шүү. Тэр хандлага нь надад маш их тэжээл өгсөн. Би хуралд орох­доо сэтгэл санаагаар нэг их таа­тай байгаагүй. Үнэнийг хэ­лэхэд ерөөсөө таатай байгаа­гүй. Гэхдээ надад УИХ их том тэ­жээл өгсөн. Би энэ байгуул­лагад сайн ажиллах ёстой юм байна. Би зүтгэх ёстой юм байна. Хүний эрхийг хамгаалах энэ байгууллагад, бас өөрийн­хөө ул мөрийг үлдээж, надад ямар хүч чадал, боломж болол­цоо байдаг юм, тэр бүгдийгээ гаргаж зүтгэх юм шүү гэсэн бодол төрсөн.

-Хүний эрхийн байгуул­лага бол хуульч хүний хүчээ сорьдог л тал­ба­рын нэг байх. Харин Үнд­сэн хуулийн Цэц бол хуульч хүний мөрөөддөг талбар юм шиг. Хуульч­даас тийшээ чиглэсэн нэг тийм хүндэтгэмээр шунал мэдрэгддэг. Цэ­цийнхнээс ч гэсэн дээд зиндааны тоглогчид гэд­гээ мэддэг бусдаас тол­гой дээгүүр харц анзаа­рагдаад байдаг юм?

-Би энэ дээр ёстой нэг илэн далангүй хариулъя. Чи их сонин асуулт асуулаа. Үнэнийг хэлэхэд одоо энэ УИХ-д бай­гаа, хуучин МАХН-д мөр зэрэг­цэж явсан хэдэн нөхөд надад бий л дээ. Ц.Нямдорж ч гэдэг юмуу, Д.Лүндээжанцан ч гэдэг юмуу, Ц.Шаравдорж ч гэдэг юмуу бидний үеийн хувьсгалт намд харъяалагддаг хэдэн хууль­ч байна ш дээ. Улс төрд нэлээд олон жил явчих­сан. Тэд нарын хувьд бол Цэцийг нэг их тоодоггүй. Би ч тийм байсан. Намайг Цэцийн гишүүн болоод ирэхэд, дараа нь Цэцийн дарга болоход Жан­цан гуай нэг үг хэлсэн. Яг чи­ний саяын хэлдэг энэ үгийг. Хуульч хүний ирдэг хамгийн том өндөрлөг дээр та ирлээ гэж. Тэгэхэд би дотроо за даа тэр ч юу юм бэ гэж бодож байсан.

-Цэцийн дарга байсан Н.Жанцан гуай биз дээ?

-Тийм. Одоо манай орлогч. Тэр хүнээс тамгыг нь анх очих­доо гардаж аваад, сая бүрэн эрхээ тэр хүнд мөн л хүлээл­гэж өгөөд ирлээ л дээ. Анх тэр хүнийг надад тэгж хэлж байхад би дотроо ингэж л бодож бай­сан. Зургаан жилийн дараа юу гэж бодсон бэ гэхээр үнэ­хээр хуульч хүний хүрэх өндөрлөг Үндсэн хуулийн Цэц. Цэцийн гишүүн болно гэдэг бол хуульч хүний хүрэх өндөрлөг мөн. Мөн юм байна шүү гэж би өнөө­дөр бахархалтайгаар хэлж чадна. Залуу хуульчид УИХ-д байна л даа. Тэд нар ч бас л бид нар шиг бодож байгаа байх. Одоо манай Ж.Сүх­баа­тар байна. Манай Х.Тэмүүжин байна. Цэцийг яаж хардаг юм. Бас янз бүрийн байдлаар л хардаг юм шиг байна лээ. Гэх­дээ яг хэлж байгаагийн цаадах ерөнхийг нь харахаар бие даасан эрх мэдэлтэй шүүх байгаасай гэж боддог юм шиг байна лээ. Жишээлбэл Х.Тэ­мүү­­жин гишүүн П.Очирбат гуай бид хоёрыг Төрийн бай­гуу­лал­тын байнгын хороон дээр оро­ход их муухай үг хэл­сэн л дээ. Цэц гэдэг газар улстөрчдийн морг болох нь ээ гэж. Их ч дургүй хүрсэн. Гэхдээ Х.Тэмүүжингийн тэр үг эргээд надад бас ч бодогдох бодол төрсөн. Тэр нь юу вэ гэхээр Цэ­цийг Цэц шиг байгаасай билээ, Цэцийг УИХ-аас хараат биш байгаасай, Цэц шүүх байгаа­сай билээ гэж шатахдаа л тэр муухай үгийг хэрэглэсэн бо­лов уу. Ер нь залуу хуульчид ч гэ­сэн бас Цэцийг боддог юм байна даа гэж би бодсон. Үнэ­хээр Үндсэн хуулийн Цэц гэдэг байгууллагыг байгуулж ча­даагүй байсан бол өнөөдөр ду­раараа аашлах явдал хэрээс хэтрэх байсан биз. Энэнээс болоод төрийн тогтолцоондоо ч аюул учрахыг үгүйсгэхгүй. Энийгээ ч УИХ-ын гишүүд нь мэддэг юм байна гэдэг сая ажиглагдлаа. Хэчнээн бид нарын гаргаж байгаа шийдвэрт дургүй байсан ч Цэц байрандаа байх нь зүйтэй шүү гэдгийг мэдэрдэг юм байна .

-Цэцийг улс төрийн хаял­­гаар самарч болох­гүй газар гэдгийг одоо­ноос ч болов ойлгодог бол­сон байна гэж үү?

-Нэг үгээр хэлбэл Цэцтэй хайраа дотроо халаа гаднаа гэдэг шиг хандлагаар л үзэх хэрэгтэй юм. Эд нартай ер жаахан хатуухан байх нь зөв гэхдээ дотроо хайрлаж байхгүй бол болохгүй шүү гэдэг тийм мэдрэмж УИХ-д байдаг юм байна шүү гэж ойлгогдсон.

-Цэцийн толгойд зур­гаан жил болохдоо таны хийсэн гол ажил юу вэ?

-ҮХЦ-ийн өрхийг нь татаж галыг нь түлсэн хүмүүсийг бодохоор үнэхээр хүндлэл, биш­рэл төрдөг. Совд багш, да­раа нь энийг үргэлжлүүлсэн Жанцан гуай гээд. Шинэ тутам энэ байгууллагыг горимоор нь байгуулж, яг байх ёстой байран дээр нь тавина гэдэг хэцүү шүү дээ. Байран дээр нь тавьж чад­сан байхгүй юу. Энэ бол маш том ололт. 12-13 жилийн дараа би очиж байгаа юм. Нэгэнт байран дээр нь тавиад, нэгэнт тэр юмаа ойлгочихсон байхад надад цаашаа явахад их бо­ломжтой байсан. Тэгээд ямар ч байсан урдах амжилтыг нь дордуулахгүй юм сан гэдэг сэтгэлээр ажилласан. Намайг манай гишүүд маш сайн дэм­жиж ажилласан. Би тэд нартаа баярлалаа гэж хэлсэн. Та нартаа хайртай шүү гэж хэлэ­хэд тэр хайртай гэдэг үг үнэ цэнээ алдсан ч юм шиг санаг­даад болж өгөхгүй байсан. Зарим үг чинь үнэ цэнээ алд­чихдаг юм байна ш дээ. Гэхдээ миний сэтгэлийн гүнээс гарч байгаа юм шүү гэдгийг би тэдэндээ хэлсэн л дээ.

-Анх таныг Цэц дээр ирэ­хэд за, улстөрч хүн ир­лээ. Цэцийг ч сайхан са­валгаатуулж өгнө дөө гэх ажиглагчид байсан ?

-Ажиглагчид ч тэгж харж бай­сан. Сэтгүүлчид ч бичиж байсан. Зарим шийдвэрийг улс төрийн захиалгаар хийлээ ч гэж л байсан. Цэцийн бие даасан байдлыг хангах талаар бид нэ­лээд юм хийсэн байх аа. Байр­тай болгосон. Ямар нөх­цөл дун­дуур явж байж байртай бол­госон билээ. Насаараа тэнд ор­чих гэж байгаа юм шиг. Насаа­раа тэнд байх гэж байгаа юм шиг гүйлээ гэж л байсан. Зарим нь намайг тэрбумын байранд орлоо гээд бичиж л байсан. Зайсанд намайг өөрөө хувийн байр бариад орчихсон юм шиг ойлгоод сонин дээгүүр шууги­лаа. Интернэтээр хүртэл нө­гөө­хөө цацсан. Бямбадорж нэг л их баян хүн болчихсон. Тэр­бум гарангийн байранд амь­дардаг гээд л . Ямар ч байсан өнгөрсөн хугацаанд болж өн­гөр­сөн олон юмыг эргээд хара­хад сэтгэл хангалуун байна. Жи­шээ нь, Монгол Улсын тө­рийн эрх барих дээд байгуул­лагыг сонгох УИХ-ын сонгуу­лийн өмнө хуульд ийм заалт ор­сон байсан л даа. Гэмт хэ­рэгт шийтгүүлж байсан бол хэ­зээ ч УИХ-ын гишүүн болж бо­лохгүй гэсэн. Тэр манайд ирсэн юм. Тэгээд бид тэрнийг Үндсэн хууль зөрчсөн заалт байна гэж үзсэн. Ингээд ирэхээр зэрэг 16 настай байхдаа ангийнхаа хүүхэдтэй тоглож байгаад гэмтэл учруулаад тэрнээсээ болоод эрүүгийн ял шийтгэл хүлээж сургуулиасаа хөөгдсөн хүүхэд байж гэж үзье. Торгуу­лийн арга хэмжээ ч орно шүү дээ. Ослын хэрэг байна. Хүн үхээгүй , хүн гэмтээгүй ч гэсэн эд хөрөнгөд нь их хохирол уч­руулбал эрүүгийн хэрэг бол­дог. Шүүхийн шийдвэр га­раад тэрнийгээ төлсөн байна гэж бодъё. Энэний төлөө сонгогдох эрхээ хасуулж байгаа байхгүй юу. Тэгээд тэрийг бид таслан зогсоосон. Жишээ татаад яри­вал олон доо. Базаад хэлэхэд Цэц байх ёстой байран дээрээ л байж ирсэн гэж би өнөөдөр бардам хэлнэ. Цэц гэдэг бол хутга. Хоёр талдаа иртэй бол бүр хэцүүеэ дээ. Тэрийг зөв хүнд бариулах ёстой. Сэлэм Тогмид шиг байх юм бол Цэц биш. Юм болгон руу ордог, юм болгоныг жижиг томгүй цавчиж байдаг бол сэлэм гялс толгой бөндгөс л болоод яваад байна гэсэн үг. Эсвэл нэг уяаны нохой шиг болчих юм бол хэн ч тэр рүү хандахгүй. Хэн ч тэрийг тоохгүй. Би сая П.Очир­бат гуайг томилохгүй байх вий дээ гэж их шаналж байсан. Хуульч биш энэ тэр гэж янз бү­рийн юм л ярьдаг. П.Очирбат гуай шиг Үндсэн хуулийн заалтуудын мөн чанарыг, тэр утга учрыг, тэр гогцоо ойлгол­тыг гайхамшигтай нарийн гар­гаж ирдэг хүн хуульчдын до­тор тэр болгон байхгүй ш дээ. Энэ мэдрэмжээрээ бол Цэ­цийн­хээ бусад гишүүдээс тол­гой дээгүүр л гэж би хэлнэ.

-Цэцийн гишүүдийн за­рим нь цалингүй байдаг юм уу?

-Зарим нь цалингүй ш дээ. Орон тооны бус. Энэ чинь Үнд­сэн хуулийн бүр яавны зөрчил шүү дээ. Энэ талаар өргөдөл өгдөггүй учраас ҮХЦ дээр авч хэ­лэлцдэггүй байхгүй юу. Зур­гаа нь орон тооны бус ажил­ладаг юм ш дээ.

-Сая парламентын таныг хүлээж авсан уур амьс­га­лын тухай бид ярьсан. Танд улс төрийн шуурган дунд 20-25 жил цамцаа дэрвүүлж явсан амьд­рал бий. Улстөрчдийн дотоод хүн гадагшаа нэг их харагддаггүй. Доторх гаднахь хоёр нь байнга ил явдаг цөөхөн хүний нэг бол та. Таныг мэддэг учраас л Хүний эрхийн үндэсний комиссын удирд­лагаар баталсан биз?

-Би зүгээр ганцхан хүнээр жишээ авъя. Р. Гончигдорж гэ­дэг хүнээр. Бага хуралд миний дарга байсан. Дараа нь 1996-2000 онд миний дарга байсан. Намайг Цэцийн гишүүн, Цэ­цийн дарга болоход дэмжсэн. Тэгсэн мөртлөө энэ зургаан жилд Цэцийн эсрэг ганц ажил­ладаг, Цэцийн эсрэг үг хэлдэг хүн Р.Гончигдорж байлаа ш дээ. Гомдох ч цаг, уурлах ч үе бишгүй гарч байлаа. Тэгэхэд сая намайг Цэцээс ингээд мулталж гэх юм уу даа юм болж байхад үнэхээр нэг дүү нь ч юм уу, үнэхээр нэг найз нь ч юм уу, үнэхээр ах нь ч юм уу гэмээр дүртэй сууж байсан. Одоо ингээд ажилгүй болчих вий гэсэн зовнил хэлэхгүй ч гэсэн тэр нүүр царайн дээр нь ил байсан. Би бас нэг энэ зэргийн юм уншина ш дээ. УИХ 98 хувийн саналаа надад өг­сөн. Нэг гишүүн татгалзсан. Тэр гишүүнийг нь ч би мэдэж байгаа. Гэхдээ тэр бол надад дэндүү сайн гишүүн байхгүй юу. Тэр гишүүний дэмжээгүй цаад утга нь бол энэ хүн Цэц­дээ байсан бол ч ...гэж бод­соных байсан байж мэднэ.

-Хүний эрхийн үндэсний комисс бол шинэ гэж хэлж болох байгууллага. Үйл ажиллагааных нь хүрээ өргөн. Прокурор, шүүх цагдаа гэдэг бай­гууллагуудтай л “үзэх” болно. Хуульчийн хувьд ноён нуруу шаардана. Миний авч байгаа мэ­дээллээр бол “Ганц­ху­даг” гэдэг хорих байранд хилсээр ял тулгуулаад байж байгаа бүх хүн ХЭҮК-т захиа бичдэг юм байна лээ. Ингэж л итгэл найдварын гал улал­зуулж байдаг газар?

-Энэ ажлыг аваад гурав хонохдоо төсөв дээр л суулаа. Ерөөсөө л ажил хийх гол юм чинь санхүү шүү дээ. Ирэх жилийн төсөв жаахан дутагдалтай юм байна. Хэдэн төгрөг дутаж байна. Хүмүүстэйгээ нийлээд тооцож гаргаад УИХ-д хандах гэж байна. Хоёр гишүүнтэйгээ ажил төрлийн юмнууд ярилаа. Тамгын газрын ажилт­нууд­тайгаа уулзаж ярилаа. Ерөнхийдөө Цэц чинь чөлөөтэй газар байжээ. Энэ гурван өдөр ямар ч чөлөөгүй сууж байна. Нэг талаас. Нөгөө талаас хууль шүүхийн байгууллагуудтай яаж ажил­лах вэ гэж байна. Би тэгнэ ингэнэ гэж гурав хоногийн дараа хэлэх хэцүү л дээ. Гэхдээ би нэг юман дээр хатуу байх болно. Үнэхээр Монгол Улсын эдийн засгийн боломж чадавхи хүрэх­гүй байгаа юман дээр би чанга хаш­гираад, мянга тэрний төлөө зүтгэхийн хэрэггүй. Боломж ч байхгүй. Хөрөнгө мөнгө санхүү нь бололцоотой, хууль эрх зүйн орчин нь тодорхой болчихсон ийм үед хүний эрхийг зөрчиж байгаа албан тушаалтнуудтай бол үзнэ. Бүр ил үзнэ.

-Таны харъяалагдаж байсан МАХН нэрээ сольчихлоо. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Би бол одоо нам бус хүн учраас хөндлөнгөөс дүгнэлт өгөхөд хэцүү байна л даа. Намын нэр өөрчлөх асуудал олон яригдаж байсан уу гэвэл олон яригдаж байсан. Энэ дээр би хувь хүмүүсийг хэлээд яахав. Энэ намын нэр хэнд гай болсон юм бэ гээд жишээ нь нэг нөлөө бүхий хүн саяхан дуугарч л байсан. Уг нь намын нэр хүнд өссөн, ард түмэн дэмжиж байсан тэр үед намын нэрийг өөрчилчихөж болох л байсан юм. Надаас өгсүүлээд цаг нь болоогүй гэж үзэж байсан л даа. Өөрөөр хэлбэл нөгөө л хувьсгалт намын нэрээр суудал авчих санаатай байхгүй юу . Энийг нуугаад байх юм байхгүй. Тийм л юмаар яваад өнөө­дөрт хүрсэн. Өнөөдөр зүгээр би мэдэхгүй байна. Намын дотор байгаа биш. Тэр дундаа намын удирдлагад байгаа биш. Бодвол судалгаа олон юм авсан биз. Миний олж мэдсэнээр судалгаагаар намын нэр хүнд нэг их өндөргүй байгаа юм байна лээ. Ийм үед сольсон нь ямар юм бол доо л гэж зүгээр иргэн хүний хувьд бодож байгаа.

-Улс төрийн талаар ахин асуулт асуугаад хэрэггүй ээ л гэж байх шиг байна?

-Ер нь одоо дэмий дээ. Яршиг.

-Саяын XXVI их хурлын үеэр их сонин дүр зургууд ажиглагдаж байна лээ. Түрүү энэ намын нэр хэнд гай болоод байгаа юм бэ гэж хэлж байсан хүний тухай дурслаа. Би тэр хүнийг санаж л байна. Тэр хүн маань сая намын нэр солихоор идэвхтэй ажил­лалаа. Харин дээр үед солъё гээд явж байсан Н.Энхбаяр нь нэлээн буруутгагдчихсан, бу­ланд шахуулчихсан сонин ха­рагдаж байна лээ. Хүмүүсийн үзэл бодлын хувирал гэж со­нин юм.
Н.Энхбаяртай нэгэн үе нэг багт зүтгэж явсан хүний нэг та байх. Өнөөдрийн тэр хүний байдлыг ажиглагчид янз бүрээр тайл­барлаж байна. Та бодлоо ху­ваалцахгүй юу?

-Улс төр бол багийн тоглоом. Би энийг бол урд өмнө ч гэсэн ярилц­лага­даа хэлж байсан. Яг хөлбөмбөгтэй адилхан. Багийн амжилт, багийн нягтрал, багийн юмаар л амжилтад гардаг. Түүнээс мянга нэг сайн бурхан байгаад ганцаараа явдаггүй. Би тэр үед ч хэлдэг байсан. Хэний баг байна тэрэндээ үнэнч ажиллах ёстой. Улс төр бол тэр. Би Н.Энхбаярын багт ажиллаж байсан. Үнэнчээр ажиллаж байсан. Өөрөөр хэлбэл манай багийн бодлогод зөв байсан олон ч юм бий, алдсан ч юм бий л байх. Дараа нь М.Энхболдын баг, С.Баярын баг, дараа нь Сү.Батболдын баг гээд ингээд ажиллаад явж байна хувьсгалт намд. Багийн удирдагчид багаа бүр­дүүлээд л явна. Тэрэнд буруу өгөөд байх юм бол огт байхгүй. Би Н.Энх­баярын багт тодорхой үүрэг гүйцэтгэж явсан. Гэвч өнөөдөр Н.Энхбаяр гэж адгийн шаар, муу хулгайч, одоо чи боль, чиний үе дууссан гэж хэлэх совесть надад байхгүй. Сайн явсан бол бидний л хамтын үйл ажиллагаа, муу явсан бол бидний л хамтын үйл ажиллагаа. Н.Энхбаярт буруу байсан бол багийн гишүүд нөхрөө татаж аваагүйн алдаа. Адилхан л хүлээх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, тэр багийн гишүүдийг дараагийн багт ажиллах нь буруу гэж би хэлэхгүй. Урдах хөл бүдэрсний төлөө хойдох гуяыг нь ташуурдаж болохгүй гэж үг бий. Ханилж яваад нөхрөө, хатирч яваад морио гэж аав минь хэлдэг байсан. Аав маань бол зүгээр л нэг жирийн хөдөөний хар ухаантай хүн. Манай аав шиг ухаантай хүн одоо хүртэл надтай тааралдаагүй. Ардын ухаан гэдэг юм ингэж л үеэс үед өвлөгдөж явдаг юм байна. Тэгж ярих юм бол Ч.Лодойдамба гуай зүгээр нэг зохиолч хүн биш байжээ. Ямар их улс төрийн боловсролтой, хүмүүсийн харилцааг гярхай мэддэг хүн байсан юм бэ. Би “Тунгалаг Тамир”-ыг бараг цээжлэх шахсан хүн л дээ. Тэр Галсангийн нэг согтчихсон давхиж ирээд хэлдэг үг байдаг ш дээ. Өмнө нь манай ах шиг баян хүн, буянтай хүн байхгүй гээд л, авгайгаа хүртэл Итгэлтийн өвөрт байхад тоодоггүй хүн шүү дээ. Бараг л миний ахын зөв гэхээ шахна. Дулмааг 16 настай жирэмсэн болгоод дамжуулаад өгөхөд хуучин дээлээ өгч байгаа юм шиг нь аваад л манай ах шиг сайхан хүн байхгүй гээд ингэж амьдарч байсан. Итгэлтийн үе дуу­саад ардын засаг гарч ирээд ингээд юм юм болоод ирдэг дээ. Тэгэхэд хамгийн түрүүнд Итгэлтийн гадаа Галсан согтуу давхиж ирж байдаг ш дээ. Аа, муу нударган баян. Чамайг нударган баян гэж надад улаан хувьс­галч Дорж гуай хэлсэн. Муусайн, нударганчууд сөнөтүгэй гээд л. Итгэлтийн авгай нь уурлаад муу цусыг цохиод алчихъя гээд сандлаа бариад ухасхийж байдаг даа. Тэрүүгээр хүн гэдэг ерөөсөө Галсан шиг байж болохгүй л гэж байгаа юм. Ерөөсөө л Ням өвгөн шиг байх ёстой байхгүй юу. Ням өвгөний үгнүүд дээр энийг на­рийн гаргасан. Танд энэ үнээ малыг чинь ардын засаг өгөө биз дээ гэхэд. Ардын засаг өгсөн өгсөөн. Гэхдээ ч муу Итгэлтийн минь буян шүү дээ гэж. Энэ бол хүн чанарын харилцаа. Н.Энхбаярт алдаж байгаа ч юм байгаа л байх, онож байгаа ч юм байх шиг л байна. Ингэлээ гээд Н.Энхбаяраас би нүүрээ буруулахгүй. Ганц Н.Энхбаяр биш шүү дээ. Энэ улс төрд байгаа бүх хүмүүстэй би дотно харилцаатай яв­сан ш дээ. Би М.Энхболдтой, С.Баяр­тай, С.Батболдтой, Ц.Нямдоржтой, Д.Лүндээжанцантай бүгдтэй нь л дотно явсан. Би хэнийг нь ч зөв явахад нь зөв гэж ханарахгүй. Сайн явбал сайн л явж байна ш дээ. Сайн л байна. Би тэрэнд нь атаархаад доош нь татах гээд байх юм алга. Одоо юу гэдэг юм нэгийг нь ажил албагүй болчихлоор тойрч захлаад ч юм уу гүйхгүй. Ажил албагүй болох чинь муу яваа гэсэн үг бас биш шүү дээ. Хааны алба халаа­тай, эзний алба ээлжтэй. Нэг л өдөр ажилгүй боллоо. Тэглээ гээд аан чи муу нударган байсан. Тэр надад тэгж хэлсэн гээд давхиж очиж болохгүй биз дээ. Чи хэзээний л нэг тийм юм байсан гээд л. Тэгвэл тэр үед нь л хэлж байхгүй яасан юм бэ. Н.Энхбаяр дарга ч хэлэх байх. Нэг асуугаарай, та нар. Тэгж ярих юм бол Н.Энхбаярт би бодож санадгаа улаан цайм хэлдэг байсан хүн. Тэр үед хэлээгүй хүмүүс зөндөө л байсан ш дээ. Огт дуугар­даггүй л байсан ш дээ. Босоод нүүр нь ягаараад, улаараад эргээд арагшаа суудаг л байсан Н.Энхбаяр дарга. Ширээ шаадаг л байсан. Дандаа ч ийм соёлтой сайхан царай ч гаргадаггүй л байсан тэр том дарга байхдаа. Н.Энхбаяр дарга бас надад итгэдэг юм шиг байна лээ. Одоо ч гэсэн. Заримдаа бас миний бодоход ийм л байх шиг байх юм даа гэж би санаа бодлоо хэлдэг. Үнэхээр тэр хүнд шүүмжлэлтэй хандах юм байна. Тэглээ гээд би өнөөдөр Н.Энхбаяр муу нохой гэж хэлж чадахгүй.

Сэтгүүлч Б.Ганчимэг